Amérika: Xitayda Eng Éghir Zulumgha Uchrawatqanlar Uyghurlar

Muxbirimiz Shohret Hoshur
2010-10-18

Amérika hökümiti we dölet mejlisining xitay ishliri komitéti ötken hepte élan qilghan yilliq doklatida uyghur mesilisige keng yer bérilgen.

Mezkur doklatta, uyghurlarning siyasiy weziyiti üstide alahide toxtilip, xitaydiki az sanliq milletler ichide eng éghir zulumgha uchrawatqanlar uyghurlar, uningdin kéyin mongghullar, üchinchi orunda bolsa tibetler dep körsitilgen؛ bolupmu, 5 ‏- Iyul weqesidin kéyin, uyghurlarning köp tereplime zulum we heqsizliqqe uchrawatqanliqi alahide eskertilgen.

Amérika hökümiti we dölet mejlisi xitay ishliri komitétining 2010 ‏- Yilliq doklatida, uyghur weziyitining siyasiy, iqtisadiy we ijtimaiy ehwalliri heqqide muhim melumatlar bérilgen. Bolupmu, 5 ‏- Iyul weqesining bir terep qilinish jeryanigha alahide diqqet qilinghan.

Doklatta bildürülüshiche, xitay jinayi ishlar dawa qanunining 163 - Maddisi boyiche, sotning hökümliri axbaratqa ashkarilinishi kérek. Xitay, 5 ‏- Iyul weqesige chétishliq délolarning mutleq köp qismini xupiyane élip barghan.

Doklatta bu heqte mundaq déyilgen: "Rayonning reisi nur bekri, bu 2010 - Yili 4 ‏- Ayda, 5 ‏- Iyulgha alaqidar 98 délo, 197 kishini bir terep qilghanliqini bildürdi. Emma, biz shu künge qeder axbarat wasitiliridin, peqet 6 qétimliq sot, 24 délo we 76 kishi üstidin chiqirilghan qarardin xewer tapaliduq. Démek, 5 ‏- Iyul délolirining mutleq küp qismi yeng ichide, xupiyane élip bérilghan. Xitay bu délolarda öz qanunlirighimu xilapliq qilghan."

Nöwette, norwigiyide yashawatqan uyghur paaliyetchiliridin bextiyar ependining bildürüshiche, sot jeryanining ashkara bolushi bir qanun dölitining asasliq alametlirdin biri. Emma, xitayda bu xil alametlerning yoq bolushi yéngi bir ehwal emes.

Uyghur rayonluq aliy sot mehkimisining bashlighi rozi ismayil, bu yilliq xizmet doklatida, uyghur aptonom rayonida ötken bir yilda, dölet bixeterlikige tehdit sélish jinayitidin 437 déloni bir terep qilghanliqini bildürgen idi. Amérika dölet mejlisining xitay ishliri komitéti rozi ismayilning mezkur sözlirini neqil élip, uyghur rayonida shu xil délolarning 2008 ‏- Yildikige nisbeten 169 délo artuq sadir bolghanliqi, démek, uyghur rayonidiki sot dairilirining qanunni depsende qilish ehwalining bir hesse köpeygenlikini ilgiri sürgen.

Sabiq adwokat bexiyar ependi, xitay dölet bixeterlikige tehdit dep atighan délolarning eslide kishilik hoquq déloliri ikenlikini, emma uyghur rayonida kishilik hoquq adwokati déyilidighan bir xizmet türining téxi shekillenmigenlikini bildürdi.

Doklatta, "uyghur rayonida 9 aygha qeder intérnét we téléfon alaqisining késiwétilishi, xalighanche basturush élip bérish üchün zémin hazirlash" dep körsitilgen.

Doklat yene, wang léchüenning izbasari jang chünshyenning wezipige teyinlengendin kéyin, tunji qétimliq nutqida "3 xil küchlerge qattiq zerbe bérish"ni tekitligenliki, "muqimliq hemmidin üstün" shuarini tekrarlighanliqini bayan qilinip, jang chünshyen, wang léchüenning "basturush siyasitige warisliq qildi" dep körsitilgen. Rayon tewelikide yéngidin köpeytilgen 5000 alahide etret xadimi, 60 ming közitish aparati, ene shu warisliqning pakitliri süpitide tilgha élinghan.

Doklatta bildürülüshiche, rayonda yéngidin yolgha qoyulghan shinjanggha yardem bérish dolquni, yerlik xelqlerning menpeeti üchün paydiliq emes, eksiche köchmenlerning we hakimiyet béshidikilerning menpeeti üchün paydiliqtur. Bolupmu bu heqtiki yéngi belgilimiler rayondiki soda guruhlarning tijary menpeetliri üchün tuzulgen.

Doklatta yene, rayonning yer asti bayliqlirini échish we paydilinish ishlirigha yerlik xelqning ishtirak qilmaywatqanliqi körsitilip, rayonda uyghurlarning iqtisadiy menpeeti kapaletke ige bolush üchün, siyasiy hoquqliri qoligha ötishi kérekliki, bolupmu hakimiyet qatlimida qarar bérish méxanizimida orun élish kérekliki eskertilgen. Doklat jang chünshyenning rayongha 100 ming nopus yötkeshni pilanlawatqanliqi körsitilip, buning uyghurlarning öz zéminida az sanliq weziyitige chüshüp qélishtek xeterlik weziyitidin bisharet ikenliki körsitilgen.

Doklatta, yene uyghur rayonida yolgha qoyuliwatqan qosh tilliq maarip, köchmen yötkesh siyasiti, éshincha emgek küchliri mesilisi qatarliq herqaysi saheler boyiche istatistikiliq melumatlar bérilip, uyghur weziyitining barghansiri yamanlishiwatqanliqi, xitayda eng éghir zulumgha uchrawatqanlarning uyghurlar, uningdin kéyin mongghullar we tibetler ikenliki bilüdürülgen.

Mezkur doklatta, xitaydiki bu xil mesililerni pash qilish, hergiz "xitayning ichki ishlirigha arilashqanliq emes, eksiche, xitayning xelqara kélishimlerde bergen wedisini sürüshte qilish" dep körsitilgen. Doklatta shundaqla, rayonning "muqimliqigha asasi xewp hökümetning adaletsizlikidin kélidu" dep agahlandurulghan.

Uyghur paaliyetchiliridin bextiyar ependi amérikining mezkur doklati heqqide toxtilip, xitayning buningdin kéyin uyghur weziyitini dunyadin yoshurup bolalmaydighanliqini, uyghurlarni qollighuchilarning buningdin kéyin téximu köpiyidighanliqi we bu qollashning doklat élan qilish bilenla cheklinip qalmaydighanliqi heqqidiki ümid we ishenchlirinimu bayan qilip ötti.


http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/amerika-we-uyghurlar-10182010203621.html/story_main?encoding=latin
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.