Exet Endijan Ependi Türkiye ‏- Xitay Munasiwetliri Heqqide Toxtaldi
Muxbirimiz Irade
2010-10-12

2009 - Yili 5 - Iyul ürümchi weqesi meydangha kelgende türkiye bash ministiri rejep tayyip erdoghan xitayni qattiq bir til bilen yeni "irqiy qirghinchiliq" qilish bilen eyiblidi. Eyni waqitta türk lédirning bu inkasi dunyadiki uyghurlar arisida we shundaqla türk jamaiti arisida qattiq alqishqa érishti.
Emma türkiye - Xitay munasiwetliri bolsa bir mehel sowup qaldi. Aridin bir mezgil ötkendin kéyin xitay dairiliri türkiyige arqa - Arqidin wekil ewetip munasiwetlerni yaxshilashqa tirishti. Xitay bash ministiri wén jyabawning bu qétimliq ziyaritimu hem mana shularning dawami hésablinidu. Ikki dölet rehberlirining bu qétimliq uchrishishida tömür yol, téxnika, tashyol qatarliq 8 sahe boyiche kélishimler tüzülgen.

Buningdin sirt ikki dölet otturisidiki tijaret sommisining 2015 yiligha kelgende 50 milyard dollargha chiqirilidighanliqi qeyt qilindi we hetta ikki dölet arisida istratégiyilik shériklik söz ibarisimu ishlitildi.

Melum bolghandek, türkiye ezeldin xitay bilen yéqin munasiwet ornitishqa tiriship kelgen. Emma, xitay buninggha anche yéqin kelmigen bolup, ikki dölet arisida öz - Ara ishenmeslik xahishining barliqi ilgiri sürülgen idi. Undaqta némishqa shunche waqittin béri berpa bolmighan bu ishench we bu istratégiyilik ortaqliq 5 - Iyul ürümchi weqeside türkiye terep özining xitay hökümitige bolghan naraziliqini nahayiti ochuq we qattiq bir til ipade qilghandin kéyin emelge éship qaldi ? biz bu soalni türkiyidiki dölet erbabi, sabiq dölet ministiri exet endijan ependidin soriduq.

U bizning ziyaritimizni qobul qilip soalimizgha mundaq jawab berdi:

-- 5 - Iyul ürümchi weqesi meydangha kelgende türkiye bash ministiri rejep tayyip erdoghan türkiyide barliqqa kelgen küchlük jamaet pikrining bésimi netijiside xitaygha " irqiy qirghinchiliq " dégen sözni ishletti. Yeni mundaqche éytqanda, türk jamaitining hökümettin kütken telipini bija keltürdi. Erdoghan u waqitta mesilini birleshken döletler teshkilatigha oxshash xelqaraliq organlargha kötürüp chiqidighanliqi heqqide bezi sözlernimu qilghan, emma ularning héchbiri emeliyleshmidi. Elwette emeliyleshken bolsidi, xitay bilen bolghan siyasiy munasiwetlerge jiddiy derijide ziyan yetken bolatti. Emma, meyli némila bolsun, xitay türkiyining bu qattiq pozitsiyisining xelqarada belgilik derijide tesir yaratqanliqini kördi. Shunga xitay qolidiki eng muhim koziri bolghan iqtsadiy munasiwetler kozirini oynashqa bashlidi. Yeni xitay türkiye bilen muhim tijariy we istratégiyilik hemkarliqimiz bolghan bolsidi, türkiye 5 - Iyul weqelirige hergizmu bundaq éghir pozitsiye bildürmigen bolatti dep oylap, türkiye bilen yéqin iqtisadi munasiwet ornitish yolini tallidi. Yeni hazirche körünüwatqan seweb mana bu.

Bu qétim ikki bash ministirning ortaq bayannamisida türkiye bash ministiri erdoghan asasen tijaret üstide toxtaldi. Emma xitay bash ministiri wén jyabaw bolsa tijarettin bashqa yene térrorluqqa qarshi ortaq küresh mesilisinimu tilgha élip ötti. Bu ikki terepning nishanining yenila oxshimaydighanliqini körsitip bermemdu. Sizche erdoghan xitayning térrorgha qarshi birlikte küresh qilish teliwini qobul qildimu?

-- Yaq. Men u mesile toghrisida bir kélishim imzalandi yaki birer madda tüzüldi dep qarimaymen. Chünki sherqiy türkistan xelqining hökümetke qarshi qilghan herqandaq bir paaliyiti, hetta addiyghina bir yighilishimu xitay üchün bir térrorluq paaliyet dep hésablinidu. Yeni xitayning térror heqqidiki tebirining néme ikenlikini pütün dunya bilidu, jümlidin türkiyimu bilidu. Xitayning térrorluqqa qarshi ortaq küresh dégini emeliyette sherqiy türkistan heriketlirige we shundaqla uni qollaydighanlargha qarshi küresh dégen menini ipadileydu. Türkiyimu buni bilgenliki üchün bash ministir rejep tayyip erdoghan menche bu mesilini kün tertipke ekelmidi. Bolmighan bolsa erdoghan ikki terepning ortaq bayannamisida térrorluqqa qarshi ortaq küresh dégen sözni qilghan bolatti. Chünki türkiyining ottura asiya dölet rehberliri we rusiye rehberliri bilen uchrishishidin kéyin qilghan sözliride térrorluqqa qarshi ortaq küresh dégen sözni tapqili bolidu. Emma, xitay bilen uchrishishtiki sözide u ibare yoq.

Sizche ikki terepning uchrishishida uyghur mesilisimu tilgha élinghanmidu?

-- Natayin. Chünki türkiye bash ministiri menpeetni chiqish qilip turup siyaset yürgüzüp kelgen birsi. Peqetla sherqiy türkistan mesiliside emes, bashqa türkiy xelqler mesilisidimu u herdaim ichki siyasette bashqa xil, tashqi siyasette bashqa xil pozitsiye tutup kelgen. Uyaqning aditi shundaq. Menche bu mesilidimu yene shu pozitsiyisini ishlitiwatidu. Türkiyidiki ichki siyasette xitayni eyiblep, xitaygha éghir bir til ishletken bash ministirning ikki dölet arisidiki uchrishishlarda bu mesilini tilgha alghinigha anche ishenmeymen.

Undaqta xitaychu? xitay terepmu qoymighanmidu sizche?

-- Xitayning bu mesilini otturigha qoyushiningmu ehmiyiti yoq. Chünki xitay meyli xalisun, meyli xalimisun, sherqiy türkistanda meydangha kelgen herqandaq weqege türkiyidiki xelq intayin sezgür halette bolup, xitaygha qarshi herdaim bir jamaet pikri mewjuttur. Shunga türkiye hökümitidin bir wede alghan teqdirdimu buning héchqandaq paydisi yoqluqini xitaymu bilidu. Eger türkiye rehberliri xitaygha "yaq, biz sherqiy türkistan mesiliside héchnéme démeymiz, ulargha hésdashliq qilmaymiz," dep wede bergen teqdirdimu buning héchqandaq paydisi yoq. Chünki waqti kélip sherqiy türkistanda yene bir weqe bolsa, türkiyide buninggha qattiq jamaet pikri hasil bolidu. U chaghda hökümet béshida meyli hazirqi partiye yaki bashqa partiye bolsun, kim bolushidin qetiynezer türkiyide barliqqa kelgen bu jamaet pikrige qarita bir inkas qayturushqa mejbur. Yeni türk xelqining xitaygha bolghan ghezipini peseytish üchün türk hökümitining xitaygha qarshi pozitsiye bildürüsh mejburiyiti bar. Xitaymu buni bilidu. Shunga xitay terepning mesilini otturigha qoyushimu éhtimaldin uzaq.

Axirida, siz bu ikki dölet munasiwetlirining hazir kelgen sewiyisige qandaq baha bérisiz?
‏
-- Bu yerde mesilige peqet tijariy jehettin baha bérish kérek. Xitay hazir dunyadiki muhim tijaret imkanigha ige dölet haligha keldi. Türkiyining xitay bilen milyard dollar qimmitide tijariti bar. Tijaretning téximu tereqqiy qildurulushi, türkiyining xitaygha qilidighan ékisportini artturushi türk hökümiti üchün muhim ehmiyetke ige. Xitaymu türkiyining bu telipini qandurush arqiliq uning sherqiy türkistan mesilisidiki sezgürlükini yeni héch bolmighanda qollinidighan ibarisini yumshitishni niyet qiliwatidu. Hazirqi ehwaldin qarighanda bundin kéyin munasiwetler mushu asasta dawam qilidighandek körüniwatidu.
http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/axmet-endijan-ependi-10122010200805.html?encoding=latin
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.