Bu maqalini Baytash teyyarlidi
Barinda 500 mujahid 22454 esker bilen 5 kéche - kündüz urush qilghan. 19 ming nopusi bolghan Barin xelqini 22454 esker muhasirge alghan, yeni Barinda bir kishige birdin artuq esker toghra kelgen.
Barin Yézisi Aqtu bazirining gherbiy jenubigha jaylashqan, yéza merkizi nahiye baziridin 17 kilométir yiraq. Yer meydani 1087 kuwadirat kilométir 1990 - yiliqi nupusi 19 ming 650 bolup Qizilsu Oblastigha qaraydu.
Bu yézida 1990 - yili 4 - ayning 5 - küni, Xitay tajawuzchilirigha Uyghur xelqining azatliq, musteqilliq iradisini tonutqan Barin inqilabi yüz berdi.
Barin yézisida xitay kommunist hakimiyiti Sherqiy Türkistanni ishghal qilghan 1950 - yildin biri, xitaygha qarshi 4 qétim chong heriket bolghan. Buning birinchisi 1950 - yili 7 - ayda shu yézining mu'awin bashliqi Hékim Tash dégen kishining qumandanliq qilishi bilen qarshiliq herikiti élip bérilghan we Hékim Tash tutqun qilinip ölümge höküm qilin'ghan. Ikkinji qétim , 1969 - yili 8 - ayning 16 - küni Éziz Osman isimlik kishi qumandanliqinda 300 kishidin terkip tapqan xelq Aqtu qural ambirigha bésip kirip nurghun quralni olja alghan we Xitaygha qarshi jihadiy urush qilghan. Üchünchi qétimliq heriket, 1969 - yili 8 - ayning 20 - küni Memet Eysa isimlik kishining qumandanliqida 700 kishi heriketke ötüp quralliq jeng qilghan.
4 - qétim Barin yézisda 1990 - yili 4 - ayning 5 - küni merhum Zeydin Yüsüp bashchiliqida qurulghan Sherqiy Türkistan Islam partiyisining 200 din artuq ezaliri heriketke ötüp, xitaygha qarshi quralliq heriket élip bardi. Bu heriket xitayni qattiq sarasimgha saldi. Chünki bu qétimqi heriket xitay 1950 - yili Sherqiy Türkistanni ishghal qiliwalghandin biri xitaygha bérilgen ejellik zerbe boldi. Bu barin inqilawi, Sherqiy Türkistan xelqining 200 yildin biri xitay zulumigha qarshi élip bériwatqan azatliq heriketlerning dawami idi.
Xitayning Sherqiy Türkistanda qan ichken jallat Sung Xenliyang weqege alaqidar mexpi kitap tarqatqan bolup bu kitabta Barin inqilawiyning heqiqiyiti ashkara boldi. Bu höjjetlik maqalilar toplimining muqawisigha ichki matériyal sirtqa tarqitilmisun dep yézilghan. Töwende biz bu maqalida yézilghan Barin weqesi heqqidiki omumi jeryani we aqiwiti heqqide toxtilip ötimiz.
Bu weqe heqqide qanxor jallat Sung Xenlyang mundaq melumat béridu:
Barin yézisida yüz bergen eksil'inqilabiy qoralliq topilang bir bölüm eksiyetchi kishiler teripidin teshkillik, pilanliq, meqsetlik halda qozghitilghan. Meqsidi: kompartiyini aghdurup ornigha Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti qurush. Mushu meqset yolida ular bu yézida 1989 - yilidin bashlap eza qobul qilip Sherqiy Türkistan Islam Partiyisini resmi qorghan. Sherqiy Türkistan Islam Partiyisi deslepki yadroluq (rehberlik) küchi 8 tapancha küchi 10 kishidin ibaret. 1990 - yilining béshida Sherqiy Türkistan Islam Partiyisi Jamal Muhemmedning öyide 1 qétim «partiye yighini» échip xizmetlerni mexsus muhakime qilip orunlashturghan.
1990 - yil 2 - ayning béshida «say mesjid» te 2 - qétim yighin achqan. 3 ayning 15 - küni Mexte Qushmaqning öyide 3 - qéitim yighin échip qoral- yaraq, oq dora teyyarlash, mesilisi bilen intizam mesilisini muzakire qilghan. «mexpiyetlikni qattiq saqlash kérek. Kim mexpiyetlikni ashkarilap qoysa uni pütün a'ilisidikiler bilen qoshup öltürüiwétish kérek......» dep belgiligen. 3 - ayning 25 - küni «say mesjid» te 4 - qétim yighin échip qoralliq heriketning künkrét teshkili we ish teqsimatini muhakime qilip, shexsler boyiche éniq wezipe teqsim qilin'ghan. Teshkilat bashliqi Zeydun Yüsüp bu yighinda «.... Nawada men ölüp kétip qalsam Abdugheni Tursun dawamliq qomandanliq qilidu....» dep alahide tewsiye bayan qilghan.
Teshkilat yétekchilirining künkrét ish teqsimati töwendikiche:
1- Bash qomandan Zeydun Yüsüp 26 yash. Barin kentidin, déhqan. Ilgiri 2 qétim Kashgherde medrste oqughan. Ürümchi, Aqsu, QaRghiliq, Xoten shehirlirini aylinip chiqqandin kéyin 1989 - yili Barin yézisida «Sherqiy Türkistan Islam Partiyisi» qurushqa kirishken. Eza qobul qilghan. Qoral yaraq teyyarlighan. Qaghiliqliq obulqasim bilen mexpiy uchriship Barin yézisida adem terbiyiligen. Kéyin heriketke qumandanliq qilghan.
2- Mu'awin bash qomandan Abdugheni Tursun qoshumche maliye bashliqi, tutulmighan.
3- Jamal Muhemmed 28 - yash, heriketning 3 derijilik bashliqi. 89 - yil 12 - ayning 15 - küni «Sherqiy Türkistan Islam Partiyisi»ge kirgen. Heriketni pilanlighan. Herbiy jehettin qomandanliq qilishqa mes'ul bolghan. Pa'al xirajet topilghan. 89 - yil 8 - ayning axirida Oytagh simont zawutidin kapsul, partlatquch dora sétiwalghan. 90 - yil 2 - ayda Qashigherde tömürchining dukinigha yerlik usul bilen 200 dane giranat yasap bérishni zakaz qilghan hem yasitip barin'gha özi ekelgen. Bashqilar bilen birliship özi 100 giranat yasighan.
4- Is'haq Hushur. Heriketning arqa sep qomandani. Heriket üchün aktip küchigen.
5- Abdurehim Turdi. Xewerlishish, alaqilishish ishlirigha, yerlik usulda giranat yasashqa mes'ul bolghan.
6- Muhemmed Turdi. Qatnash qorallirigha, at ulagh sétiwilishqa mes'ul.
7- Ehed Tiliwaldi. Barin herikitining 1 - shItabining qomandani. Xitay saqchilirining qurallirini tartiwélip pida'iylar urushigha qatnashqan.
8- Turghun Is'haq. Barin herikiti 2 - shitawining qomandani.
9- Muhemmed Tursun. 23 yash pilanliq aktip xizmet qilghan. Urush jeriyanida bir pilimut, bir tapancha, bir yürüsh saqchi kiyimi buluwélip xitaylarni qattiq oqqa totqan.
10 - Sidiq Haji Is'haq 26 yash. 1990 - yili 3 - ayning 26 - küni «Sherqiy Türkistan Islam Partiyisi»ge kirgen. Hökümet saqchilirining bir pilimotini tartiwalghan. Yéziliq hökümet qorusigha 3 giranat atqan. Xitayning Qoralliq saqchi qisim jengchilirini tutuwélip, urup qiynighan. Bir pilimut, bir giranat bilen 4 - ayning 6 - küni öyide qolgha chüshken.
11 - Abdullah Qasim 30 yash. «Sherqiy Türkistan Islam Partiyisining ezaliridin, heriket rasxoti teyyarlash ishlirigha mes'ul bolup, yémeklik we qural - yaraq teyyalighan.
4 - ayning 5 - küni ettigen sa'et 6 de mujahid Zeydin Yüsüp bashchiliqida 200 nechche adem qollirigha chiraq élip tekshi qedem tashlap «allahu ekber» dep yuqiri awazda towlap «ghazat» qilish iradisini bilidürüsh üchün yéziliq hökümetke qarap yolgha chiqqan. Yéziliq hökümet derwazisi aldida bamdat namizi oqughan.
Zeydin Yüsüp yéziliq hökümetke xitab qilip mundaq dégen:
«.... Her qandaq hökümet adem öltürgenlerni atidu. Yézimizda 250 ayalning balisi chüshürwétildi. (1989 - yili bir yilliq sanaq) bundaq qilish qatilliq hésablinamdu? Hésablanmamdu? Néme üchün étilmaydu?.... Ichkiridin Ürümchige her 15 minutta bir poyiz kélip turidiken, kelgenlerning hemmisi xitay , biz'uyghurlargha pilanliq tughutni yolgha qoyunglar dégendin köre xitaylarni keltürmise bolmamdu...? Biz küresh qilip xitaylarni Sherqiy Türkistandin qoghlap chiqirishimiz kérek.... Pilanliq tughut emeldin qaldurulsun. Sherqiy Türkistan'gha Xitay köchürüsh toxtitilsun. Xelqimiz üstidiki séliq mejburiyet yenggillitilsun. Xitay milletchiliki tügitilsun, izishke, yutuwélishqa, xorluqqa qarshi turimiz. Dégendek telepler sun'ghan» kéyin yéziliq hökümetke bésip kirip resmi heriketni bashlighan.
Xitay bu weqeni basturush üchün deslepte nahyidin 60 kadir ewetken. Kéyin ehwalning éghirliqini bilip, Qashigherdin 62 quralliq esker arqidin yene 130 muntizim esker ewetken. Barin mujahidliri xitay eskerliri bilen qattiq urush qilghan we xitay eskerliridin 14 ni yarilandurighan. Xitay yene 200 quralliq esker ewetken. Bu jeriyanida mujahidlarning sanimu köpiyip 500 din éship ketken. Mujahidlar yene birla waqitta 4 esker arqidinla 5 xitay eskirini esir élip qurallirini olja alghan. Shuni küni kechte yene 5 xitay herbiy emeldarlirini yolda tosup étip tashlighan we qurallirini olja alghan. Xitaylar mujahidlardin 19 kishini tutqun qiliwalghan bolup, öza ara esir almashturushni telep qilghan emma xitay terep esir almashturushqa qoshulghan bolsimu ularning aldigha bérishtin qorqup esir almashturmighan.
Urushning ikkinji küni Barin mujahidlirigha teng kélelmigen xitay eskerler yardem telep qilghan netijide yene 4000 xitay eskiri yardemge kélip urushqa qatnashqan. Kéyin yene Qashigher we Qizilsu oblastidin 15 ming quralliq esker ewetken.Xitay buni az dep yene hawa armiye qisimliri, topchi qisimliridin 3000 kishilik qoshun bilen barin'gha bésip kirgen we omumiyüzlük hujum qozghap qéri - yash démestin qara - quyaq oqqa tutup nurghun awam-puqralarni, mesum buwaqlarni kolliktip qirghin qiliwetken. Barin yézisi xitay qanxur jallatlirining qurshaw astida qalghan.
Xitayning shu waqitta élan qilghan melumatigha asaslan'ghanda, qanxor xitaylar mujahidlarimizdin 48 ni shehid qilghan we 200 kishini yarilandurghan, birinji qétim élan qilishta 30 kishi kéyin 59 axirida 200 din artuq kishini tutqun qilghanliqini élan qilghan.
Qanxor jallat Sung Xenliyangning maqalisida bildürüshiche, Barin mujahidlirining sani 500 iken, buningdin 107 mujahidni étip tashlighan toplam 289 kishini tutqun qilghan.
500 kishilik mujahidlargha qarshi Xitay bu urushqa toplam 22454 quralliq esker qatnashturup 4 - ayning 5 - künidin 10 - küni sa'et 3 kiche dawam qilghan. Yeni 7 sotka 168 sa'et dawam qilghan. Bu urushqa Xitay qoralliq saqchi qisim zungbosining mu'awin silngyüeni Wang Winli bilen jama'et xewpiszlik ménistirliki 1 - idraisining bashliqi Ten Sungchuni dégen xitay merkezning xizmet guruppsi Qashigherge kélip bu xizmetke yétekchilik qilghan.
Démek barinda 500 mujahid 22454 esker bilen 5 kéche - kündüz urush qilghan. 19 ming nopusi bolghan barin xelqini 22454 esker muhasirge alghan, yeni barinda bir kishige birdin artuq esker toghra kelgen.
Shundaq qilip 1990 - yil 4 - ayning 4 - küni chüshtin kéyin sa'et 2 din bashlap 4 - ayning 10 - küni ettigen sa'et 3 giche 7 sotka (168 sa'et) qattiq herbiy toqunush bolghan, Allah ta'ala qur'an kérimde , silerdin 20 neper chidamliq sebirchan kishiler bolsa ular 200 neper düshmen üstidin ghelbe qilalaydu. Dégen. Barin mujahidlirining her birige 20 neper emes belki her bir mujahidqa 44 kishidin toghra kelgen.
1990 - yili 8 ayning axirliridin étiwaren xitay sot mehkimiliri «Barin weqesige alaqidar töt orunda 4 qétim ochuq sot yighini échip 103 kishini jaza höküm qildi. 90 - yili 8 - ayning 30 - küni Qizilsu oblastliq sot mehkimisi chüshtin burun höküm élan qilish yéghini ötküzüp Sulayman Supi, Qorban Muhemmed, Ghupur Ewellerge ölüm jazasi berdi.
Bulardin bezlirini 6 yildin din muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilindi. Bezilirini ölümge höküm qildi.
Men maqalida dep ötken sanliq melumatlarni xitay kommunist hakimiyiti mexpi tarqatqan kitabqa asaslinip yézip chiqtim.
Allah pütkül shehidlirimizning gunahini meghpiret qilghay we yatqan yérini jennette qilghay, a'ilirige sebir we salametlik xatirjemlik ata qilghay, bizlernimu shu mujahidlarning izidin méngishqa nisip qilghay. Allah bizgimu barim mujadiliridek roh ata qilghay.
2010 yili - 4 - ayning 4 - küni istanbul
http://www.maarip.org/uyghur/index.php?option=com_content&view=article&id=31:2010-04-04-05-07-55&catid=5:2010-03-26-22-02-10&Itemid=5
