Bush Hökümitining Xitaygha Qaratqan Kishilik Hoquq Siyasiti Intayin Zeip We Tuturuqsiz Boldi
Muxbirimiz Jüme
2009-01-13

Bush hökümitining 8 yilliq hakimiyet tarixigha qaraydighan bolsaq, bush hökümiti amérikida hakimiyet tutqan bu jeryanda xitay terep bilen peqet ikki qétim kishilik hoquq dialogi élip barghan bolup, amérika dairiliri xitaydiki kishilik hoquq depsendichilikini axirlashturushni ilgiri sürüsh jehette xitaygha anche küchlük bésimlarni ishlitelmigen.


2008 - Yili 8 - Yanwarda, amérikining muawin tashqi ishlar ministiri jon négropantéy béyjingda amérika-Xitay déplomatiye ornatqanliqining 30 yilliqini xatirilesh paaliyitide xitay muawin prézidénti shijinping bilen söhbette.


Ziyaritimizni qobul qilghan amérika hökümitining démokratiye, kishilik we emgek hoquqigha mesul muawin tashqi ishlar ministiri dawid kreymér David Kramer, jorj bush hakimiyet béshigha chiqqandin kéyin, 2002 - Yili tunji qétim we 2008 - Yili mayda axirqi qétim xitay terep bilen "amérika - Xitay kishilik hoquq dialogi" élip bérilghanliqini, emma mezkur dialoglarda közligen netijiler hasil bolmighanliqi sewebidin, dialogni toxtitip qoyushqa mejbur bolghanliqini ilgiri sürdi.

Dawid kreymérning bildürüshiche, amérika dairiliri xitay tereptin kishilik hoquq xatirisini yaxshilashni telep qilghanda, xitay terep amérikining özlirini töwen körgenlikini otturigha qoyghan.

Dawid kreymér: "dialog héchqandaq netije bermidi"
Dawid kreymér: "dialog héchqandaq netije bermidi. Shunga biz xitay bilen bu xildiki dialoglarni yene ötküzüshni toxtitip qoyduq. Biz dialogdin netije kütidighanliqimizni tekitlisek, xitay terep bolsa bizdin barawer muamile we öz - Ara hörmet telep qildi. Bizmu peqet kishilik hoquq dialogidin netije kütidighanliqimizni, emeliyette öz - Ara hörmet asasida otturigha qoyghanliqimizni bildürduq."

Bush hökümitining kishilik hoquq mesiliside xitaygha qaratqan siyasiti jehette meghlup bolghanliqini körsetken, bash shtabi amérikining nyu - York shehirige jaylashqan kishilik hoquqni közitish teshkilati( Human Rights Watch) asiya bölümining diréktori sofiy richardson Sophie Rechardson xanim, eger bush hökümiti kishilik hoquq mesilisini amérika - Xitay diplomatiyisining herqaysi tereplirige singdürüwetken bolsa, közligen netijige érishilgen bolishi mumkinlikini ilgiri sürdi.


U mundaq dédi: " menche, sabiq hökümet (bush hökümiti) kishilik hoquq mesilisini peqet kishilik hoquq dialogliridila otturigha qoyup, xitay hökümitining kishilik hoquq mesilisini bashqa diplomatik munasiwetlerdin ayrip, peqet alahide sorunlardila otturigha qoyush xahishigha intayin qulayliq sharait yaritip berdi. Eger bundaq bolghanda siz mezkur mesililerge yéterlik diqqet ajritalmaysiz - De."

Lékin, dawid kreymérning otturigha qoyushiche, gerche "amérika - Xitay kishilik hoquq dialogi" 2008 - Yili 5 - Ayda élip bérilip közligen netijige érishelmigen bolsimu, emma amérika hökümitining munasiwetlik dairiliri, uyghur éli we tibetlerning siyasiy ehwaligha hemde xitay hökümet dairilirining mezkur rayonlarda yürgüzüwatqan basturush siyasetlirige yéqindin köngül bölüshni toxtatmighan.

Dawid kreymér: " xitay hökümitining rayonda yürgüzüwatqan siyasiti, mezkur rayondiki xelqler arisida derd - Elem we jénidin toyush haletlirini keltürüp chiqirishi mumkin"
Amérika muawin tashqi ishlar ministiri dawid kreymér bu heqte toxtilip mundaq dédi: " biz shinjangning nöwettiki ehwaligha yéqindin köngül bölüp kéliwatimiz. Bolupmu bu rayonda tutulghan uyghurlar sani heqqidiki doklatlargha qaraydighan bolsaq, 2008 - Yili tutulghan uyghurlarning sani 2007 - Yiligha qarighanda bir hesse köp bolghan."

Dawid kreymér yene, yuqiriqi mesililerni bir ay ilgiri xitay terepning munasiwetlik emeldarliri we xitayning amérikida turushluq bash elchisi bilen körüshkende otturigha qoyghanliqini hemde xitay terepning uyghur élide yürgüzüwatqan bu xildiki qattiq siyasetliridin teshwishlengenlikini bildürgen.

Dawid kreymér, " bizningche, xitay hökümitining rayonda yürgüzüwatqan siyasiti, mezkur rayondiki xelqler arisida derd - Elem we jénidin toyush haletlirini keltürüp chiqirishi hemde mezkur rayonning bixeterlikige tehdit élip kélishi mumkin." Deydu.

Sofiy richardson:"bu, bush hökümitining xitayda kishilik hoquqni ilgiri sürüsh jehettiki sadaqitining intayin zeip we tuturuqsiz ikenlikini körsitidu"
Halbuki kishilik hoquq teshkilatliri bush hökümitining xitaygha qaratqan kishilik hoquq siyasetliridin dégendek razi emeslikini ilgiri sürmekte.

Bu heqte toxtalghan kishilik hoquqni közitish teshkilati asiya bölümining diréktori sofiy richardson xanim, 7 - Yanwar, amérika - Xitay diplomatik munasiwetliri eslige keltürülgenlikining 30 yilliq xatire murasimi üchün xitay paytexti béyjinggha barghan amérika muawin tashqi ishlar ministiri jon négroponténing, öz ziyariti jeryanida kishilik hoquq mesilisini ochuq - Ashkara halda siyasiy we exlaqi jehettin chüshendürüp bergili bolmaydighanliqini körsetti.

Richardson xanim, négroponténing bundaq qilishining bush hökümitining xitaygha qaratqan ajiz hem turaqsiz kishilik hoquq siyasitini eks ettüridighanliqini bildürdi we mundaq dédi: " bu, bush hökümitining xitayda kishilik hoquqni ilgiri sürüsh jehettiki sadaqitining intayin zeip we tuturuqsiz ikenlikini körsitidu. Bu yene, kishilik hoquq depsendichilikige uchrighan shexslerning mesilisini peqet siyasiy jehette qulay bolsa otturigha qoyidighan we yaki erkin pikir qilish hoquqi qatarliq muhim hoquqlarni tilgha almay peqet diniy erkinliki mesilisini tekitleydighan bush hökümitining tipik kishilik hoquq siyasitini eks ettüridu".

"Kishilik hoquq mesilisini négizlik halda xitay siyasitining hemme teripide eks ettürüshini ümid qilimiz"
Obama hökümiti bu yil 20 - Yanwar resmiy hakimiyet béshigha chiqidighan bolup, kishilik hoquq paaliyetchiliri obama hökümiti ish béjirishni bashlighandin kéyin ishlarning ilgirikige qarighanda perqliq bolushini ümid qilmaqta.

Obama saylam riqabiti jeryanida özining xitay siyasitini sherhiligen hemde xitayda kishilik hoquqni ilgiri süridighanliqi heqqide toxtalghan idi.

U yene, birleshken döletler teshkilatigha kishilik hoquq ishlirigha yéqindin ariliship kelgen kishilik hoquq terghibatchisi susen raysni amérikining daimliq wekili qilip teyinligen idi.

Bu heqte toxtalghan sofiy richardson xanim, özlirining obama hökümitidin amérika - Xitay munasiwetliride peqet bush hökümiti meghlup bolghan tereplerdila emes, belki yene ilgiriki hökümetler netije qazinalmighan tereplerdimu utuq qazinishni ümid qilidighanliqini bildürdi.

U mundaq dédi: "biz obama hökümitining, kishilik hoquq mesilisini négizlik halda xitay siyasitining hemme teripide eks ettürüshini ümid qilimiz. Mesilen pikir erkinliki, iqtisadi igilik we soda almashturushni ilgiri sürüshke oxshashla muhim"

Richardson xanimning bildürüshiche, kishilik hoquqni közitish teshkilati obama hökümitini xitaydiki kishilik hoquq depsendichilikliridin toluq xewerdar qilish hemde bu yil féwralda jenwede ötküzülidighan birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq kéngishining "xitaydiki kishilik hoquq ehwaligha qerellik qarar chiqirish yighini" da xitaydiki kishilik hoquq mesililirini toluq otturigha qoyush jehette obama hökümitige qaritip teklip - Pikirlerni yollighan.

Menbe:http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/bush-hokumiti-xitay-01142009012301.html/story_main?encoding=latin