Tibet Oqughuchiliri Namayishidin Kéyin Uyghur Élide Uchur - Alaqe Qattiq Qamal Qilinmaqta

Muxbirimiz Mihriban
2010-10-27

Radiomiz ürümchidin igiligen eng yéngi uchurlardin melum bolushiche, tibet oqughuchilirining namayishi bashlanghandin buyan, uyghur aptonom rayonida namayish xewerliri qamal qilinghan.


Ürümchidiki uniwérsitét hem ottura mekteplerde keypiyat birdinla jiddiyleshken bolup, nöwette mekteplerde qoghdash xadimliri köpeytilgendin sirt , bu bir nechche kündin buyan herqaysi uniwérsitétlarning mektep oqughuchilar alaqe torlirigha qaritilghan nazaret kücheytilgen. Hetta bezi uniwérsitétlar tor bétining oqughuchilar erkin munazire meydani taqilip qalghan.

Igilishimizche, tibet oqughuchilirining ana tili tibet tilini qoghdash üchün élip barghan namayishi, xitayda ana til maaripi xirisqa uchrawatqan uyghurlarning, bolupmu xitay ölkiliride oquwatqan uyghur oqughuchilirining eng zor hésdashliqi hem qollishigha érishken. Tibet oqughuchilirining namayishi bashlanghandin buyan, xitay tilidiki tor betliri hem uniwérsitétlarning oqughuchilar alaqe torlirida uyghur oqughuchilar inkas yézip tibet oqughuchilirining namayishini qollaydighanliqini bildürgen.

Melum bolushiche, xitay tilidiki oqughuchilar alaqe tor betliride yézilghan inkaslarda, uniwérsitétlarda oquwatqan uyghur studéntlar hem xitay ölkiliridiki ottura mekteplerning "shinjang sinipliri" da oquwatqan uyghur oqughuchilarning tibet oqughuchilirini qollash hem "uyghur maaripini xitaychilashturush" siyasitige qarshi namayish qilish chaqiriqi ipadilengen yazmilar ipadilengen mezmunlar asasi orunda turghan.

Uyghur biz tor békitining xelqara tor békitidiki xewerdin melum bolushiche, béyjing, shangxey, shien, lenju, guangju, tyenjin, sendung qatarliq sheher, ölkilerde oquwatqan uyghur oqughuchilarning oqughuchilar alaqe torlirida "bizmu ana tilimizni qoghdaymiz, bizmu namayish qilimiz" dégen teshebbuslar köpeygen.

Uyghur biz torining tünügünki xewiride déyilishiche, melum tebiiy pen uniwérsitétining bir neper uyghur oqughuchisi xitay hökümiti yolgha qoyuwatqan " qosh tilliq oqutush" namidiki xitay tilini omumlashturush maaripigha bolghan naraziliqini ipadilep mundaq dégen: "biz uyghurlar hazir bizge téngiliwatqan qosh tilliq oqutush namidiki bu xil maaripni qobul qilalmaymiz. Ular (yerlik hökümet dairiliri yaki xitay hökümitini démekchi bolsa kérek) qosh tilliq maaripi arqiliq bizning öz ana tilimiz hem medeniyitimizni öginish hoquqimizni tartiwaldi. Birnechche kündin buyan ichkiride oquwatqan uyghur oqughuchilar arisida bizmu namayish qilish arqiliq öz telipimizni otturigha qoyimiz dégen munaziriler köpeymekte."

Uyghur biz torining ziyaritini qobul qilghan xitaydiki "shinjang sinipi"de oquwatqan yene bir ottura mektep oqughuchisi mundaq dégen: "bizning arimizdiki herqandaq birimiz tibet oqughuchilirining öz ana tilini qoghdash telipini qollaymiz, chünki biz ularning shu taptiki héssiyatini nahayiti yaxshi chüshinimiz. Shunga eger uyghur oqughuchiliri teshkillinip namayish qilsa, arimizdiki zor köpchilik oqughuchilar awaz qoshimiz. Emma, bu ikki kündin buyan mektep dairiliri bizni yighiwélip bizge alahide terbiye xizmiti ishlewatidu. Tibet oqughuchilirining namayishi bashlanghandin buyan mektep ashxanisining tamiqimu alahide yaxshilandi. "

Uyghur élidin ziyaritimizni qobul qilghan bir studéntning bildürüshiche, uniwérsitétlarda oqughuchilar xitay ölkiliride oquwatqan sawaqdashliridin chingxeydiki hem béyjing milletler uniwérsitétidiki tibet oqughuchilirining namayishi heqqidiki xewerlerni anglighan. Emma, hökümet dairiliri namayishqa ait xewerlerni kontrol qilghini üchün, oqughuchilar namayishning tepsilati heqqide éniq xewer alalmighan.

Radiomizning igilishiche, chingxeydiki tibet oqughuchilirining namayishi shinjang uyghur aptonom rayon dairilirini jiddiyleshtürüwetken. Uyghur aptonom rayon dairiliri namayishning uyghur aptonom rayon dairiside kéngiyip kétishining aldini élish üchün bezi tedbirlerni qollanghan. Dunya uyghur qurultiyi bayanatchisi dilshat rishitning radiomizgha bildürüshiche, herqaysi uniwérsitétlarning tor betliridiki oqughuchilar munazire munberlirining bir qismi ötken heptidin buyan taqalghan . Undin bashqa, qeshqer pédagogika uniwérsitétining etrapida saqchilar köpeytilip, oqughuchilargha qaritilghan nazaret kücheytilgen. Ürümchi kochilirida bolsa puqrache kiyingen saqchilar köpeytilgen.

Uyghur élidiki melum bir uniwérsitét oqutquchisi ziyaritimizni qobul qilip, tibet oqughuchilirining ana til maaripini qoghdashni telep qilip élip barghan namayishi heqqidiki xewerni hökümetning élan qilmighanliqini, emma özlirining bashqa yollar arqiliq namayish ehwalidin xewer tapqanliqini bildürdi.

U yene uyghur élide yolgha qoyuluwatqan xitay tilliq maarip heqqide toxtilip, nöwette uyghurlarning naraziliqining qozghilishigha seweb boluwatqan , uyghur mektepliride mejburiy yolgha qoyuluwatqan "qosh tilliq maarip" siyasitige aldi bilen yerlik hökümet dairiliri jawabkar bölushi kéreklikini ilgiri sürdi.

U sözide, nöwette yerlik dairiler rayondiki uyghur mektepliridin ottura, bashlanghuch mekteplerni xitay mektepliri bilen qoshuwetkendin kéyin , bir qisim uyghur oqutquchilarning qattiq turuwélishi bilen bu mekteplerdiki uyghur siniplirida edebiyat qatarliq ijtimaiy pen dersliri yenila uyghur tilida ötülüwatqanliqini, emma qosh tilliq sinip namida atalghan bashlanghuch, ottura mekteplerde uyghur edebiyatidin bashqa barliq derslerning xitay tilida ötülüwatqanliqini bayan qilip, hazir uyghur oqutquchiliri arisida bu xil ehwalgha nisbeten naraziliq keypiyatining barghanche küchiyiwatqanliqini bayan qildi.

U sözide, nöwette yolgha qoyuluwatqan "qosh tilliq" maarip siyasitini yerlik dairilerning tolimu solchil ijra qiliwatqanliqini, hetta maarip idarisidiki bezi emeldarlar uyghur tili grammatikisini emeldin qaldurush heqqide buyruq chüshürgenlikini, emma oqutquchilarning qattiq naraziliqi hem ilmiy jehettin mesilining éghirliqini yolgha qoyushi netijiside özi turushluq rayonda hazir uyghur tili grammatikisining yenila ötülüwatqanliqini bildürdi.

U ziyaritimiz axirida, béyjing milletler uniwérsitétidiki tibet oqughuchiliri kötürüwalghan lozunkida yézilghan "tibet ana tilini qoghdap, jungxua medeniyitini güllendüreyli" dégen shoar heqqide toxtaldi.

U sözini dawamlashturup, "elwette jungxua xelq jumhuriyitide herqaysi milletlerning öz milliy tilini qoghdash heqqi bar ‏ - De, chünki dölet özi jungxua milletliri barliq milletlerni öz ichige alidu, dep tekitlewatqandin kéyin, yerlik milletlerning ana tilini qoghdash emeliyette jungxua medeniyitini güllendürüsh dégenlikqu?!" dégen jümle bilen öz sözini axirlashturdi.

Béyjing milletler uniwérsitétining dotsénti, uyghurbiz torining sahibi ilham toxti ependimu radiomiz ziyaritini qobul qilghinida, uyghur rayonida "qosh tilliq maarip"ning tibetlerdin ilgiri yolgha qoyulghini üchün, uyghurlarning naraziliqining tibetlerdinmu küchlüklükini ilgiri sürüp, eger hökümet dairiliri hazir uyghur rayonida mejburiy yolgha qoyuwatqan "qosh tilliq maarip" nami astidiki maaripni xitaychilashturush siyasitige tüzitish kirgüzmise, bu xil ehwalning yerlik uyghurlarning hökümetke bolghan naraziliqini kücheytip, bundin kéyin "5 - Iyul ürümchi weqesi"dek weqelerning yene qozghilishi mumkinlikini otturigha qoyghan idi.

Nöwette xitay weziyitini közetküchilerning qarishiche, xitay hökümitining uyghurlar hem tibetlerge oxshash xitay bolmighan milletler arisida "qosh tilliq maarip" namida yürgüzüwatqan maaripni xitaychilashturush siyasiti yene mushundaq dawamlishiwerse, bu rayonlardiki yerlik xelqlerning naraziliqi barghanche éship, bu rayonlarda téximu zor kölemlik naraziliq heriketliri qozghilip, xitay hökümiti weziyetni kontrol qilalmasliqi mumkin iken.


http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/tibet-oqughuchilar-namayishi-10272010202327.html/story_main?encoding=latin
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.