Yawropa Parlaméntida 'Uyghurlar Xitayni Söhbetke Chaqiridu' Namliq Xelqara Yighin Ötküzülmekchi

Muxbirimiz Erkin
2010-04-28

4‏ - Ayning 29 ‏- We 30 ‏- Künliri bélgiye paytexti briyusélda "xitayni söhbetke chaqirish" namliq xelqara yighin ötküzilidu. Nöwette dunya uyghur qurultiyining bir qisim döletlerdin yighinigha qatnishidighan ezaliri we yighinda doklat béridighan chetellik mutexessisler briyusélgha toplanghan.

Yighinning qoshumche témisi "xitay asasiy qanunini ijra qilip, uyghur xelqining bixeterlik we hoquqini qoghdash"tur. Mezkur yighin yene, yawropa ittipaqining tashqi ishlar we bixeterlik komissari ketirén ashton xanim xitayni ziyaret qilidighan mezgilge toghra kelgen.

Dunya uyghur qurultiyi, wakaletsiz millet we xelqler teshkilati, amérika démokratiyini ilgiri sürüsh fondi jemiyiti qatarliq organlarning teng uyushturushidiki bu yighin, nikollo rinaldi, xeydi xuatala, iwa wigélgha oxshash yawropa parlamént ezalirining qollishi astida yawropa parlaméntining béryuséldiki binasida ötküzülidu.

Bu qétimqi yighinni uyushturghuchi organlarning biri, merkizi gollandiyidiki wakaletsiz millet we xelqler teshkilatining bayanatchisi andriyu swan ziyaritimizni qobul qilip, bu yighinning uyghurlar bilen xitay arisida dialog qurushni ilgiri sürüsh meqset - Muddiasi barliqini bildürdi. U, "bu yighin rabiye qadir xanimning yawropa parlaménti kishilik hoquq komitétida qilghan béyjing bilen dialog qurush toghrisidiki chaqiriqini qibliname qilip uyushturuldi. Bu yighin dialog qurush yoligha qarap méngish arzusida bir qisim ilmiy xadim we obzorchilarni yighip, mesililerni sözlishish shundaqla netijige érishishning emeliy misallirini otturigha qoyushni chiqish qilidu. Emeliyette biz sözlishidighan mesililerning biri, xitay asasiy qanunida xitay dairiliri teripidin qobul qilinghan heq-Hoquqlarni ijra qilish mesilisidur. Buningda biz sherqiy türkistan mesilisidiki bölgünchilik, térrorchiliq términlirigha dair mesililerni qayrip qoyup, qanundiki heq-Hoquqlarni qandaq qolgha keltürüshni muzakire qilimiz" dep körsetti.

Ikki künlük bu yighinning küntertipi 3 qisimgha bölüngen bolup, yighinning birinchi küni chetellik mutexessisler we uyghur paaliyetchiler töwendiki ikki kichik téma astida doklat béridu we muzakire élip baridu. Bu témilarning biri, "ichki qisimda öz teqdirini özi belgilesh, asasiy qanun hoquqi we aptonomiye", yene biri bolsa "xitayda kishilik hoquq buzghunchiliqi, az sanliqlarni xitayning we xelqaraning ölchemlirige asasen qoghdash". Yighinning ikkinchi künidiki muzakire témisi bolsa "sherqiy türkistanda köp tereplimilik chüshinishni berpa qilish"tur. Bu dunya uyghur qurultiyi qatarliq teshkilatlarning sahipxanliqidiki mezkur yighinning 4 ‏- Qétim ötküzülüshi bolup, qurultay bash katipi dolqun eysa bu qétimqi yighinning burunqi yighinlargha qarighanda bir az "pewquladde" ikenlikini bildürdi.

Bu qétimqi yighin, xitay kompartiyisi uyghur aptonom rayonining partkom sékrétari wang léchüenni béyjinggha yötkep kétip, uning ornigha xénen ölkilik partkomning sékrétari jang chünshyenni teyinligen mezgilge toghra kélipla qalmay, yawropa ittipaqining tashqi ishlar we bixeterlik komissari ketirén ashton xanim 29 ‏- Chésla xitayni ziyaret qilidighan mezgilge toghra kelgen idi. Kishilik hoquqni közitish teshkilati charshenbe küni ketirén ashtonning xitay ziyariti munasiwiti bilen bayanat élan qilip, uning xitay kishilik hoquq xatirisige ait bezi négizlik mesililerni otturigha qoyushini telep qildi.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati, ashton xanimning yawropa ittipaqi soda komissari bolup wezipe ötigen mezgilde xitayning kishilik hoquqi xatirisige dair mesililerge pozitsiye bildürgenlikini eskertip, uning 2009 ‏- Yili 15 ‏- Iyul küni, "xitayda tibet, uyghurgha oxshash az sanliqlarning chetke qéqish, kemsitish we yekleshke uchrawatqanliqi"gha endishe qiliwatqanliqini bildürgenlikini, mana emdi ashton xanimning briyusélda ipadiligen "kishilik hoquq mesilisidiki qetiy pozitsiyisini béyjingda namayen qilish pursiti kelgenliki"ni tekitligen.

Wakaletsiz millet we xelqler teshkilatidiki andryu swan, yawropa ittipaqi komissarining xitay ziyaritide uyghur mesilisini jiddiy rewishte otturigha qoyushini telep qildi. U mundaq deydu" :biz bu ziyarette, yawropa ittipaqining sherqi türkistan xelqining mesilisige izchil köngül bölidighanliqini béyjing dairilirining semige sélishini ümid qilimiz. Shuning bilen birge biz yene, uning xelqara musapirlar ehdinamisining xitay dairiliri teripidin buzghunchiliqqa uchrawatqanliqini otturigha qoyushini kütimiz. Chünki, biz yéqinda 22 neper uyghur musapirining kambodzhadin qayturuwétilish weqesini körduq. Musapirlarning ichidiki 2 kishi iz ‏- Déreksiz yoqap ketti. Xitaygha ötküzüp bérilgen musapirlarning ehwali we kishilik hoquqigha jiddiy köngül bölidighanliqimizni bildürüp, buning rayondiki döletlerde yaratqan selbiy tesirini sözlishishini kütimiz. Bu selbiy tesiri nahayiti yaman bir weqe. Bu uyghurlargha tesir qilidighan weqe bolupla qalmay, bu yene rayon we xelqara kishilik hoquq ölchemlirige selbiy tesir körsitidighan bir weqedur".

Béryusildiki yighinda tingshighuchilar, italiye siyasi tetqiqat institutining tetqiqatchisi doktor éwa pfostlning "xitay asasiy qanunigha tayinip, uyghur xelqini qoghdash" , italiyilik aptonomiye mutexessisi tomas benediktérning " yawropa aptonomiye sistémisidiki muhim nuqtilar ‏- Aptonomiyining fonkisiyilik rolini tertipke turghuzush" dégen témidiki doklatini anglaydu. Israiliye hayfa uniwérsitétining proféssori yitzak shixor "cheteldiki uyghur teshkilatlirining béyjinggha qarshi turushtiki roli", amérika krishtayin yang qanun shirkitining adwokati nuri türkel bolsa "uyghurlargha yardem qilish: amérika we yawropaning uyghur siyasitidiki izchilliqining muhimliqi" dégen témilarda doklat béridu.

Dolqun eysa bu qétimqi yighinda xitay bilen dialog qurush mumkinchiliki bar - Yoqluqining muzakire qilinip, uyghur mesilisini hel qilishning chare - Tedbiri üstide izdinish élip bérilidighanliqini bildürdi.

Dolqun eysa, xitay hökümitining uyghurlar bilen dialog qurup, sherqiy türkistan mesilisini hel qilishning zörürlüki 5" - Iyul weqesi"de namayen bolghanliqini, lékin xitay hökümitining bu mesilidiki pozitsiyisi kishige ilham bermeydighanliqini shundaqla yawropa ittipaqi tashqi ishlar we bixeterlik komissari ashton xanimning xitay ziyaritide uyghur mesilisini otturigha qoyushigha ümidwar pozitsiye tutudighanliqini bildürdi.

Béryusildiki ikki künlük yighinning échilish we yépilish murasimda dunya uyghur qurultiyining reisi rabiye qadir xanim söz qilidu hem axbarat élan qilish yighini ötküzidu.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/yawropada-uyghur-xitay-yighini-04282010204619.html/story_main?encoding=latin
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.