Türkiye Emeldarlirining Xitay We Qeshqer Qatarliq Jaylarni Ziyaret Qilishi Diqqet Qozghidi

Muxbirimiz Erkin
2010-10-27


Xitay bash ministiri wén jyabaw téxi yéqindila türkiyini ziyaret qilip uzun ötmey, bu qétim türkiye özining yuqiri derijilik ikki emeldarini arqa - Aqridin xitay we uyghur aptonom rayoni qatarliq jaylarda ziyaret élip bérishqa yollidi.


www.milliyet.com.tr Din élindi. Neshir hoquqi www.milliyet.com.tr Ning

Xitayda resmi ziyarette boliwatqan türkiye jumhur reisi abdullah gül, 2009 - Yili 28 - Iyun, eng axirqi ziyaret noxtisi bolghan ürümchige kelgen bolup, sürette, aptonom rayonning reisi nur bekri abdullah gülge ton we uyghur doppisi kiydürmek.


Analizchilarning eskertishiche, türkiye bash ministiri erdoghanning ötken yili "5 - Iyul weqesi"de xitayni uyghurlargha "érqiy qirghinchiliq" élip bérish bilen eyibligendin buyan, türkiye - Xitay munasiwetliri uyghurlar üchün téximu diqqet bilen közitidighan munasiwetke aylinip qalghan. Lékin analizchilar yene, türkiyining uyghur mesilisini köwrük qilip, xitay bilen dialogni kücheytishke kirishkenlikini bildürmekte. Bu qétim türkiye hökümiti tashqi ishlar ministiri dawudoghluni uyghur aptonom rayonigha yollighandin sirt, ichki ishlar ministiri atalayni béyjinggha yolgha salghan.

Türkiye tashqi ishlar ministiri exmet dawudoghlu bilen ichki ishlar ministiri beshir atalay peyshenbe kündin bashlap xitayda élip baridighan bir qanche künluk ziyariti üchün yolgha chiqqan. Dawudoghlu bilen atalayning ziyariti gerche birla waqitqa toghra kelgen bolsimu, lékin türkiye hökümitide eng muhim wezipidiki bu ikki ministirning ziyaret mezgilgahining tunji békiti diqqet qilishqa erziydighan bolup, dawudoghluning ziyariti qeshqerdin, atalayning ziyariti béyjingdin bashlinidu.

Bu ikki ministirning birla waqitta xitayni ziyaret qilishi we dawudoghluning ziyaritining xitaydiki eng nazuk rayonlarning biri bolghan qeshqerdin bashlinishi közetküchilerning diqqitini qozghidi. Türkiye metbuatlirining xewerliridin melum bolushiche, dawudoghlu qeshqerni ziyaret qilip, mehmut qeshqiri, yusup xas hajiplarning qebrisini yoqlighandin kéyin, ürümchige kélidiken we bu yerde bezi uchrishishlarda bolidiken. Lékin türkiye - Xitay her ikki terep dawudoghlu we atalayning uyghur aptonom rayoni we béyjingdiki paaliyetlirining konkrét küntertipi, muzakire qilinidighan mesile, dawudoghluning qeshqer we ürümchide meshhur shexslerning qebrilirini ziyaret qilip, aptonom rayonning rehberlirini qobul qilish bilen cheklinip qalmay, yerlik jamaet erbaplirini qobul qilidighan yaki qilmaydighanliqi heqqide héchqandaq uchur bermidi.

Peqet türkiye ichki ishlar ministirliqining tor bétide élan qilinghan atalayning ziyariti heqqidiki qisqa bayanatta, ziyaretning muddiasigha dair bezi yip uchliri tilgha élinghan. Türkiye ichki ishlar ministirliqining bayanatidin melum bolushiche, beshir atalay béyjingda xitay j x ministiri méng jyenju we qanun, bixeterlik j x ishlirigha mesul siyasi byuro daimiy ezasi jaw yüngkang bilen körüshüp, teshkillik jinayi heriketler, etkeschilik, qanunsiz köchmenler, bölgünchilik, térrorluqqa qarshi hemkarliq we yuqiriqi sahelerdiki öz - Ara maslishishni kücheytish qatarliq mesililer boyiche muzakire élip barmaqchi iken.

Dawudoghluning ziyaritini qeshqerdin bashlishi we beshir atalay béyjingda xitaylar bilen élip baridighan muzakire we bu muzakirining "térrorluq", " qanunsiz köchmenler" dégendek uyghurlar yéqindin köngül bölidighan mesililerge chétilishi uyghur teshkilatlirida xitay - Türkiye arisidiki bu qétimliq diplomatik bérip - Kélishke qarita qiziqishni kücheytken. Dunya uyghur qurultiyi reisi rabiye qadir xanim charshenbe küni radiomizning ziyaritini qobul qilip, uyghur herikitining mezkur mesilidiki meydanini sherhilep ötti. Türkiye ‏ - Xitay munasiwitining yéqinlishishi we dawudoghluning ziyaritini qeshqerdin bashlighanliqini qarshi alidighanliqini bildürgen rabiye xanim, dawudoghluning qeshqer sepirining xitaygha "diplomatik signal" bérishini ümid qildi.

Xitay bash ministiri wén jyabaw dawudoghlu xitay ziyaritini bashlashtin sel burun türkiyini ziyaret qilip, 8 türlük kélishim imzalighan. Ikki terep munasiwetni istratégiyilik shériklik munasiwitige tereqqi qildurup, ikki dölet soda hejimini 2015 ‏ - Yili 50 milyon dollargha yetküzüdighanliqini, xitayning türkiyide sanaet rayoni quridighanliqini, wén jyabaw türklerning uyghur aptonom rayonida sanaet rayoni qurushini qarshi alidighanliqini bildürgen. Shuning bilen birge, türkiye bilen xitay wén jyabawning ziyaritidin sel burun tunji qétim türkiye zéminida xitay - Türkiye hawa armiye qisimlirining herbiy manéwirini élip barghan.

Xitay ‏ - Türkiye munasiwetliridiki yéqinqi bu özgirish gherb elliride türkiye gherbke yüzlinishni asas qilghan burunqi siyasitidin waz kéchip, sherqqe yüzliniwatamdu ? dégen mesile talash - Tartish qozghighan bir mezgilge toghra kelgen idi. Lékin, merkizi enqerediki türkiye istratégiye tetqiqat merkizining mudiri sinan ogan ependining eskertishiche, xitay - Türkiye munasiwetliridiki yéqinqi bu tereqqiyat ularning istratégiyilik shériklerdin bolup qalidighanliqidin direk bermeydu. U türkiye metbuatlirida élan qilghan bu heqtiki mulahiziliride türkiyining kelgüsi 15 - 20 Yilda amérika, rusiye we yaponiyilerning xitaygha qarshi ittipaqidin orun alidighanliqini bildürgen.

Tashqi ishlar ministiri dawudoghlu qeshqerge yétip baridighan shu küni türkiye ichki ishlar ministiri atalay béyjinggha qarap uchup, xitayda 31‏ - Öktebirge qeder 4 künluk ziyaret paaliyitide bolidu. Türkiye ichki we tashqi ishlar ministirlirining birla waqitta xitayni ziyaret qilishining aldinala orunlashturulghan pilanliq heriket yaki tasadipi toghra kélip qalghan hadise ikenliki melum emes. Lékin, shundaqtimu bu türkiye tashqi ishlar ministirining xitay ziyaritini ichki ishlar ministiri béyjingdiki waqtida tunji qétim uyghur aptonom rayonidin bashlishidur. Türkiye ‏ - Xitay munasiwetliride 2009‏ - Yili yüz bergen ürümchi "5 - Iyul weqesi"din kéyin, dramatik özgirish yüz bergen.

Analizchilarning eskertishiche, türkiye bash ministiri rejep tayyip erdoghanning "5 - Iyul weqesi" yüz bérip ikki kündin kéyin, xitay dairilirini eyiblep, uyghurlargha "érqiy qirghinchiliq" élip bérilghanliqini ashkara élan qilishi we bu mesilini 20 dölet bashliqlar yighini, b d t xewpsizlik kéngishi, islam kéngishi teshkilatida otturigha qoyidighanliqini bildürüshi xitay hökümitini jiddiy sarasimgha salghan. Bezi analizchilar, erdoghanning pozitsiyisi xitayning burunqi siyasitini özgertip, türkiye bilen yéqinlishishigha türtke bolghanliqini ilgiri sürmekte. Dunya uyghur qurultiyi reisi rabiye qadir xanim, meyli dawudoghlu we yaki beshir atalayning bolsun, xitay bilen élip baridighan muzakiride uyghurlarning kishilik hoquqigha köz yummasliqini telep qildi.

Yene bezi analizchilarning eskertishiche, türkler bilen uyghurlar arisidiki tarixiy alaqe türkiye - Xitay munasiwetliride daim mesile peyda qilidighan yoshurun amildur. Türkiyide chiqidighan eng chong gézitlardin "hörriyet" gézitining ingilizche nusxisida charshenbe küni élan qilinghan bir maqalide "enqere peqet uyghur türklirining türkiyidiki paaliyetlirige bezi cheklimilerni qoyghandila, béyjing bilen bolghan munasiwetni normallashturalaydu" dep körsitilgen. Lékin erdoghan hökümiti uyghur teshkilatlirini chekleshke tewekkül qilalamdu ? atalay béyjingda ju yüngkanggha bu wedini bérishke jüret qilalamdu ? analizchilarning eskertishiche, xelqara qanun, kishilik hoquq we démokratiye ölchemlirini özige nizam qilghan türkiyining uyghur teshkilatlirigha cheklime qoyush éhtimalliqi yoq diyerliktur.

Dawudoghlu qeshqer we ürümchilerdiki ziyaritini axirlashturghandin kéyin, 2 - Qedemde shienge baridu. U shenbe küni shangxeyge kélip, hepte axiri türkiyining shangxey dunya yermenkisidiki soda körgezmisini közdin kechüridiken. Bu heqtiki xewerlerde uning düshenbe küni béyjinggha bérip, xitay tashqi ishlar ministiri yang jyéchi bilen söhbet élip baridighanliqini we béyjing xelqara tetqiqat inistitutida nutuq sözleydighanliqini bildürgen.


http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/turkiye-xitay-munasiwiti-10272010201417.html/story_main?encoding=latin
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.