Xitayning siyasiti uyghurlar bilen xitaylar otturisidiki bölünüshni chongqurlashturdi

Muxbirimiz Erkin
2009-01-14

Kishilik hoquqni közitish teshkilati kishilik hoquqi paaliyiti bilen shughullinidighan dunyawi inawetke ige xelqara ammiwi teshkilatlarning biri bolup, mezkur organ her yili bir qétim dunyadiki her qaysi döletlerning kishilik ehwali üstide doklat élan qilip kelmekte.

Uyghur elining herqaysi jaylirida qurulghan tekshurush ponkitlirining biride, qoralliq xitay saqchi bir uyghur ayalning salahiyitini tekshürüp soraq qilmaqta.


Kishilik hoquqi közitish teshkilatining 2009 ‏ - Yilqi doklati charshenbe küni élan qilindi. Doklatning xitaygha dair qismida xitayning 2008 ‏ - Yili kishilik hoquqni yaxshilash wediside turmighanliqini, bu bir yilda tibet we uyghur élining kishilik hoquq weziyiti kishini endishige salidighan ehwalgha bérip qalghanliqini ilgiri sürgen.

Kishilik hoquqi közitish teshkilati charshenbe küni élan qilghan doklatining xitay kishilik hoquqi weziyitige ait qismida xitay dairilirining 2008 ‏ - Yili kishilik hoquqni yaxshilash toghrisidiki olimpik wediside turmay dölet ichide öktichilerni basturup, dölet sirtida hemshérik döletlerni qollighanliqi, olimpik musabiqisi bolsa yighilish, pikir qilish we diniy erkinlikke qaritilghan cheklimini körünerlik derijide kücheytishning xatirisi bolup qalghanliqini ilgiri sürgen.

Doklattiki eng diqqet qozghaydighan nuqtilarning biri uyghurlargha dair bölümi bolup, doklatning mezkur bölümide 2008 ‏ - Yili uyghur élining weziyiti nahayiti yamanlashqanliqini, béyjing dairilirining uyghur "bölgünchilik" herikitini " olimpik yighinigha xeter yetküzüdighan 3 chong tehditning biri," dep jakarlap, yil boyi qanat yaydurulghan 3" xil küchler"ge qarshi turushni mezmun qilghan bixeterlik herikitining rayonda diniy, medeniyet we siyasi hoquqning téximu qattiq cheklinishige yol achqanliqini ilgiri sürgen. Doklatta uyghurlarning yeklinish tuyghusi küchiyiwatqanliqini tekitligen bolup, bu toghrisida mundaq dégen ":uyghurlardiki iqtisadi tereqqiyatning sirtida qaldurulush tuyghusi küchiyip bardi, lékin hökümet memliket ichide shinjanggha munasiwetlik kishilik hoquqi mesilisige ait xewerlerni talash - Tartish qilishni chekleshni dawamlashturdi".

Doklatta 2008 ‏ - Yili uyghur élide diniy cheklimining éghirlashqanliqini, ishchi - Xizmetchi we oqughuchilarning roza tutushi cheklinip, diniy zatlar we meschitlerning teqip astigha élinghanliqini, qarshiliqning aldini élish muddiasida xelq eskerlirining, herbiy we saqchilarning kocha - Koylargha orunlashturulghanliqini ilgiri sürgen. Kishilik hoquqi közitish teshkilatining asiya ishlar mesuli sofiye richardson radiomizgha bergen doklat toghrisidiki bayanatida dairilerning uyghur élide yolgha qoyghan diniy siyasiti uyghur kimlikining yiltizigha chéqilghanliqtur, dep qaraydighanliqini bildürdi.

Richardson xanim, "eng qorqutidighan tereqqiyatlarning biri, dairiler 2008 ‏ - Yili, 2 ‏ - Ayda yolgha qoyulghan yéngi cheklime. Uningda 23 türlük qanunsiz diniy paaliyetni cheklesh otturigha qoyulghan. Bu jamaet birge ibadet qilish, toy tökün ishlirini cheklesh qatarliqlarni öz ichige alidu. Shuni körsitish kérekki mewjut xelqara qanunlar we xitay qanunlirining özide döletning kishilerni qandaq ibadet qilishqa mejburlash hoquqi yoq. Kishilerning ibadet qilish hoquqi kapaletke ige, dep belgilengen. Men bu türdiki chat kériwélishlar siyasitini ashuruwetkenlik bolupla qalmay uyghur xelqining milliy kimlikining yiltizigha chéqilghanliqtur, dep qaraymen," dep körsetti.

Xitay 2008 ‏ - Yili béyjing olimpik musabiqisining bixeterlikige kapaletlik qilishni qalqan qilip, uyghur élide diniy sorunlar we diniy paaliyetlerni bashqurushni kücheytish toghrisidiki yéngi belgilimini yolgha qoyghan idi. Mezkur belgilimide toy qilish, toy xet bérish, jamaetning topliship ibadet qilishi, xutbe oqush shundaqla kündilik diniy ibadetni qisqartishni mezmun qilghan 23 türlük diniy paaliyetni " qanunsiz", dep belgiligen. Kishilik hoquqi közitish teshkilatining doklatida xitayning uyghur élide yolgha qoyuwatqan térrorizimgha qarshi turush herikitining meqsiti kishini gumangha salidighanliqini ilgiri sürgen.

Doklatta, xitayning 2008 ‏ - Yili olimpik bilen munasiwetlik "térrorchilar guruhi"ni tarmar qilghanliqini élan qilghanliqi, lékin xitay élan qilghan bu jehettiki uchurlarning nahayiti cheklik bolup, bu kishilerdiki xitay térrorizimni uyghur öktichilirini basturushni qanunlashturush üchün qolliniwatidu, dégen gumanni yoqitalmighanliqini tekitligen. Kishilik hoquqi közitish teshkilatidiki richardson xanim, 2008 ‏ - Yili uyghur élide dölet bixeterlikige munasiwetlik ishlar bilen jazalanghan kishilerning jiddi köpeygenlikige diqqet qiliwatqanliqini bildürdi.

U, " biz yéqindin diqqet qiliwatqan weziyettiki yene bir tereqqiyat xitay metbuatida yéqinda élan qilinghan bir qisqa maqale bolup, uningda jazalanghan kishilerning sanliq melumati bérilgen. Eger buningdiki uchurlargha ishinishke bolsa yalghuz shinjangning özide dölet bixeterlikige tehdit sélish jinayiti bilen jazalanghan kishilerning sani 2008 ‏ - Yili bir qatlinip, jiddi artish barliqqa keldi dégenliktur. Eger bu toghra bolsa biz béyjing dairilirining her qandaq bir heriketni bölgünchilikke baghlap turup jazalighanliqini körsitidu," deydu.

Uyghur aptonom rayoni partkomining zuwani bolghan " shinjang " géziti yéqinqi bir xewiride 2008 ‏ - Yili uyghur élide ö bölgünchilik" we " térrorizm" bilen munasiwetlik dölet bixeterlikige tehdit sélish jinayiti bilen jazalanghanliqini élan qilghan idi. Doklatta, xitay dairilirining 2008 yili 4 ‏ - Awghust küni qeshqerde yüz bergen xitay chégra mudapie qisimlirining 16 eskirini öltürgenlik weqesi, 10 ‏ - Awghusttiki kuchar weqelirini tilgha alghan bolup, "xitay hökümiti bölgünchilerning jiddi qoralliq tehditige uchrawatimiz, dep chüshendürgen bu weqeler uyghurlar bilen xitaylar arisidiki bölünüshni chongqurlashturghan," dep tekitligen.

Xitay hökümiti daim kishilik hoquqi teshkilatlirining doklatidiki xitay kishilik hoquqi ehwaligha dair bayanlirini ret qilish pozitsiyisi tutup keldi. Charshenbe küni xitayning washingitondiki elchixanisining bayanatchisi radiomiz muxbirigha élan qilghan bu heqtiki bayanatida kishilik hoquqi közitish teshkilatini " emeliyetni burmilash", kishilerge xitay kishilik hoquqi xatiriside toghrisida "xata melumat" sunush bilen eyiblidi.

Radiomizgha özining bu doklatni körüp baqmighanliqini tekitligen elchixana bayanatchisi wang bawdong " biz bundaq bir doklatning élan qilinghanliqigha qarshi turimiz. Lékin shuning bilen birge men shuni éytalaymenki ilgiri élan qilinghan junggo toghrisidiki doklatlarda junggoning kishilik hoquqi weziyitige dair pakitlar burmilanghan idi. Biz kishilerde xata uqum peyda qiliwatqanliqigha ishinimiz. Bu türdiki doklatlargha qarap junggoning kishilik hoquqi weziyitige baha bérish toghra emes," deydu. Wang bawdong yene, xitay hökümitining kishilik hoquqi saheside ret qilghini bolmaydighan tarixiy ilgirilesh yasighanliqini, kishiler xitayning kishilik hoquqi weziyitige " obyéktip", "heqqaniy we "her tereplimilik" amillarni nezerde tutqan halda muamile qilishini ümid qildi.

Lékin kishilik hoquqi közitish teshkilati doklatta xitayda asasi kishilik hoquqi we diniy erkinlikning kapaletke ige emesliki, bu bir yilda hökümetning edliye organlirigha qaratqan kontroli, yétekchilikining dawam qilghanliqini, bu ehwalning talash - Tartishtiki délolarda qanunning adilliqigha guman tughdurupla qalmay, sot mehkimilirining xiyanetchilik, yer mülükni qanunsiz igiliwélish, emgek hoquqi dawalirigha érensizlik bilen qarash ehwalini keltürüp chiqarghanliqini tekitligen.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/kishilik-hoquq-xitay-01152009030433.html/story_main?encoding=latin