Chingxey Tibetlirning 'Xitay Tilini Omumlashturush Siyasiti'ge Qarshi Namayishi Kücheymekte

Muxbirimiz Mihriban
2010-10-21

Chingxeydiki tibet oqughuchilirining 10 - Ayning 19 -20 - Künliri, rayonda yolgha qoyulmaqchi bolghan xitay tili maaripini qobul qilishni ret qilip, élip barghan namayishi, ölkilik hökümet dairilirini endishige salghan.
Tünügün we aldinqi künliri chingxey ölkisidiki tibet oqughuchiliri tibet ana tili we tibet medeniyitini qoghdashni telep qilip namayish qildi. Radiomiz igiligen uchuridin melum bolushiche, tibet oqughuchilirining namayishigha, ötken ayda chingxey ölkilik hökümetning rayondiki tibet tilida ders ötülidighan mekteplerde oqutush islahati élip bérishni qarar qilghanliqi seweb bolghan.

Melum bolushiche, chingxey ölkilik hökümet bu yil 9 - Ay mezgilide "chingxey ölkiside 2010 - Yildin 2020 - Yilghiche bolghan ariliqta maaripqa islahat élip bérish pilani"ni qarardin ötküzgen we tibet tilidiki mekteplerdin bu yildin bashlap bu qararni emeliyleshtürüshni telep qilghan iken.

Radiomiz tibet bölümi igiligen uchurlardin melum bolushiche, namayish bügünge qeder dawamlashqan. 19 - Öktebir chingxey ölkisining rébkong ( xitayche tongrén) nahiyisidin texminen 5000 din 7000 ghiche tibet oqughuchi, oqutquchi hem bir qisim tibet rahibliri hökümetning rayonda xitay tili maaripini omumlashturushigha naraziliq bildürüp namayish qilghan.

Chüshtin kéyin saet 2 din ashqanda, nahiyilik hökümet emeldari namayishchi urghuchilar bilen sözleshkendin kéyin, oqughuchilar tarqap ketken bolsimu, emma namayish 20 - Öktebir we 21 - Öktebirmu dawamlashqan.

Melum bolushiche, tünügün chingxey ölkisining gherbiy qismidiki tibetler zich olturaqlashqan tsolxo (xitayche xeynen) nahiyisidimu texminen 2000 etrapidiki tibet oqughuchi kochigha chiqip, hökümetning xitay tili maaripini omumlashturushigha naraziliq bildürüp namayish qilghan. Radiomiz tibet bölümining igilishiche bügünmu rébkong nahiyisi gédon chépxél ottura mektipidin texminen 500 dek oqughuchi - Oqutquchi nahiye teweside kichik kölemde namayishni dawamlashturghan.

Radiomiz ehwal igilesh üchün rébkong we tsulxo nahiyilik saqchi idarisi, nahiyilik hökümet qatarliq jaylargha 3 kündin buyan uda téléfon qilghan bolsaqmu, emma bu orunlarda téléfonimiz jawabsiz qaldi. Igilishimizche hazirghiche xitay hökümet metbuatliridimu chingxeydiki namayish heqqide éniq bir melumat bérilmigen.

Radiomiz tibet bölümining ziyaritini qobul qilghan bireylen özining 3 kün dawamlashqan namayish jeryanida, nahayiti köpligen saqchilarning namayishchilarni qorshiwalghanliqini körgen bolsimu, saqchilarning asasliqi tertip saqlighanliqini, namayish jeryanida saqchilar teripidin ashkara tutup kétilgen oqughuchilarni körmigenlikini bildürgen.

Nöwette weziyet tereqqiyatini közetküchiler chingxeydiki xitay tili maaripining omumlashturushigha qarshi kötürülgen bu namayishning sewebi hem tereqqiyati heqqide öz qarashlirini bildürüshti.

Amérika kolombiye uniwérsitéti siyaset ilmi doktori wang jüntaw ependining qarishiche, xitay hökümitining xitay bolmighan milletler arisida xitayda "dölet tili" dep qariliwatqan xitay tilini omumlashturushni, gherb döletliri qollanghan usul boyiche shu milletlerning öz ixtiyarliqi bilen tallishigha yol qoyghan bolsa, belkim buning xitay milliti bilen xitay bolmighan milletler arisidiki chüshinishni ilgiri sürüshte melum paydisi bolushi mumkin iken. Emma, hazirqidek mejburlash wasitisini qollanghinida, elwette shu rayondiki milletlerning naraziliqi kélip chiqishi tebiiy ehwal iken.

Xitayning uyghur diyarida élip bériwatqan "qosh tilliq maaripi" namidiki xitay tili maaripini omumlashturush siyasitining mahiyiti heqqide öz pikirlirini bayan qilip, köpligen ilmiy maqalilerni yazghan uyghur alimi erkin sidiq ependimu bügün ziyaritimizni qobul qilip, tibet oqughuchilirining namayishi heqqide toxtaldi.

Erkin sidiq ependi sözide, nöwette xitay hökümitining uyghurlar hem tibetlerge qaritiwatqan "qosh tilliq maaripi" nami bilen atalghan siyasitining emeliyette bu milletler maaripini xitaychilashturup, ana til maaripini weyran qilish siyasiti ikenlikini, shunga ilmiy qaidilerge, xelqara qanun - Nizamlargha hetta xitayning özi élan qilghan milletler barawerliki qanun - Belgilimilirigimu xilap bolghan, mejburlash xaraktérini alghan bu xil siyasetni meyli uyghurlar we meyli tibetler bolsun her ikkisiningla qobul qilalmaydighanliqini, shunga özining chingxeyde qozghalghan bu namayishni tibet xelqining öz ana tilini qoghdash yolida élip barghan heqqaniy herikiti dep qaraydighanliqini bildürdi.

Erkin ependi sözide yene, hökümetning herqaysi milletlerning öz ana tilni qollinishigha ruxset qilishining neqeder muhimliqini tekitlep, eyni chaghda pakistanning hindistandin ayrilip, musteqil bolushida pakistanliqlarning eng awwal öz ana tilini ishlitishni telep qilishi sewebidin qozghalghan naraziliq herikitining seweb bolghanliqini misalgha aldi.

Erkin ependi sözining axirida, eger xitay hökümiti hazir yürgüzüwatqan "qosh tilliq maaripi" namidiki milly maaripni xitaylashturush siyasitige qayta qarap chiqip, uyghur hem tibet rayonida yürgüzüwatqan milliy siyasitidiki saqliniwatqan mesililerni muwapiq hel qilmisa, bu xil namayishlarning bundin kéyinmu dawamliq yüz béridighanliqini, belkim bu xil namayishlarning téximu zor kölemlik naraziliq herikitige aylinip kétish éhtimali barliqini tekitlidi.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/chingxey-tibetliri-namayishi-10212010194914.html/story_main?encoding=latin
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.