Obama Guantanamoni Taqash Toghrisidiki Buyruqnamigha Imza Qoydi
Muxbirimiz Erkin
2009-01-22

Bush hökümiti hakimiyet sorighan yillarda uchrighan eng shiddetlik tenqidlerning biri guantanamo arilida tutqunlar lagéri qurup, lagérgha solanghan tutqunlargha adaletsiz muamile qilish bolghan idi.

AFP Photo

Amérikining 44 ‏ - Nöwetlik prézidéntliqini tapshuruwalghan barak obama, wezipige olturghan 3 ‏ - Küni yeni peyshenbe küni, aqsarayda guantanamo lagérini taqash toghrisidiki prézidéntning memuri buyruqigha imza qoydi.


Guantanamoni tenqid qilghuchilar buning amérika qimmet qarshigha xilap bolupla qalmay, munasiwetlik xelqara ehdinamilargha xilap ikenlikini ilgiri sürgen. Prézidént obama ilgiri lagérni taqaydighanliqini bildürgen idi. Bügün guantanamoni taqash buyruqigha resmiy imza qoyghan.

Aldinqi küni qesem bérip amérikining 44 ‏ - Nöwetlik prézidéntliqini tapshuruwalghan barak obama, wezipige olturghan künning etisi térror gumandarlirini sotlaydighan guantanamo herbiy sotini tutqunlarni sotlashni toxtitip turushqa buyrighan bolup, sot kolligiyisi sot ishlirining 120 kün toxtitilghanliqini élan qilghan idi. U wezipige olturghan 3 ‏ - Küni yeni peyshenbe küni, aqsarayda guantanamo lagirini taqash toghrisidiki prézidéntning memuri buyruqigha imza qoyup, tutqunlar lagirini bir yil ichide taqashni buyridi.

Buyruqname guantanamo türmisidiki sotlinidighan tutqunlarni bashqa türmilerge yötkesh, aqlanghan tutqunlarni qoyup bérish, sotlinidighan tutqunlarning délosini qayta körüp chiqip, ularning ichidiki jinayet sadir qilghan, dep qaralghanlarni qandaq jazalash qatarliqlarni öz ichige alidiken. Obama guantanamo türmisining " hazirdin bashlap bir yildin éship ketmigen waqit ichide taqilidighanliqi" ni bildürdi.

Obama imza qoyush murasimidiki bayanida amérikining térrorluqqa qarshi küreshni dawamlashturidighanliqini, lékin shuning bilen birge amérika qimmet qarishini qoghdaydighanliqini eskertip, "bizning dunyagha béridighan signalimiz shu, amérika zorawanliq we térrorluqni jazalash niyitidin qaytmaydu shundaqla biz buni inchikilik bilen, ünümlik we bizning qimmet qarishimiz hem ghayimizdin chetnimigen asasta élip barimiz" dep körsetti.

Uzun yillardin béri guantanamo tutqunlirining adwokatliqini qiliwatqan amérika asasiy qanuni hoquq merkizidiki munasiwetlik zatlar obama hökümitining guantanamoni taqash toghrisidiki buyruqini adalet yolida bésilghan zor qedem, dep qaraydighanliqini, lékin bir yilning bek uzun bolup ketkenlikini bildürmekte.

Asasiy qanun hoquq merkizi mutexessisi emiy mikléyn xanim mundaq deydu": bu burunla taqilishqa tégishlik jay bolsimu, lékin bu bizni yenila nahayiti xushallandurdi.Guantanamo hergiz échilmasliqi, mewjüt bolmasliqi kérek idi. Prézidént obamaning wezipige olturup tunji qilghan ishining guantanamoni taqash wedisini emelde körsetkenliki qaltis we nahayiti muhim bir qedem boldi. Shundaqtimu bir yil bek uzun, chünki bu yerdiki kishilerning asasen hemmisi dégidek7 yildin béri soal - Soraqsiz tutup turulghan shundaqla tashlinip qalghan idi. Biz guantanamoning bir yilni kütmey tézraq taqilishini, bolupmu prézidént obama we xelqara jemiyetning bu jehettiki wedisini tézrek emeliyleshtürüshini kütimiz."

Guantanamo herbiy türmisini taqashta türmidiki 17 neper uyghurni ularning hayati tehditke uchrimaydighan bir döletke orunlashturush kérek. Yawropa ittipaqidiki portugaliye, fransiye, engiliyiler shundaqla ottura yawropadiki shwétsariye uyghur tutqunlarni qobul qilishni oylishidighanliqini bildürgen bolsimu, lékin ular amérikining bolmidi dégende bir qisim tutqunlarni qobul qilishi kéreklikini, chünki bu mesile amérika özi peyda qilghan mesile ikenlikini ilgiri sürmekte. Gérmaniyige oxshash yene bezi döletler bu mesilige hazirgha qeder ipade bildürmey keldi. Lékin ipade bildürgen döletler ichide awstraliyige oxshash uyghurlarni qobul qilalmaydighanliqini bildürgen eller bar.

Awstraliyining kewin rod hökümiti amérika hökümitining telipi we awstraliyidiki uyghur jemiyetlirining tirishchanliqigha qarimay, uyghurlargha panah jay bérishni ret qilghan idi. Yéqinda awstraliye hökümitidiki emeldarlar bush hökümitining 2008 ‏ - Yili ikki qétim iltimasta bolghanliqini, lékin kewin rod hökümitining 2008 ‏ - Yili 12 ‏ - Ayda bush hökümitige uyghurlarni qobul qilalmaydighanliqini resmiy uqturghanliqini bildürgen idi.

Amérika asasiy qanun hoquq merkizidiki amiy mikléyn xanim, obama hökümiti amérika fédiral rayonluq siot mehkimisi 2008 ‏ - Yili 10 ‏ - Ayda chiqarghan guantanamodiki uyghurlarni amérikigha qoyuwétish toghrisidiki sot qararini ijra qilip, uyghurlarni amérikigha orunlashturushi kérek, dep qaraydighanliqini bildürdi. U," bu yerde amérika sot mehkimisining 17 neper uyghurni amérikigha qoyuwétishke buyrighan sot qarari bar. Bush hökümiti dewride ular sot qararigha aktip qarshi chiqqan shundaqla yuqiri sotqa erz sunghan idi. Biz obama hökümitining erz qilmasliqini, töwen sotning qararini küchke ige dep qarap, uyghurlarni amérikigha qoyuwétishke yol qoyushini ümid qilimiz," dep körsetti.

Amérika guantanamodiki uyghurlarni xitaygha qayturmaydighanliqini bildürgen bolsimu, lékin xitay uyghurlarni qayturup kétish tirishchanliqidin waz kechmey, uyghurlarni qobul qilish éhtimali bar döletlerge bésim ishletmekte. Prézidént obama guantanamoni taqash buyruqigha imza qoyghan shu küni xitay tashqi ishlar ministirliqi amérikining guantanamodiki uyghurlarni xitaygha qayturup bérishini yene bir qétim telep qildi.

Xitay tashqi ishlar ministirliqining bayanatchisi jyang yüy peyshenbe künlik axbarat élan qilish yighinida, amérika " qanun buyiche bir terep qilinishi kérek bolghan bu mehbuslarni mumkin bar téz arida junggogha ötküzüp bérishi kérek. Junggo her qandaq bir döletning bu mehbuslarni qobul qilishigha qarshi turidu," dep tekitligen. Lékin asasiy qanun hoquq merkizidiki emiy mikléyn xanim, obama hökümitining uyghur tutqunlarni xitaygha ötküzüp bérish mumkinchiliki yoqluqini bildürdi.

Emiy mikléyn xanim mundaq deydu ": xelqara qanunlar kishilerni ten jazasigha uchrash yaki ölüm jazasigha höküm qilinish xewpi bar döletlerge ötküzüp bérishni chekleydu. Eger uyghurlar qayturup bérilse ularning jazalinishqa yaki ten jazasigha uchraydighanliqi sheksiz. Shunga ular amérikining ichki qanuni we xelqara qanunlargha asasen qayturulmaydu. Ularni erkin yashiyalaydighan 3 ‏ - Bir döletke orunlashturush lazim. Biz obama hökümitining sot qararini asas qilip, ularni amérikigha qoyup bérish we erkin yashishigha yol qoyushini ümid qilimiz we shuninggha chaqirimiz. Lékin shuni diyishke boliduki, obama hökümiti hergiz ularni xitaygha qayturmaydu."

Prézidént obama buyruqnamiside guantanamo türmisini taqashni buyrupla qalmay amérika merkizi axbarat idarisining térror gumdandarlirini solaydighan chetellerdiki mexpiy türmilirini taqash, ten jazasgha yatidighan soraq usullirini cheklesh, herbiy sot kolligiyiside sotlanghan térror gumandarlirining dilosini qayta közdin kechürüshni buyrighan.

Bush hökümiti ilgiri térror gumandarlirigha qaritilghan bezi soraq usullirining ten jazasi ikenlikini ret qilghan idi. Lékin obama hökümitining edliye ministiri erik xardér yéqinda amérika kéngesh palatasining qanun komitétida ispatliqtin ötkende bush hökümiti ten jazasi emes, dep qarighan bezi usullarning ten jazasigha kiridighanliqini bildürgen idi.

Menbe:http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/obama-guantanamo-01232009070531.html/story_main?encoding=latin