2008 – Yili Sherqiy Türkistanda Yüzbergen 10 Chong Weqe
Bei jing olimpik yighini sewebi bilen pütün dunyaning diqqet – étibari Xitaygha merkezleshken 2008 – yili bolsa Sherqiy Türkistan rayonida Xitayning mustemlikichilikige we zulmigha qarshi milliy toqunush, isyan we qarshiliq körsütüsh heriketliri eng kücheygen bir yil boldi.

Kommunist Xitay hakimiyitining Bei jing olimpik yighinining bixeterlikini bahane qilip Uyghurlargha qaratqan siyasi bésim we basturush heriketlirini alahide kücheytkenliki, Sherqiy Türkistan xelqini iqtisadi jehette talan – taraj qilish, dinsizlashturush we Xitaylashturush siyasitini yuquri pellige kötergenliki, Uyghurlargha qaratqan qanunsiz we sewepsiz tutqun qilish, qiyin – qistaqqa élish we öltürüsh qilmishlirini ashurghanliqi bolsa 2008 – yili bu rayonda milliy isyan, toqunush we qarshiliq körsütüsh heriketlirining küchüyüp kétishige sewepchi bolghan asasliq amillar bolup, qiqsiqi, Sherqiy Türkistanda meydangha kelgen we dunya jamaetchilikining küchlük diqqet – étibarini qozghighan milliy weqe we hadisilerning tüp sewebi, kommunist Xitay hakimiyitining Sherqiy Türkistan xelqighe qarita yürgüzgen chekidin ashqan zulmi we bésimidin ibaret idi.

2008 – yili bu rayonda yüzbergen we küchlük tesir peyda qilghan asasliq 10 chong weqe töwendikilerdin ibaret :

1. „27 – Yanwar „ Ürümchi Qirghinchiliqi

Xitay metbuatlirining bayan qilishiche, 2008 – yili 1 – ayning 27 – küni kechte, Ürümchi shehrining Bexit yoli etrapidiki „ Bexit baghchisi ahaliler kichik olturaq rayoni „ da, Sherqiy Türkistan Musteqilliq küchliri bilen Xitay eskerliri otturisida keng kölemlik qoralliq toqunush yüz bergen.

Xitayche „yer shari waqit géziti „ bilen „ Shing dao géziti „ … qatarliq Xitay metbuatlirida, bu qétimqi toqunushta 2 neper milliy qarshiliq körsütüsh jengchisining shehid qilinghanliqi we 15 nepirining qolgha élinghanliqi, bir qanche neper Xitay saqchisining yarilanghanliqi xewer qilinghan bolsimu, emma wetendin kelgen bezi uchurlardin melum bolushiche, bu qétimqi toqunushta 18 neper Uyghur shehid qilinghan, ikki neper Xitay saqchisi milliy küreshchiler teripidin eip öltürülgen.

Xitay metbuatlirida körsütülishiche, bir gurup qoralliq qarshiliq körsetküchiler, 1997 – yili yüz bergen „ 5 – fewral „ Ghulja qirghinchiliqining 11 – yilliqini xatirilesh we qisas élish meqsidide, 5 – fewral küni Ürümchide qoralliq heriket élip berishni pilanlighan, ular 1 – ayning 27 – küni kechte Ürümchi Bexit yoligha jaylashqan „ Bexit baghchisi kichik olturaq rayoni „ diki bir binagha toplunup pilan élip bériwatqanda, ularning herikiti sézilip qélip, nechche yüzligen Xitay esker we saqchiliri teripidin qorshiwélinghan, qarshiliq körsetküchiler Xitay eskerliri bilen qattiq tirkeshken.
Toqunushtin kéyin Xitay saqchiliri köp sandiki qoral – yaraq we partilitish buyumlirini qolgha chüshürgen.

4 – ayning 10 – küni Xitay jama’et xewipsizlik ministirlikining bayanatchisi Wu He Ping yuqarqi weqe munasiwiti bilen Bei jingda axbarat élan qilish yighinida qilghan sözide, 2008 – yili 1 – ayning 4 – künidin, 11 – künigiche Ürümchide Haji Memet bashchiliqidiki 10 neper „ térorist „ ning qolgha élinghanliqini, yene shundaqla 3 – ayning 26 – künidin, 4 – ayning 6 – künigiche bolghan ariliqta Abdurahman Tursun, Qurban Mutellip qatarliq 35 neper „ térorist „ ning qolghan élinghanliqini bayan qildi.

Wu He Pingning bildürishiche, yuqarqilar bilen birge yene köp miqdarda oq – dora, partilatquch buyum qolgha chüshürülgenmish.

Xitay hökümiti yuqurida qolgha élinghan Uyghurlarni, „ Sherqiy Türkistan islami herikitining ezaliri bolup, Bei jing olimpik yighinigha buzghunchiliq qilishni pilanlighan „ dep eyipligen bolsimu, emiliyette Ürümchige toplanghan milliy qarshilik körsütüsh jengchilirining „ 5 – fewral „ Ghulja qirghinchiliqining intiqamini élish üchün toplanghanliqi cheteldiki Xitay metbuatliridimu qeyit qilindi.

Emma bezi menbelerde Ürümchi weqesining „ 27 – yanwar „ küni emes, belki „ 4 – fewral „ küni yüzbergenliki bayan qilinmaqta.

2. Atalmish „ 7 – Mart Ayrupilan Partilitishqa Urunush Weqesi „


Xitay jamaet xewipsizlik ministirliki, 2008 – yili 3 – ayning 7 – küni, ikki ayal we bir er kishidin terkip tapqan 3 neper atalmish „ Sherqiy Türkistan térorchisi „ ning Ürümchidin Bei jinggha kétiwatqan yoluchilar ayrupilanini hawa boshluqida köydürüp partilitishni pilan qilghanliqini, emma bu „ térorist „ larning herikitining ayrupilan bixeterlik xadimliri teripidin waqtida bayqilip, „ zor paji’e „ ning aldi élinghanliqini we 3 neper „ térorisningmu neqmeydanda qolgha chüshkenlikini élan qilghan idi.

Xitay dayirlirining bayan qilishiche, 18 – 19 yashlardiki ikki neper Uyghur qizi potulkigha benzin qachilap ayrupilangha yoshurun élip chiqqanmish, ayrupilan Ürümchidin qozghulup uzun ötmeyla ayrupilanning ichini benzin puriqi qaplap ketkenmish, atalmish „ térrorist „ lar ayrupilanning hajetxanisida qeghezge benzin töküp, ot yeqishqa teyarliniwatqanda, ayrupilanning sezgür xizmetchiliri teripidin bayqilip, jinayetchilar qolgha chüshkenmish.
Weqe bayqalghandin kéyin ayrupilan Lan zhou ayrudurumigha mejburi qonup, jinayetchilerni bir terep qilghandin kéyin yene dawamliq Bei jinggha qarap uchqanmish.

Reuters agéntliqining bu weqe heqqide 20 ‏ - mart Beijingdin bergen xewiride, atalmish „ 7 – mart ayrupilan weqesi „ ge munasiwetlik yéngi melumatlar yer alghan bolup, mezkur Xewerde bildürülüshiche, weqe gumandarliri ayropilangha pakistan we ottura asiya döletliri pasporti bilen chiqqan. Emma ottura asiyadiki qaysi döletning pasporti qollinilghanliqi xewerde bildürülmigen.

Reuters'ning, xitayning melum bir bixeterlik mutexessisidin igilishiche, weqe gumandari 3 neper bolup, bir er we ayal gumandar pakistan pasporti bilen ayropilangha chiqqan, 19 yashliq ayal gumandar, bixeterlik tekshürüshidin ötkende, alahide yoluchilar ishikidin bénzin qachilanghan qutilarni muweppeqiyetlik ötküzgen.

Reuters, awiatsiye tarmaqliridin ehwal igiligende, weqe gumandarliridin 19 yashliq qizning pakistanda telim alghanliqini, ottura asiya kimlikike sahip gumandarning 30 yashlarda ikenlikini, weqeni pilanlighuchi we rehberlik qilghuchining bolsa, pakistan pasportigha ige ikenlikini bildürgen we ularning qolidiki chetel pasportlirining saxta yaki qanunsiz yol bilen élinghan pasport bolushi mumkinlikini bayan qilghan. Muxbir ularning isim - Pamilisi qatarliq bashqa uchurlarni sorighinida, yuqiriqi melumatlarni bergen kishi, ” bular sezgür uchurlar” dep jawab bérishni ret qilghan.
Eyni chaghda bu weqe pütün dunyada küchlük tesir peyda qilghan, Xitay hakimiyiti bolsa bu weqeni, „ Sherqiy Türkistan térorchilirining Bei jing olimpik yighinigha qarshi élip barghan térorluq herikiti „ dep körsütüsh arqiliq, Uyghurlarning milliy herikitini xelqara siyasi sehnilerde qarilashqa urunghan idi.
Emma Xitay hakimiyiti atalmish „ 7 – mart ayrupilan weqesi „ ni peyda qilghuchilargha dayir hazirgha qeder dunya jamaetchilikini qayil qilalighudek birer délil – ispat körsütéligini yoq.
Chetellik siyasi küzetküchiler bolsa, „ bu weqeni Xitay hakimiyiti Uyghurlarni qarilash meqsidide oydurup chiqarghan bolushi mumkin „ dep qarimaqta.

3. „ 23 – Mart Hoten Namayishi „ heqqide

Xitay metbuatlirining bildürishiche, 2008 – yili 3 – ayning 23 – 24 – künliri Hotende Uyghur ayallirining hökümetke qarshi keng kölemlik namayish yüzbergen.
Bu qétimqi namayishning kölümi intayin zor bolup, namayishqa 1000 din artuq kishi qatnashqan. Namayishchilarning köp qismi ayal.

Namayishning birinchi küni 400 din adem qolgha élinghan, ikkinchi küni 200 ge yéqin adem qolgha élinghan. Qolgha élinghanlar arisida ayallar köp sanda.

Wetendiki Uyghurlarning inkas qilishiche, bu qétimqi weqege Hoten shehiridiki Mutellip Haji isimlik el ichide hörmetke sazawer tijaretchining saqchilar teripidin türmide öltürülüshi, „ chümbel tartiwalghan ayallarning yüzini „ échish digen namda Uyghur dehqan ayallirigha qaratqan bésimini hessilep ashurghanliqi, shundaqla Xitay hökümitining Hoten shehiridiki yashlarni keng kölemde tutqun qilishi sewep bolghan.

Emma, Xitay hakimiyiti bu weqe heqqide izahat bergende, „ tibettiki isyanning qutritishi bilen kélip chiqqan „ dep chüshendürüshke tirishqan bolsimu, emma bu hadisining Tibet weqesi bilen héch bir alaqisining yoqluqi, bu weqening kélip chiqishigha tamamen Xitay hakimiyitining, „ olimpikning bixeterlikige kapaletlik qilish „ digen namda Hoten rayonida Uyghurlargha qaratqan basturush we nazaret qilish heriketlirini heddidin tashqiri kücheytkenlikining sewepchi bolghanliqi ashkjarilandi.

Bu qétimqi namayishta Uyghurlar, "qiyin - Qistaq toxtitilsun,", "mehbuslar qoyup bérilsun", diniy erkinlikke yol qoyulsun" we " yashisun örüp -Adetlirimiz" dep shuarlar towlanghan.

4. „ 28 – Mart Yéngiyer Yézisi Weqesi „ heqqide

2008 – yili 3 – ayning 28 – küni Xitay saqchi we jandarmiliri Ghuljining Yéngi mehelle yézisini qorshuwélip, keng kölemlik tutqun qilish herikiti élip barghan.

ETIC ning xewer qilishiche, bu qétimqi heriketning meqsidi, yézida „ qanunsiz meshrep „ ötküziwatqan bir top Uyghur yashni we „ qoral yoshurghan „ dep guman qilghan 5 neper aka – uka Uyghurni qolgha élish bolup, heriket jeryanida normal meshrep qilip olturghan 25 neper Uyghur yash bilen, „ qanunsiz qoral yoshurghan „ dep guman qilinghan 5 neper Uyghur aka – uka qolgha élinghan.

Xitay sqachiliri bu qétimqi öy axturush we tutqun qilish herikiti jeryanida yene 4 Uyghur dehqanning qora – jaylirini topa itirish mashinisi bilen örüp tüzliwetken.
tutush, yéngiyer yézisining almutiyar kentide élip bérilghan.

Gerche Xitay hökümiti qolgha élinghan Uyghur yashlirigha, „ térorchi „ we „ qanunsiz diniy unsur „ digendek qalpaqlarni keydürgen bolsimu, emma ularning „ jinayet „ liri heqqide héch bir délil – ispatni körsütelmigen.

Xitay metbuatlirida, bu qétimqi axturush jeryanida köpligen qoral – yaraq we oq – dorining qolgha chüshürülgenliki qeyit qilinghan.

5. „ 8 – Iyul Ürümchi Qirghinchiliqi „ heqqide

Birleshme agéntliqining 2008 – yili 7 ‏ - ayning 9 ‏ - küni Beijingdin bayan qilishiche, 7 – ayning 8 – küni Xitay saqchiliri Ürümchi shehridiki bir binani tuyuqsiz qorshuwélip, binadiki bir öyde normal diniy paaliyet bilen shughulliniwatqan 15 neper Uyghurgha qarita qoralliq hujum qozghap, ayallarnimu öz ichige alghan 5 neper Uyghurni neq meydanda wehshilerche étip öltürgen, 2 nepirini éghir yarilandurghan, 8 nepirini qolgha élip türmige tashlighan.

Gerche Xitay hakimiyiti bu qétimqi wehshi herikitini, „ bir gurup radikal islamchi téroristqa qarshi élip bérilghan heriket „ dep chüshendürgen bolsimu, emiliyette bu 15 neper Uyghurning hemmisi qoralsiz bolup, peqetla Qurani – kerim oqup ibdet qilish üchünla bu binagha toplanghan.
Xitay hakimiyiti bolsa bulargha, „ teslim bolushni ret qilip qarshiliq körsetti „ digen bahane bilen zamaniwiy qorallar bilen shiddetlik hujum qozghighan.
Yuqarqi 15 neper Uichide 5 nepiri ayal bolup, hazirgha qeder Xitay hakimiyiti bu Uyghurlarning „radikal terrorist „ ikenlikige dayir héch bir délil – ispat körsüteligini yoq.

Xelqaraliq kishilik hoqoq teshkilatliri bolsa Xitayning bu qanliq qirghinchiliqini qattiq eyiplep kelmekte.

6. „ 8 – Iyul Qeshqer Qirghinchiliqi „ heqqide

Xitay metbuatlirining xewer qilishiche, 2008 – yili 7 – ayning 8 – küni Qeshqer wilayetlik ottura sot mehkimisi Qeshqer shehride 10 ming kishining qatnishishi bilen höküm élan qilish yighini chaqirip, 20 neper Uyghurni ölüm we türlük éghir qamaq jazalirigha höküm qilghan.

Xewerlerge qarighanda, Qeshqerde échilghan bu ochuq sotta, 20 Uyghurni „ térrorluq meshq bazisi qurghan „, „ herbiy manéwir ötküzgen“, „ partlatquch buyumlarni saqlighan „, „ islam partiyisige eza bolghan „, „ diniy tebligh qilghan „, „ qanunsiz ün - sin buyumlirini anglighan „ dégendek siyasiy jinayi namlar bilen eyibligen.

Bularning ichide, Abduweli Imin, Muxter Sétiwaldi qatarliq 5 Uyghurgha ölüm jazasi höküm qilip, ulardin ikkini derhal ijra qilish, 3 ni kéchiktürüp ijra qilishqa buyrighan.

Xitay hakimiyitining, „ olimpikning bixeterlikige kapaletklik qilish „ digen namda élip barghan bu qétimqi tazilash herikiti, chetellerde paaliyet élip bériwatqan Uyghur teshkilatlirining we Xelqaraliq kishilik hoqoq teshkilatlirining qattiq nepritini qozghidi.

Bu munasiwet bilen dunyaning herqaysi jeyliridiki Uyghur teshkilatliri, Xitay hakimiyitining oxshash künde Ürümchide we Qeshqerde élip barghan yawuz qilmishigha qarshi keng kölemlik namayishlar ötküzdi.
Xelqaraliq kishilik hoqoq teshkilatlirimu bu munasiwet bilen mexsus bayanat we axbaratlar élan qilip, Xitay hakimiyitining olimpikning bixeterlikini bahane qilip Uyghurlargha qarita irqiy tazilash élip bériwatqanliqini eyiplidi.

7. „ 4 – Awghust Qeshqer Semen Yoli Weqesi „ heqqide

2008 – yili 8 – ayning 4 – küni Qeshqer shehride pütün dunyani zil – zilige salghan „ Semen yoli weqesi „ yüzberdi.
Shu küni etigende, Qeshqerlik Abdurahman Azat we Qurban Himit isimlik ikki neper Uyghur yash, Xitay qoralliq saqchi qisimlirining Qeshqer Semen yoligha jaylashqan herbiy meshiq bazisigha tuyuqsiz hujum qilip, 16 neper Xitay saqchisini öltürüp, 16 nepirini yarilandurdi.

Kéyin yarilanghan eskerlerning birimu doxturxanida öldi, bunung bilen bu qétimqi weqede ölgen Xitay eskerlirining sani 17 ge köpeydi.

Bu ikki neper Uyghur yashmu weqe jeryanida yarilinip Xitay eskerlirining qoligha chüshüp qalghan.

Qeshqer wilayetlik partiyekomning sekritari Shi Da Gang, 8 - ayning 5 - küni „ 4 – awghust semen yoli weqesi „ munasiwiti bilen Qeshqerde muxpirlarni kütüwélish yighini échip, bu qétimqi hadisining tepsilatini dunyagha töwendikidek élan qilldi:
„ 8 - ayning 4 - küni ettigende, Qeshqer rayunluq jamaet xewpsizlik chigra qoghdash etritidiki 70 din artuq saqchi ettigenlik tenterbiye meshqini qilish üchün etret qorusidin chiqip " Yi Jin " yeni “shad xoram mihmanxani ”sining aldigha kelgende, arqa tereptin kelgen bir yük mashinisining tuyuqsiz wujum qilshigha uchridi. Del shu waqitta yene bir jinayet gumandari saqchi etretning derwazisining yinida mükünüp turghan iken, umu mashinidiki jinayetchige masliship qoralliq saqchi etriti derwazisining aldigha partlatquch bomba tashlidi. Hemde arqidin ulapla yaridar bolghan saqchilirimizgha qalaymiqan pichaq sélip chanashqa bashlidi.

Bu qétimqi zorawanliq partlitish weqeside 16 adem Xayatidin ayrildi. 16 neper adem yaridar boldi.Yaridar bolghanlarning ichide 4 nepirining hayati xeter üstide, 2 sining hali bekmu ighir „.

Undin bashqa yene 8 – ayning 5 – küni „Aptonum rayunluq jamaet xewsizliki nazariti “ ning naziri Liu Yao Xuamu Ürümchide bu weqe munasiwiti bilen axbarat élan qilish yighini chaqirip, mundaq dep körsetti:
“ bu qétimqi hujumni élip barghuchi 2 neper jinayetchi nex meydanda qolgha chüshken bolup, ular her ikkilisi öz jinayetlirini iqrar qilishqa mejbur boldi.

Bu 2 neper jiyayetchining birsi: Abdurahman Azad, er, 33 yash. seychi (koktat élip satuchi).

Yene birining ismi: Qurban Himit, 28 yash, taxi shopuri.
Undin bashqa saqchi dairlirimiz nex meydandin 9 dane özliri yasighan partlatquch bomba ( 2 danisi ular ishlitip bolghan) 2 dane pichaq, 2 dane shemsher ( uzun pichaq) we bir dane özi yasighan tapancha larni qolgha chüshürdi.

jinayetchilerning ishletken partlitish boyumliri, qoralliri we élip barghan jinayi herketliri zorawanliq térorluq xaraktirini alghan qilmish bolup, uning xaraktirini térorluq herket dep bikitishke bolidu „.
Xitay hakimiyiti yene bu qétimqi hadisini qandaqtur, „ Bei jing olimpik yighinining bixeterlikige tehdit sélish üchün pilanliq we teshkillik halda élip bérilghan heriket, ularning arqisida chetellerdiki Sherqiy Türkistan térorchiliri bar „ dep körsetken bolsimu, emma bu ikki neper Uyghur yashning chetellerdiki Uyghur teshkilatliri yaki bashqa „ terror teshkilati „ bilen alaqisi barliqigha dayir ispat körsütelmidi.

Emma kéyin bu hadisining, Xitay hakimiyitining Uyghur xelqighe salghan zulmigha qarshi turush meqsidide ikki neper Uyghur yash teripidin öz aldigha élip bérilghan yekke xarektirlik öch élish herikiti ikenliki otturigha chiqti.

Dunya jamaetchiliki we chetel metbuatlirimu bu qétimqi „ semen yoli weqesi „ ni, „ téroristik heriket „ dep qarighini yoq, uni, „ Uyghurlarning Xitay eskerlirige qaratqan qisas élish herikiti „ dep baha bermekte.

„ Aptonom rayonluq jamaet xewipsizlik nazariti „ ning naziri Liyu Yao Xuamu kéyin bu heqte toxtulup, „ 8 - ayning 4 - künidiki térorluq weqening, weten sértidiki " Sherqiy Türkistan" teshkilati yaki " Türkistan Islam Partiyisi" qatarliq térorluq teshkilatlerning perde arqisida turup pilanlighanliqi yaki uning bilen munasibitining bar yoqlighi heqqide qolimizda toluq ispat yoq „ diyish arqiliq, özlirining bu weqe heqqidiki deslepki töhmetlirini ret qilishqa mejbur bolghan idi.

Qeshqer ottura xelq sot mehkimisi 2008 – yili 12- ayning 17- küni höküm elan qilip, 17 neper Xitay saqchisini öltürgen Qurbanjan Ablimit bilen Abduraxmanjan Azadqa ölüm jazasi Bergen idi.

„ 4 – awghust semen yoli weqesi „ bolsa, 1997 – yilidiki „ 5 – fewral „ Ghulja weqesidin buyan chetelning eng küchlük diqqet – étibarini qozghighan zor siyasi weqelerning birige aylandi.

8. „ 9 – Awghust Kuchar Weqesi „ heqqide

Metbuatlarda xewer qilinishiche, 2008 – yili 8 - ayning 9 -küni tang seher saet 02: 30 etrapida, Sherqiy Türkistanning Kucha shehride Sherqiy Türkistan erkinlik we musteqilliq küchliri Xitayning Kuchadiki Xitay partkomi binasi, xelq hökümiti binasi, bajxana, bazar bashqurush we Xitayning bir pahishixanisigha tuyuqsiz hujum qilghan we ikki saqchi mashinisini pachaqlap tashlighan.

ETIC ning deslepki igelligen xewirige asaslanghanda. Xitay tereptin ikki saqchi ölgen we bir bina amanliqni qoghdighuchi éghir yarilanghan.

Sherqiy Türkistan erkinlik we musteqilliq jengchiliridin 7 ayal, 4 er jemi 11 kishi shehid bolghan....

Yerlik xelqning déyishiche partlash ewazi nahyilik doxtorxana bilen sheher merkizdiki hemme jaygha éniq anglan'ghan.

Xitay hökümet terepning, yeni Shinhua agentliqining xewirige asaslanghanda, Kuchar nahyiside bir yürüsh partlashlar yüz bérip 7 neper "qoralliq unsur" we bir neper amanliqni saqlash xadimi hayatidin ayrildi. Shundaqla nurghun adem yarilandi dep körsitilgen.

Shinxua agéntliqining bildürishiche yene 8 – ayning 10 – küni etigendimu Kuchar nahyiilik saqchi idarisi we bashqa hökümet binaliri yerlik usulda yasalghan bombining wujumigha uchrighan.

Hazir Kuchar nahyisining ehwali bekmu éghir bolup, Ürümchige baridighan aptombillar toxtighan, jenupqa mangidighan aptombillarmu toxtighan, nahye we Aqsu wilayitimu herbi haletke kirgen bolup hemme yerni wehime qaplighan.

Weqe yüz bergendin kéyin Xitay hökümiti Kuchadiki pütkül saqchi, qoralliq saqchi qisim, bingtuan we herbilerni ishqa salghandin sirt yene Bügürde turushluq herbiy qisimlarnimu Kuchagha yötkep kelgen. Kuchani bolsa tashqiy dunyadin pütünley ayrip, qattiq herbiy helet yürgüzgen we yürgüzmekte.

9. Atalmish „ Ikkinchi Türkümdiki Sherqiy Türkistan Térorchiliri Tizimliki „ Heqqide


10 – ayning 21 – küni Xitay jamaet xeweipsizlik ministirliki Bei jingda axbarat elan qilish yighini chaqirip, „ ikkinchi türkümdiki Sherqiy Türkistan térorchiliri tizimliki „ ni élan qildi.

Xitay elan qilghan bu qétimqi qara tizimlikte Memtimin Memet, Emet Yaqup, Tursun Tohti, Tursun Imin, Memet Tursun Abduhaliq, Shemsiddin Ehmet Abdumijit, Ekrem Ömerjan, Yaqup Memet qatarliq 8 Uyghurning ismi yer alghan bolup, Xitay hakimiyiti bu 8 neper Uyghurni, „ Sherqiy Türkistan Islam Herikiti „ teshkilatining gholluq ezasi qilip körsetken.

Xitay jamaet xewipsizlik ministirlikining bu heqte élan qilghan bayanatida körsütülishiche, bu Uyghurlar Bei jing olimpik yighinining bixeterlikige tehdit sélish jinayiti ötküzgenmish.

Emma Xitay hakimiyiti bu Uyghurlarning Bei jing olimpik yighinining bixeterlikige qandaq buzghunchiliq qilghanliqigha dayir héch bir délil – ispat körsütelmigen bolup, peqetla bularning herbiy telim alghanliqi, iqtisat toplighanliqi we teshkilat qurup chiqqanliqigha dayir asassiz we pakitsiz söz – ibariler yer alghan.

Xuddi dunya jamaetchilikige melum bolghinidek, hazirgha qeder Uyghur milliy herikiti Bei jing olimpik yighinining bixeterlikige, chetellik tenherketchilerning amanliqigha tehdit salidighan héchqandaq bir emiliy herikette bolghini yoq, dimek Xitay hakimiyitining yuqarqi 8 neper Uyghurni, „ Bei jing olimpikining amanliqigha éghir ziyan salghan „ dep eyiplishining héch bir riyal asasining yoqluqini körsütüp turmaqta.

10. „ 20 – Dikabir Ürümchidiki Ali Mektep Oqughuchilirini Namayishqa Chaqirish Weqesi „ Heqqide

2008 – yili 12 – ayning 20 – küni Ürümchide, milliy alil mektep oqughuchilirini Xitaygha qarshi namayish qilishqa chaqiriq qilish we bu heqte teshwiqat wariqi tarqitish weqesi yüzbergen bolup, gerche namayish qilish emelge ashmighan we teshwiqat warighi tarqatqan Uyghur yashliri tutqun qilinghan bolsimu, emma bu hadise weten ichi we sirtida küchlük inkas qozghidi.

Bu qétimqi weqening dikabir éyida meydangha kélishi, siyasi küzetküchilerning kallisida, „ bu qétimqi hadise, Shinjang uniwérsitéti oqughuchiliri bashchiliqida 1985 - yili 12 - dékabir küni Ürümchidiki köp sanliq ali mektep oqughuchilirining xitay hökümitining siyasetlirige qarshi élip barghan we eyni chaghda xelqarada küchlük tesir qozghighan keng kölemlik namayishini xatirilesh meqsidide élip bérilghan demokratik urunush bolsa kerek „ digen soalni peyda qilmaqta.

RFA ning we bezi Xitay metbuatlirining xewer qilishiche, bu qétimqi paaliyetni teshkilligüchilerning biri Miradil Yasin, yene biri Mutellip tiyip bolup, ular 20 ‏ - dikabir küni shinjang uniwérsitétida teshwiqat wariqi tarqitiwatqanda uniwérsitétining amanliq xadimliri teripidin neq meydanda tutuwélinghan, we saqchigha tapshurup bérilgen.

Weqeni pash qilghan amanliq xadimliridin ilyar ablimit, niyazmuhemmet imam we wangbinglar 5 ming yüendin neq pul bilen mukapatlanghan.

Aliy mektep oqughuchilirini namayishqa chaqirghan teshwiqat wariqi shu künlerde Ürümchidiki 1 ‏ - Awghust yéza igilik uniwérsitéti bilen tibabet uniwérsitétliridimu tarqitilghan.

Melumatlardin qarighanda, Ürümchidiki herqaysi aliy mektep oqughuchilirining aptonum rayonluq tenterbiye sariyi etrapigha toplinip, pütün sheherni aylinip namayish qilishi pilanlanghan, emma namayishini pilanlighuchilarning qolgha élinishi we bir qatar aldini élish tedbirlirining tesiri bilen namayish pilani emelge ashmighan.

"Uyghur biz" torbétining xewer qilishiche, shinjang uniwérsitéti mushu ayning 24 - Küni mukapatlash yighini échip, bir qétimliq namayishning tosup qélinishida xizmet körsetken 4 kishige mukapat bergen.

Yighingha, uniwérsitét rehberliri we bashqarma derijilik kadirliri؛ Ürümchi shehiri we aptonum rayonning alaqidar rehberliri ishtirak qilghan. Uniwérsitét partikom sékrétari jang shynlyangning mukapatlash yighinida bildürüshiche, bu qétimqi namayishning tosup qélinghini üchün Uyghur rayonluq partikom sékrétari wang léchüen shinjang uniwérsitétige alahide razimenlik bildürgen.

Nöwette, qolgha élinghan yashlarning teshkiliy munasiwetliri we paaliyetliri üstide Ürümchi sheherlik saqchi idarisi tekshürüsh élip barmaqta. Namayishning teshwiqat wariqida némiler déyilgenliki, namayishta qaysi mesililer otturigha qoyulmaqchi ikenliki, weqege chétishliq jemiy qanche kishining qolgha élinghanliqi qatarliq muhim uchurlar, dairiler teripidin sir tutulmaqta.

"Uyghur biz" torining xewer qilishiche, qolgha élinghanlardin Miradil Yasin 20 yash bolup, yurti Qeshqer shehiridin؛ Mutellip Tayip bolsa 19 yash bolup, Pichan nahiyisidin؛ emma ularning qaysi mektepning oqughuchiliri ikenliki hazirche melum emes.

"Uyghur biz" torining bildürüshiche, nöwette Uyghur élida "shinjangning muqimliqi Ürümchige baghliq, Ürümchining muqimliqi Ürümchidiki aliy mektep oqughuchilirigha baghliq, aliy mektep mektep oqughuchilirining muqimliqi bolsa, Shinjang uniwérsitétige baghliq," dep qaralmaqta.

Bundaq qarilishqa, cheteldiki Uyghur paaliyetchiliri arisida, shinjang uniwérsitétida telim alghuchilarning belgilik salmaqta bolushi sewep bolghan.

Menbe:http://www.uygur.org/uygurche/uchur/2009/01_01.htm