Musa Ependi: Türkistan Pajiesi (5)
Muxbirimiz Ümidwar
2009-01-12
Muxbirimiz Ümidwar
2009-01-12
Ötken esirning 30 - Yillirida qeshqerde yüz bergen bir qatar inqilabiy heriketlerge we sabit damolla rehberlikidiki sherqiy türkistan islam jumhuriyitining qurulushigha biwasite ishtirak qilghan musa ependi özining " türkistan pajiesi" mawzuluq eslime kitabida yene, sherqiy türkistan islam jumhuriyitining qurulushigha ait bir qatar tepsilatlarni tonushturidu.
Sherqiy türkistan maarip we hemkarliq jemiyiti teshwiqat bölümi teripidin neshir qilinghan " sherqiy türkistan pajiesi" namliq tarixiy kitabning muqawisi.
Hökümet qurush yighini
Musa türkistani özining "türkistan pajiesi" namliq eslime kitabida, tömür éli qeshqerge hökümranliq qilip, bir mezgil ötkendin kéyin tungganlar teripidin öltürülgenliki hemde qozghilangchilarning qaytidin ma jensangning qolidin qeshqerni azad qilip, sabit damollamning bashchiliqida musteqil hökümet qurush üchün heriket qilghanliqi hemde buninggha munasiwetlik köpligen tepsilatlarni bayan qilidu.
Musa türkistanining bayan qilishiche, hökümet qurush mesiliside " istiqlal jemiyiti" muhim rol oynighan bolup, bir küni istiqlal jemiyiti qurultay ötküzidu. Qurultaygha istiqlal jemiyitining ezaliridin bashqa yene barliq elemdar we qelemdarlar toplinidu.
Musa ependi kitabida eshu dölet qurulush yighini heqqide toxtilip, " qurultayda hemme birdek halda nöwette qurulidighan hökümet ishi we uninggha kéterlik xizmetler mesilisi hem dölet teshkilati we bashqilarni muzakire qilip, axiri birdek halda dölet namini sherqiy türkistan jumhuriyiti dep békitish qarar qilindi, arqidin türlük qurulush layihiler tüzüldi. Hökümet kabinét ezaliri saylap chiqildi" dep bayan qilidu.
Musa ependining yézishiche, bu mejlis shu küni kechkiche dawamliship, dölet qurush layihisini emeliyleshtürüsh etisige qalidu hemde etisi herbiy we memuriy ishlargha alaqidar kishiler qaytidin toplinip, birinchi qarar boyiche sherqiy türkistan dölitini qurushqa qoshulghanliq imzalirini qoyushidu hemde uninggha tamgha - Möhürler bésilidu. Döletning yuqiri derijilik qomandani, ofitsérlirining sani 35 kishige yétidu.
Hökümetke saylanghan mezkur 35 neper herbiy we memuriy erbab ayrim - Ayrim halda "qur' ani kerim" ni tutup, birdek qesem ichidu. Axirida ular bir - Birini tebrikliship, jumhuriyet qurulghanliqini mubareklishidu.
Jumhuriyet künidiki qaynam - Tashqinliq menzire
Musa türkistani " etisi herbiy qomandanlar, mülki emeldarlar, yurt namayendiliri, dölet rehberliri, istiqlal jemiyiti, neshiryat, maarip jemiyiti, hilal exmer jemiyitining ezaliri, darilmuellimin oqughuchiliri milliy marsh éytip, tümen deryasi boyigha yétip kélip, yighin meydanigha toplinidu. Eskerlerdin yette ming, xelqtin 13 ming bolup jemiy 20 mingdin artuq adem, murasimgha qatnashti, murasimda sherqiy türkistan dölet qurulush bayannamisi oqup ötüldi" dep bayanini dawamlashturidu.
Bayannamini sherqiy türkistan jumhuriyitining bash ministiri sabit damollam oqughan bolup, u bu döletning rehbiriy sistémisi ,dölet tüzülmisi hemde tashqi we ichki siyasiti, dölet qurushtiki meqsiti hem bashqilarni tonushturup ötidu .
Musa ependi dölet qurulush murasimida xelqning qaynam - Tashqinliq héssiyatqa chömgenliki, hemme yaqni xushalliq , tentene xitabliri qaplighanliqi, özlirining hoquqlirini özliri qollirida tutushning kapaliti hésablanghan musteqil dölitining qurulghanliqidin hayajan yashlirining tökülgenlikini janliq teswirleydu.
Jumhuriyet qurulushigha biwasite ishtirak qilghan musa ependi öz bayanlirini mundaq dawamlashturidu: " bash wekilning xitabi tamam bolghandin kéyin yene bashqa dölet rehberlirimiz sözge chiqip tentenilik sözle bilen öz tebriklirini bildürüshti. Arqidin shadliq murasimi bashlinip, milliy muzika chélinishqa bashlidi. Qiriq bir pay top oqi étildi. Top étilghan haman sherqiy türkistanning tarixi, milliy kök bayriqi hawagha kötürüldi, ay yultuzluq milliy kök bayriqimiz kök baghrida lepildeshke bashlanghan bu saette ixtiyarsiz tarixtiki shan - Shewketlik hakimiyet dewrlirini eslitip turdi. Arqidin oqughuchilar dölet marshini orunlidi."
Bextlik minutlardiki xushalliq köz yashliri
Musa ependi, jumhuriyet élan qilinghan meydandiki keypiyatni mundaq tepsiliy teswirleydu:
"Bu küni meydangha toplanghan kishilerning rohi keypiyati bashqiche idi. Xushalliqidin külüp turghan chéhirlerni, özini tutulmastin yighlap turghan shad közlerni 'ya alla bu bextlik künlergimu ulushidikenmiz, xudayimgha tümen ming shükre'! dep ötmüshning qara tutqunluq dewrige nepret yaghdurup turghan kishilerni her yerde körgili bolatti. Xushalliqidin serxush bolup heyret közliri bilen namayishqa pütün barliqi bilen bérilip, qarap qalghan yurtdashlarni bu ishlar heqiqeten hang tang qaldurmaqta idi. Chéliniwatqan milliy muzikilar we gümbürlep étiliwatqan shadiyane toplarning awazi yiraq - Yiraqlargha ketmekte idi. Bayanname tarqitip bérilgen bolup, xelq uni top - Top bolup, oqushup bir - Birige chüshendürüshüp, öz köngüllirini kötürüshmekte idi. Shu esnada namayishchilar topi sheher sirtidiki tümendin sheher ichige qarap yürüshke bashlidi, ular shu mangghiniche heyet ezalirining bashchiliqida udul héytgah meydanigha kélip toxtidi. Deslep bash wekil sabit damollam andin kéyin her qaysi nazirlar, natiqlar teshwiqatkbhilar arqidin sarayning ögzisidiki peshtaqqa chiqip, söz qildi. Söz qiliwatqan shu peytte qeshqerdiki qoralliq qisimlar sep - Sep bolup atliq we piyade halda héytgah meydanida körektin ötüp turdi."
Mana bu 1933 - Yili 12 - Noyabir küni, qeshqerde sherqiy türkistan jumhuriyitining qurulghanliqini jakarlash murasim paaliyitige biwasite qatnashqan musa ependining neq meydan teswiridin ibaret bolup, musa ependining yézishiche, murasim bolup, bir qanche kündin kéyin nazirlar mejlisining birinchi yighini échilip, döletni idare qilish hem xizmetlerni bashlashning konkrét chare - Tedbirliri muzakire qilinidu.
