Uyghurlar Xitayning 'Zhungxua Milliti Éngi'ni Qobul Qilamdu?

Muxbirimiz Gülchéhre
2010-10-12

Xitay hökümiti yéqindin buyan, "jungxua milliti éngi terbiyisini kücheytip shinjangning halqima tereqqiyati we uzaq eminlikini ilgiri süreyli" dep teshwiq qilmaqta we bu shoarigha mas halda pütkül uyghur éli jemiyitide "biz bir aile kishiliri" dégendek süniy paaliyetler bilen xitay bilen bashqa milletlerning ayrilalmasliq terbiyisini qaytidin küchlendürüp teshwiq qilmaqta.


Xitay hökümitining otturigha qoyghan "jungxua milliti éngi" terbiyisining nuqtiineziri boyiche éytqanda, pütün xitaydiki 56 millet tarixtin buyan qan qérindash, birige tayinip yashap kelgen..." Undaqta uyghurlar jungxua millitining terkibi qismimu? uyghurlar xitayning jungxua milliti éngini étirap qilamdu& uni étirap qilish némidin dérek béridu&

Nöwette bu heqte muxbirimiz gülchéhre teyyarlighan programmidin uyghur ziyaliylirining mezkur soalgha bergen jawablirini anglap köreyli.

Xitay hökümitining uyghur élide élip bériwatqan milletler ittipaqliq terbiyisi,ötken yili ‏5 - Iyul ürümchide yüz bergen uyghurlarning naraziliq herikitidin kéyin yenimu bir baldaq ewj aldi. Bu ning ipadilirini biz, xitayning maarip saheside milletler ittipaqliqi oqushluqini mekteplerde resmiy ders qilip békitishi, barliq saheler we jemiyette " biz bir aile " dégendek yéngi ishlengen siyasiy naxshilarni her bir ishchi, xizmetchilerning yada bilishini shert qilip,saheler boyiche xor qilip éytishni omumlashturushni siyasiy wezipe süpitide yolgha qoyushi, kishilerning milletler ittipaqliqi éngini tekshürüsh üchün her aililergiche xizmet guruppilirini ewetip ehwal igilishi qatarliqlardin köreleymiz.

Ilgiri xitayning bashqa milletlerge élip bériwatqan milletler ittipaqliqi terbiyiside "xenzular az sanliq milletlerdin ayrilalmaydu, az sanliq milletler xenzulardin ayrilalmaydu, az sanliq milletler öz ‏- Ara ayrilalmaydu" dégendin ibaret üchtin ayrilalmasliq idiyisini terghip qilip kelgen idi.

Yéqindin buyan xitay hökümiti yene " jungxua milliti éngi" terbiyisi teshwiqatini kücheytishke bashlidi. 12 - Öktebir shinjang gézitining bash maqalisi süpitide " jungxua milliti éngini kücheyteyli " témiliq maqale élan qildi. Mezkur maqalide " hazir junggoda 56 millet yashaydu, ularning öz aldigha millet nami bolghandin bashqa yene jungxua milliti dégen ortaq namimu bar... U 56 milletning qan qérindashliqi, bir ‏- Birige tayinip yashaydighanliqi wujudqa keltürgen ayrilmas bir pütün gewde " dep körsitilgen.

Maqalide uyghur élining tereqqiyati, muqimliqi zor purset we xirisqa duch kelgen yéngi weziyette shinjangning halqima tereqqiyati we uzaq eminlikini ilgiri sürüsh üchün jungxua medeniyitini ewj aldurup jemiyette jungxua milliti éngini kücheytish zörürlüki tekitlengen.

"Jungxua milliti éngi "din ibaret atalghuning yeshmisi maqalide mundaq körsitilgen " jungxua milliti éngi ‏- Jungxua millitige tewe bolush éngi, shundaqla jungxua millitining mewjutluqi, tereqqiyati, amanliqi, menpeeti qatarliqlarni tonush we uninggha köngül bölüsh qatarliqlarni öz ichige alidu."

Xitay hökümiti uyghur élide qosh tilliq maaripni yeni xitay tilini omumlashturushta xitayche til dégen atalghuning ornigha yéqindin buyan "memlikette ortaq ishlitilidighan til" dédi. Az sanliq milletler medeniyet jehette xitay medeniyitini qobul qilishi kérek dégen sepsetining ornigha "barliq milletler memlikettiki asasiy éqimdiki millet medeniyitini qobul qilip maslishishi kérek " dégendek sepsetilerni qollandi. Nöwette jungxua milliti dégen bu abistrakitni uqumda körsitilgen asasliq millet gewdisining yenila xitay millitini asas qilidighanliqi ashkara.

Dunyaning her qaysi jayliridiki uyghurlar, xitay hökümitining uyghurlarni millet süpitide yoq qilish üchün assimilyatsiye siyasitini kücheytiwatqanliqi, bolupmu uyghurlarning milliy kimlikining belgisi bolghan tili, dini hem medeniyitige qiliniwatqan hujumning barghanche ötkürlüshiwatqanliqi üstidin shikayet qilip kelmekte we uyghurlarni bu jehette hoshyar bolushqa chaqirmaqta.

Undaqta, xitayning nöwettikidek yeni özi dewatqan uyghur élining muqimliqi tereqqiyat tarixiy purset we xirisqa uchrawatqan bu peytte, jungxua milliti éngi idiyisi teshwiqatini kötürüp chiqishining sewebi hem meqsiti néme& uyghurlarmu jungxua millitining bir qismimu & uyghurlar xitayning atalmish jungxua milliti éngini qobul qilamdu&

Bu soallargha qarita gérmaniyide yashawatqan uyghur yazghuchi Küresh Atahan öz qarashlirini otturigha qoydi.

Shinjang uniwérsitétining sabiq léktori nöwette amérikida paaliyet élip bériwatqan Qutluq Almas ependi, xitayning "jungxua milliti éngi" din ibaret bu xil siyasitining yéngi uqum emeslikini tarixiy pakitlar bilen yeshti we "xitayning tarixqa, emeliyetke uyghun bolmighan bu sepsetisi oxshashla meghlup bolidu" dep körsetti.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/xitayning-zhungxua-engi-10122010193014.html?encoding=latin
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.