Shiwétsiyide Neshr Qilinghan 'Ottura Asiyadiki Inqilab We Wezipe' Dégen Kitab Heqqide

Muxbirimiz Yalqun
2010-10-21
Shiwétsiide shiwét tilida neshr qilinghan uyghurlargha dair kitablarning ichide matériyal menbesi keng, ilimi qimmiti yuqiri, tarixi pakitlar rialliqqa uyghun yézilghan kitab, "ottura asiyadiki inqilab we wezipe" dégen kitabtur .
Gerche bu kitabning chong mawzusi bolsimu, lékn kitabqa qoyulghan qoshumche mawzugha, "shiwétsiye missyonérlirining - 1892 - Yildin - 1938Yilghiche bolghan ariliqtiki sherqi türkistandiki wezipiliri" dep yézilghan.

Kitabni aptor jon xotwall on yildin artuq waqtini serp qilip yézip chiqqan bolup, 1981 - Yili yümméson kitab neshriyati teripidin neshr qilinghan. Aptor bu kitabni yézip chiqishta köpirek shiwétsiye arxipxanilirida saqliniwatqan matériyallar, qolyazmilar, xet - Chekler, resim, unalghu léntiliri we shexisler bilen ötküzülgen ziyaret xatiriliridin paydilanghan bolup, eyni dewirdiki sherqi türkistanning tarixi rialliqi, siyasiy weziyiti we turmush kartinilirini eynen yorutup birishke köp tirishqan.

Gerche kitab shiwét missyonérlirining sherqi tükistandiki paaliyetlirige béghishlanghan bolsimu, emma kitabning her bir waraqliridin eyni dewirdiki uyghurlarning hayatigha, sherqi türkistanning siyasiy weziytiige munasiwetlik uchurlarni körüwélishqa boludu. Bolupmu, kitabning béshidiki we axiridiki bir qanche babliri mexsus sherqi türkistanning tarixi, jughrapiyisi, siyasiy weziyiti we eyni dewirdiki bolup ötken weqelirige béghishlanghan bolup, - 20Esirning 20 ‏ - We - 30 Yilliri sherqi türkistanda yüz bergen weqeler heqqide melum uchurlargha ige bolghili bolidu. Kitabqa ataghliq türkolog we uyghurshunas gunnar yarring kirish söz ornida béghishlima yézip bergen bolup, aptor jon xotwallning bu ilmiy emgige yuqiri baha bergen.

Aptor özimu kitabning bashlanmisi süpitide baha sözi yazghan bolup, baha sözining bashlanmisidiki munu qurlar alahide közge chéliqidu: "sherqi türkistan yaki 'shinjang rayoni' bügünki künde sherqtiki gégantlar dep atiliwatqan ruslar bilen xitayning otturisidiki küyüwatqan bir nuqta bolup, bu yer tarixtin buyan peqet siyasiy toqunushlarning merkizi bolup qalmastin, yene her xil dinlarningmu uchrishish nuqtisi bolghan idi."

Kitabning birinchi babi: sherqi türkistan - Yigane tupraq, lékin yenila uchrishish orni, sherqi turkistanning jughrapiyisi, xelqler, xelqning kündilik turmushidin kürünüshler, tarixi heqqide ,diniy étiqadlar qatarliq bir qanche mawzularni öz ichige alghan bolup, bu bablarda sherqi türkistan we u yerde yashawatqan uyghurlar heqqide mupessel bayanlar bérilgen.

Aptorning sherqi türkistanning siyasiy weziyitige béghishlanghan bayanliri we noqtiynezer , mulahiziliri kitabning - 6Babidin bashlanghan bolup, bu bapta, sherqi türkistan islam jumhuriyitining qurulushi we meghlup bolushi, tungganlarning qeshqerdiki qirghinchiliqi, söwét ittipaqining sherqi türkistandiki özgirishlerge tutqan muamilisi ... Qatarliq bir qatar mezmunlar tehlil qilinghan. "Uyghur musulmanlirining küresh nishani xitaylarning bashqurushidin ayrilghan erkin islamiy hakimiyet qurush idi ... Ularning bu arzusi - 1933 Yili küzde axiri emelge ashti. Ular qeshqerni merkez qilip turup, ürümchidiki merkizi hakimiyettin ayrilip, erkin sherqi türkistan islami jumhuriyiti qurghanliqini jakarlidi" dep yazidu aptor kitabida.

Aptorning kitabidiki bayanlargha asaslanghanda, qeshqerde qurulghan sherqi türkistan islam jumhuriyiti xelqaragha özining mewjutliqini étirap qildurush üchün bir qatar diplomatik paaliyetlerni élip barghan. Ular aldi bilen söwét ittipaqi, afghanstan, hindistan qatarliq döletlerge wekililler ömiki ewetip , yéngidin qurulghan sherqi türkistan jumhuritini étirap qilishini we diplomatik munasiwet ornitishni telep qilghan. Lékin söwéit ittipaqi bolsa bir tereptin özining teshwiqatliri arqiliq "sherqi türkistan islam jumhuriyitining qurulushi yaponiye we engiliye qatarliq impériyalstik döletlerning qollishi bilen bolghan dep dawrang sélip , engiliyening engiliye ‏ - Xitay dostluqini buzup hindistan arqiliq sherqi türkistan jumhuriyitige yardem bérip qélishining aldini almaqchi bolghan bolsa, yene bir tereptin shing shisey bilen bolghan alaqisini kücheytken.

Aptorning qarishche, sherqi türkistan islam jumhuriyitining shunche qisqa waqit ichide aghdurulushi ichki jehette her qaysi guruppilar ottursiki ziddiyetning keskin bolushi, iqtisadiy jehette yölengüdek bir menbening bolmasliqi bolsa, tashqi jehette söwit ittipaqidek émpérialistik döletlerning menpet oyunining qurbani bolghanliqidur.

Aptor kitabida eyni yilliri qeshqerde turghan we bolghan weqelerni öz közi bilen körgen kishilerning qaldurghan matériyalliri asasida tungganlarning qeshqerdiki qirghinchiliqida 3000 din artuq uyghurlarning qirghin qilinghanliqini we 1933 - Yildin 1934 - Yilghiche bolghan ariliqta yüz bergen her xil weqelerde az dégende 200 mingdin artuq uyghurlarning ölgenlikini yazidu.

Aptorning qarishche , burun sherqi türkistan dep atalghan bu makan shing shisey dewiridimu merkizi hökümetke béqinmighan bolup, pütünley musteqil halette turghan. Söwit ittipaqining hökümrani stalin özining arqa hoylisi bolghan sherqi türkistanning engiliye yaki yaponiye impiriyisining qoligha chüshüp ketmesliki üchün shing sisey arqiliq bu rayonni tutup turushqa tirishqan, hetta özining ittipaqdash bir jumhuriyiti süpitide qoshuwélish gherizidimu bolghan, emma gitlér gérmaniyisining söwét ittipaqigha hujum qilishi stalinning bu chüshini berbat qilghan.

Aptor kitabining kiyinki bablirining köp qismida bu xildiki bayan we mulahizilerge orun béridu.

Bir qism uyghurshunaslarning bayan qilishche, bu kitab uyghurlarning 20 - Esirning aldinqi yérimidiki siyasiy tarixini tetqiq qilishta muhim bir matériyal menbesi bolalaydiken.
*Aptor lash érik högberiy shiwétsiylik din tarqatquchilarning terkibide eng deslep qeshqerge barghan din tarqatquchilarning biri bolup, u qeshqer, yeken we yéngisarlarda 1894 - Yildin 1916 - Yilghiche turghan bolup, sürette, shu dewirdiki shiwétsiylik din tarqatquchiliri karwanlirining bir sepiri körsitilgen.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/shiwetsiye-dinchiliri-sherqi-turkistanda-10212010194904.html/story_main?encoding=latin
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.