Abduhaliq Uyghurining Hayati We Ijadiy Paaliyiti Heqqide Qisqiche Bayan


                      *****

Abduhaliq Uyghurning Hayati Qarangghuluq Qaplighan Sherqiy Türkistan Asminida Yultuzdek Chaqnighanidi

Milliy Musteqilliq Herkitimizning Ot Yürek Jarchisi, Uyghur Xelqining Jenggiwar Perzenti, Uyghur Hazirqi Zaman Edebiyatining Öchmes Yultuzi AbduHaliq Uyghuri 1901 - yil 2 - ayning 9 - küni Turpan shehiride Abdurahman Mehsum haji isimlik abruyluq sodiger a'iliside dunyagha kelgen. U baliliq chaghlirida diniy mektepte oqup klassik edebiyat nemuniliri bilen uchrashqan. 1916 - yili dadisi mijit haji bilen bille rusiyige chiqip shemey shehiride yéngiche mektepte oqughan. Birnechche yildin kéyin qaytip kélip turpan yéngisheherdiki shötanggha kirip xenzu til – yéziqini ögen'gen. 1923 - yili abduxaliq uyghur turpan astanilik meshhur meripetperwer zat, dangliq karxanichi, tereqqiyperwer inqilabchi mexsut muhiti bilen sabir sowét ittipaqigha bérip üch yil turup köplep bilim alghan we nezer da'irisini kéngeytken. 1926 - yili yurtigha qaytip kélipla yéngi ma'aripni we ilim - pen arqiliq milletni güllendürüsh idiyisini terghip qilghan. 1927 - yiligha kelgende mexsut muhiti we pichanliq iskender xoja qatarliq kishiler bilen birlikte bir meripet uyushmisi tesis qilip, jem'iyettin i'ane toplap penniy mekteplerni achqan.

Abduxaliq uyghur bu yillarda baldur oyghan'ghan ademge xas jasaret, meripetperwerge xas paraset we ot yürek sha'irlargha xas mes'uliyet bilen nadanliq we zulum bilen tolghan ijtima'iy qabahetke qarshi küreshni bashlighan. Mushu yillarda u ötkür qelimi bilen öz dewrining ijtima'iy ziddiyetlirini we jem'iyet ré'alliqini eks ettüridighan shé'irlarni yézip mustebit hakimiyetning mahiyitini échip tashlighan, nadan xelqning meniwi illetlirini qattiq qamchilighan. Uning shé'irliridiki chongqur mezmun, küchlük isyankarliq roh, yiraqni körer nezer we chaqiriq küchige bay pikirler keng xelq ammisini gheplet uyqusidin oyghitishqa bashlighan. Uning chaghatay uyghur edebiy tili bilen emes, belki ammibab sap uyghur tili bilen yézilghan «oyghan», «bardur», «istimes», «ayrilmighil», «yaz tüni», «ghezep we zar» qatarliq nadir ghezelliri ene shu yillarda yézilghan bolup, shu dewrde xelqni nadanliq, zulum we qashshaqliqqa qarshi küreshke ündeshte muhim rol oynighan. Shunga, bu shé'irlargha nisbeten tarixiy nuqtida turup toghra mu'amile qilishimizgha we muwapiq baha bérishimizge toghra kélidu.

1931 - yili qumulda qozghalghan xojiniyaz haji bashchiliqidiki xelq inqilabining ilhamida 1932 – yil 12 - ayda turpanda qozghilang partlighan. Xelqning zulumdin qutulup erkin, hör hayatqa érishishini muqeddes ghaye qilip yashap kéliwatqan abduxaliq uyghur qozghilangchi xelqning bashlamchiliri süpitide qoligha qoral élip jengge atlan'ghan. Bextke qarshi turpan qozghilangchiliri shéng shisey qoshunliri bilen aq orus qoshunlirining birleshme hujumida zor talapetke uchrighan. Sha'ir abduxaliq uyghur derhal qolgha élin'ghan.

Bu ot yürek sha'ir 1933 - yil 3 - ayning 13 - küni jallat shéng shisey teripidin bir türküm sepdashliri bilen bille 33 yéshida qilich bilen chépip öltürülgen.

Abduxaliq uyghurning jenggiwar hayati ésil shé'iriy mirasliri bizning edebiyat tariximizdiki öchmes meniwi bayliq. Ewladlar 1980 - yillargha kelgende uning shé'irliri bilen «bulaq» mejmu'esi arqiliq keng kölemde uchrashti. Uning toluq shé'ir toplimi kéyinki yillarda qayta – qayta neshr qilinip tarqitildi.

Bu toplamgha sha'ir abduxaliq uyghurning shé'iriy mirasliri kirgüzüldi .

  

*****

Wetenperwer Sha'ir Abduhaliq Uyghurning Yéngi Zaman Uyghur Edebiyatidiki Orni



Talantliq sha'ir abduxaliq uyghur abduraxman oghli 1901 - yil 2 - ayning 9 - küni turpan shehiride sodiger a'iliside tughulghan (abduxaliq öz ismi bolup, «uyghur» uning texellusi). Uning a'ilisi öz dewrige nisbeten meripetlik a'ile idi. Atisi (hazir köpinche kishilirimiz «dada» dep ataydu) we bashqa a'ile ezaliri sawatliq kishiler bolghanliqtin, abduxaliq besh yéshidila sawatini chiqiriwalghan. On ikki yashlargha kelgende diniy mektepte oqup, ereb – pars tillirini öginishke kirishken. Shu munasiwet bilen u klassik shar'irlarning eserlirini oqushqa bashlighan.

1916 - yili dadisi (edebiy tilda «bowa») mijit haji sodigerchilik bilen rusiyige barghanda u bille bérip, rusiyining shemey shehiride rus til – yéziqini ögen'gen. Weten'ge qaytip kelgendin kéyin yene turpan yéngisheherdiki shötanggha kirip xenzu til – yéziqini ögen'gen we bu mektepni ela derijide pütküzgen. (abduxaliq turpandiki shötangda oquwatqan mezgilde, shu zamanning mektep qa'idisige muwapiq halda özige «xawénsey» dep isim qoyghan). Abduxaliq uyghur shötangda oquwatqan mezgillerde élimizning xenzu klassik edebiyati bilen tonushupla qalmay, hazirqi zaman edebiyati bilenmu tonushqan. U dost – buraderlirige xenzu klassik edebiyatidiki «su boyida», «qizil rawaqtiki chüsh» romanlirining mezmunini sözlep bergen we sun jungshenning eserlirini oqup, démokratiyige nisbeten tonushini östürgen. Ene shu mezgillerdiki abduxaliqta fé'odal koniliqqa, diniy xurapatliqqa we nadanliqqa qarshi turup, ilim – penni omumlashturush arqiliq jem'iyetni özgertish ghayisi tughulghan. Uning shu waqitlarda yazghan «istimes», «bardur», «oyghan», «har» qatarliq shé'irliri sha'irning meripetke intilidighan ilghar közqarashlirining mehsuli idi.

1923 - yili abduxaliq uyghur mexsut muhiti qatarliqlar bilen birge ikkinchi qétim sowét ittipaqigha bérip, yene üch yil turup, bilim tehsil qildi, yeni 1919 - yili lénin rehberlikide moskwada qurulghan «sherq kommunistik emgek uniwérsitéti»ning 1921 – yili tesis qilin'ghan junggo sinipida oqudi. Bu jeryanda u pushkin, lérmontof, tolstoy, gorkiy eserlirini oqup, rus edebiyati bilen tonushti. U öktebir inqilabining ghelibisini öz közi bilen körüp nezer da'irisini kéngeytti. 1926 - yili sowét ittipaqidin weten'ge qaytip kélipla yéngiche ilim – penni terghip qildi, xelqni oyghitish üchün gézit – zhurnal neshr qilishqa tereddut qilip, turpanda basma zawuti qurushni teshebbus qildi. Xelq ichidiki bezi eslimilerge qarighanda, u eyni zamandiki ilghar kishilerning hésdashliq qilishi bilen basma zawut qurush teyyarliqinimu hel qilghan, lékin eksiyetchi militarist yang zéngshin hökümiti uning basma zawut qurushigha yol qoymighan. Shuningdin kéyin abduxaliq uyghur turpan astanidiki mexsut muhiti, pichandiki iskender xoja (iskender xoja 1920 - yillardiki yashlarning awan'gart wekili. U 1930 - yillarda özbékistandiki ottura asiya uniwérsitétida oqughan. Weten'ge qaytip kélip ma'arip saheside ishligen. 1947 - yili pichan nahiyisige hakim bolup teyinlen'gen. 1951 - yili dunyadin ötken). Qatarliq kishiler bilen bille, 1927 - yili «aqartish birleshmisi» namida bir meripet jem'iyitini uyushturup, üch ming ser kümüsh i'ane toplap, turpan yéngsheherdiki niyaz seypung (niyaz seypung ‹1886 - 1949 – yillar› meshhur jama'et erbabi. Yashliq mezgilide tikküchilik bilen meshghul bolghan. Ottura asiya sheherliride bilim tehsil qilghan. Mekkige bérip hej tawap qilghan. Pütün ömrini, mal – mülkini ma'arip ishlirigha béghishlighan. Parasetlik, natiq, letipichi kishi. El söygen démokrat zat. 1936 - 1939 - yillarda turpan nahiyisige hakim bolghan. Ni shyenjang dégen namda uning nurghun yaxshi ish izliri tarqalghan. 1980 - yillardin buyan aptonom rayonimizda neshr qilin'ghan bir qisim edebiy toplamlargha uning 40 parchigha yéqin letipe – chaqchaqliri kirgüzülgen.) dégen kishining qorusida bir yéngi mektep, kéyinki yili yéngisheherdiki aq sarayda (höriyet mektipi», konisheher nenmén (jenubiy qowuq)da yene bir mektep achqan. Bu penniy mekteplerde oqughanlarning bir qismi kéyinche sowét ittipaqigha oqushqa chiqirilghanidi. Oqup kelgendin kéyin, ularning beziliri jem'iyette muhim rollarni oynidi. Bu dewrde abduxaliq uyghurning ijadiyitide zor ilgirilesh boldi. U öz dewrining ijtima'iy ziddiyetliri we jem'iyet ré'alliqini eks ettüridighan shé'irlarni yézip, eksiyetchi küchlerning chirik mahiyitini échip tashlidi. Azadliq, erkinlikke érishish üchün jan tikip küresh qilish lazimliqini we bu yolda qurban bolushni özi üchün bext dep hésablaydighanliqini lirik pikirler bilen ipadilidi. Qumul déhqanlar qozghilingi harpisida abduxaliq uyghur «achil» namliq shé'irni yazdi. Kéyinki chaghlarda bu shé'ir xelq naxshisigha aylinip pütün shinjanggha tarqaldi.

Uning shé'iridiki chongqur siyasiy mezmun, ötkür isyankarliq sadaliri eyni dewrdiki mustebit hakimiyetning endishilirini köpeytkenidi, bu shé'irlarda qandaqtur «gheyriy we yéngi pikirler»ning barliqidin qattiq ensirigen eksiyetchi guruh abduxaliqni shé'ir yézishtin, xelqni bolsa uning shé'irlirini oqushtin chekligenidi.

Öz ghayisi yolida tiz pükmes rohqa ige abduxaliq uyghur 1932 - yil 11 - ayda «oyghan», «achil» dégen shé'irlirini aq rextke chong xetlik qilip yézip, kochilargha chaplap eksiyetchi hakimiyetning heywisige taqabil turghanidi.

1932 - yil 12 - ayning béshida turpanda déhqanlarning eksiyetchi hakimiyetke we fé'odalliq zulumgha qarshi qoralliq qozghilingi partlap, turpan yéngisheherni qozghilangchilar ishghal qildi. 1932 - yil 12 - ayning 17 - küni militaris jin shurén turpan déhqanlar qozghilingini basturush üchün turpan'gha jaza qoshuni ewetkende, qozghilangchilar yéngisheherning gherbidiki qumluqta «ot qalap kütüwélish» taktikisini qollinip, bir yolila birnechche yüz düshmenni tarmar qilip, nurghun qoral – yaragh, oq – dora gheniymet élip deslepki ghelibige érishti. Bu chaghda sha'ir abduxaliq uyghur ashu hadisilerni eks ettürüsh meqsitide «muzlidi» dégen shé'irni yazdi.

Qumul déhqanlar qozghilingini basturushqa barghan shéng shisey 1933 - yilining béshida ürümchige qarap qachti. U turpan'gha kelgende, abduxaliq uyghur we uning birnechche sepdashlirini déhqanlar qozghilingining meniwi terghibatchiliri dep qarap, tutqin qilip türmige tashlidi. Abduxaliq uyghur türmide düshmenning qattiq – yumshaq wasitilirige psent qilmidi, belki ularning suyiqestlirini pash qilip «ich pushush» dégen shé'irni yazdi we düshmen'ge qarshi öchmenlikini ipadilidi. Suyiqesti ishqa ashmighan jallat shéng shisey 1933 - yil 3 - ayning 13 - küni uni sepdashliri bilen qoshup turpan shehiride sazayi qilip jaza meydanigha élip chiqti. Qeyser abduxaliq düshmen'ge bash egmey, baturlarche kökrek kérip xenzuche we uyghurche yalqunluq nutuq sözlidi. Boynigha qilich urulghanda, «yashisun erkinlik!», «yashisun azadliq!» dep yangraq sho'ar towlap qehrimanlarche qurban boldi.

Abduxaliq uyghurning qisqa hayati ene shundaq ötken. Uning terjimihaligha a'it bu tepsilatlar hazirghiche uning hayat zamandashliri ichide sözlinip kelmekte, abduxaliqning paji'elik halda öltürülgenlikini özi közi bilen körgen kishiler buni bir chong tarixiy weqe süpitide hazirmu eslishidu.

Abduxaliq uyghur özining edebiy ijadiyet pa'aliyetliri arqiliq hazirqi zaman uyghur edebiyatida ré'alizmliq ijadiyet métodini ewj aldurghan xelqperwer, wetenperwer démokratik sha'ir bolup, yéngi zaman démokratik uyghur edebiyatning bayraqdarlirining biridur.

*****
Abduhaliq Uyghur «Tömür xelpe inqilawi»din kéyin, Wetinimizde Yüz Bergen Zor Tarixiy Burulush Dewride Yashidi We Uyghur Edebiyatida Inqilap Xaraktérliq Yéngiliq Yaratti

Qeyerde zulum bolidiken, shu yerde zulumgha qarshi küch barliqqa kélidu. Ichki ölkilerde 19 - esirning axiri 20 - esirning bashlirida xung shyuchüen, kang yuwéy, yen fu qatalriq ilghar pikirlik ziyaliylar junggo xelqini zulumdin qutquzush üchün aqartish, islahatchiliq we démokratiye yolini izdigenidi. 20 - esirning aldinqi charikide Uyghuristandiki bir qisim ilghar pikirlik ziyaliylarmu ene shu yolgha intildi. Ular aldi bilen xelq qelbini meripet bilen yorutush, démokratik ghayilerni ilgiri sürüsh arqiliq jem'iyetni islah qilish üstide izdendi. 1911 - yilidiki Tömür xelpe  inqilabining tesiri bilen sun jungshen ependining «senminjuyi (üch meslik*» idiyisi shinjanggha yüzlen'gende, shinjangdiki démokratik pikir éqimi téximu kéngiyishke bashlighanidi. 1920 - yillarning aldi – keynide öktebir inqilabining tesiri shinjangdiki az sanliq millet ziyaliylirining éngini oyghitishta belgilik rol oynidi. Shinjangning herqaysi jaylirida islahatchiliq we démokratik pikir éqimigha mensup bolghan bir qisim ilghar ziyaliylar xelq arzusini chiqish nuqtisi qilip, meripetchilik idiyisini keng terghib qildi. Tengritéghining jenubi we shimalida meripetchilik pa'aliyetliri aldi bilen edebiy ijadiyet shekli arqiliq meydan'gha keldi, yéngi ma'arip – aqartish pa'aliyetliri keng ewj aldi. Mundaq zor medeniyet özgirishi 20 - esirning 20 - , 30 - yillirida oyghinishqa bashlighan keng xelq ammisining erkinlik – démokratik ghayisining eks sadasi idi. Xelqning bu arzusigha eyni zamandiki meripetperwer kishiler wekillik qildi. Abduxaliq uyghur bu jehette aktip heriket qilghuchilarning biri idi.

Abduhaliq uyghur memliket ichi we qoshna ellerdiki inqilabiy heriketlerning tesiride, jem'iyet tereqqiyati toghruluq birqeder toghra xulasige ige bolghanidi. Uning dunya qarishi we teshebbusliri diniy cheklime we fé'odal tertiplerning qattiq iskenjiside turghan bir qisim kishiler teripidi, bolupmu shu jem'iyettiki mute'essipler teripidin asanliqche qobul körülmeytti. Sha'ir bu heqte mundaq yazghan :

....

Til – haqaret, ten e- dixmar, waydad!... Bu janni qiynidi,

Emdi ne qilmaq kérek, ejebmu boldum xarimen!



Lékin buningliq bilen sha'ir öz ghayisi yolida méngishtin waz kechmidi, belki öz ishining heq ikenlikige chongqur ishen'gen halda, dolqunlarni yérip algha basti.

Sha'ir bu heqte mundaq misralarni qaldurghan :

Éqi aq, qarisi qara, hergizmu aq bolmas qara,

Ajrisun mistin taza altun köyüp, otta chidap .



Melumki, shexsning tarixtiki rolini inkar qilghili bolmaydu. Shundaqla öz dewride keng xelq ammisining heqiqiy arzu – ümidlirini toghra eks ettürgen we pütün hayat pa'aliyiti dawamida xelqtin ozuq élip, xelqqe ozuq bergen shexslerla heqiqiy qehriman bolup, xelq qelbide menggü yashap qalidu. 20 - esirning 20 - , 30 - yillirini shinjang xelqi öz béshidin kechürgen asaretlik dewr – jahalet ewjige chiqqan yillar dep qarisaq, abduxaliq uyghurni ashu yillarda xelq ammisining arzu – ümidlirige wekillik qilip meripet mesh'ilini égiz kötürüp, bashqilarni yorutqan rehnemalarning biri dep atashqa bolidu. Edebiy ijadiyette birer namayendining tarixtiki töhpisi uning eserlirining keng ijtima'iy tesiri, öz dewrige nisbeten oynighan roli hemde yéngi ghaye – idé'ologiyini peyda qilalishi bilen ölchinidu. Abduxaliq uyghurning eserliri öz dewridila xelq ichige keng tarqilip, tengritéghining jenubi we shimalidiki meripet asminida körülgen bir yultuz bolghanidi. U hayat waqtidila «oyghan», «achil» dégen shé'irlirning pütkül shinjanggha, hetta ottura asiyagha tarqilip, xelq naxshisigha aylinip kétishi pikrimizning delili bolalaydu. Bu shé'irlar hélihem jelpkarliqini saqlaqp kelmekte.

Abduxaliq uyghurning yéngi zaman uyghur po'éziyisining tarixiy tereqqiyati üchün qoshqan töhpisi némidin ibaret? Bu mesile abduxaliq uyghurgha baha bérishte muhim salmaqqa ige. Biz bundaq bahani uning hayat pakitliridin alimiz, özining pütün zéhniy qabiliyiti we yürek qénini némige béghishlighanliqigha, qandaq ghaye – meqset yolida tirishqanliqigha hemde öz dewrige nisbeten qandaq tesir körsetkenlikige qarap, uning tarixtiki rolini bahalaymiz. Melumki, abduxaliq uyghur özining qisqa ijadiy hayatida po'étik ijadiyetning pellisige chiqishqa intildi. Uning qelbi ajayip yalqunluq bir ot bilen yandi. U özi yashap turghan jem'iyet heqqide, öz héssiyatliri heqqide bedi'iy misralarni yézishni kündilik hayat pa'aliyitige aylandurdi. U körgen yéngi dunya we yéngi hayatning tesiri uningda ajayip ümidwarliq tuyghusini oyghatqanidi. Bu hal sha'irning ghayiwi, bedi'iy jehettin öz dewrige nisbeten yéngi bolghan yüksek shé'irlirining tughulushigha seweb boldi. Eger sha'ir öz dewridin halqip ötüp, kélechekni roshen körelmigen bolsa, eng muhimi, kelgüsige ümid baghlap, öz xelqining qelbidiki arzu – armanlirini, intilishilirini sha'irane tuyghu bilen éniq hés qilmighan bolsa, ölmes shé'irlarni yazalmighan bolatti.

Sha'ir heqiqetni bashqa yerdin emes, belki 20 - esirning 20 -, 30 - yilliridiki alemshumul inqilabiy heriketlerdin tapti. Bu heqte u mundaq dep yazghanidi:

Heqiqetning rohi qéchip ketti méning diyarimdin,

Uningki xush puraqi héch ketmidi bu dimaghimdin.

Izdidim köp, tapmidim shejen – rojen sehrasidin,

Izdiban taptim – de, aldim léninning gülbaghidin.



Bu bir kuplét shé'irda sha'irning ilghar pikir qilish usuli — dunya qarishi yekünlen'gen. U lénin bashchiliqidiki rusiye öktebir inqilabidin — sotsiyalistik sowét tüzümidin «heqiqetni tapqan»liqini yüreklik halda jakarlighanidi. Bundaq pikir, bundaq subyéktip arzuning 1930 - yillardiki shinjang jem'iyitige nisbeten éytqanda, qaltis meniwi hadise ikenlikini chüshinish qiyin emes!

Lénin yolidin heqiqetke ige bolghan junggo xelqi tarixta öchmes netijilerni yaratti. Abduxaliq uyghur eyni zamandiki nahayiti az bir qisim ilghar ziyaliylar qatarida öktebir inqilabining junggogha körsetken tesirini deslepte sezgen we uni edebiy ijadiyette eks ettürgen séymalarning biri boldi. Muhim nuqta shuki, 1919 - yilidiki 4 - may herikitining aldi – keynide yüz bergen démokratik heriketler sha'irning diqqitidin chette qalmidi. U pütün bir ijtima'iy tüzümge biwasite taqilidighan pütün memliket xelqining, jümlidin uyghur xelqining teqdiri bilen chemberchas baghlan'ghan siyasiy hadisilerge hergizmu sel qarimaytti, shunga u memliket ichi – sirtidiki edebiyat we axbarat yéngiliqliridin paydilandi. 1907 -, 1917 - yillarda béyjing we shangxey sheherliridiki inqilabiy edebiyatning neshr epkari bolghan «yéngi yashlar» we «sherq enzari» qatarliq zhurnallarda junggo we chet ellerning, bolupmu rusiyining inqilabiy edebiy eserliri élan qilin'ghanidi.

1920 - yillarda shinjangning herqaysi jaylirida sowét prolétariyat yazghuchisi maksim gorkiy, ottura asiyadiki prolétariyat edebiy éqimining péshqedem namayendiliridin biri bolghan sedriddin eyni, shuningdek, özbék yazghuchisi abdulla qadiri, tatar sha'iri abdulla toqay qatarliqlarning bir qisim eserliri uyghur we özbék tillirida tarqalghanidi. Bu eserlerning abduxaliq uyghurning shexsiy kutupxanisida bolushi sha'irning yéqinqi zaman uyghur edebiyatida démokratik pikir éqimini ewj aldurush muddi'asini shekillen'genlikidin dérek béretti .

Yéqinqi zaman uyghur edebiyatidiki bu xil ilghar ijadiyet métodi wetenperwer sha'ir abduxaliq uyghurning qisqa ijadiy hayatida birqeder zor salmaqqa ige boldi. Bashqa köp tereplerni tehlil qilmighandimu, 20 - esirning 20 -, 30 - yilliridiki shinjangning ijtima'iy shara'itida, öz eserliride «lénin, sun jungshen, yigirme ikki ölke, éléktr, lushün, pen'ge yürüsh, xelq hoquqi, milletler barawerliki» qatarliq öz dewrige nisbeten yéngi ibarilerni ishlitip, jarangliq towlash yüksek jasaret, dadilliq idi !

20 - esirning 40 - yillirining bashlirida shinjangdin sowét ittipaqigha élip kétilgen abduxaliq uyghurning bir qisim shé'irliri kéyinki yillarda özbéklerge tonushturulghan. 1970 - yillarda özbékche neshr qilin'ghan «ulugh öktebir we uyghur edebiyati» dégen kitabta abduxaliq uyghurning «ber medet», «körün'gen tagh yiraq emes», «köngül xahishi», «üzülmes ümid» mawzuluq birnechche shé'iri bérilgen. Yene 1980 - yillarda «sherq yultuzi» zhurnilida bir türküm shé'irliri élan qilin'ghan we ruschigha terjime qilin'ghan, sha'irning hayati we ijadiy pa'aliyiti qamuslarda tonushturulghan. Abduxaliq uyghur bedi'iy ijadiyitining tesirini bahalashtimu bu eserlerge alahide diqqet qilishqa erziydu.

Abduxaliq uyghurning bir qatar shé'iriy eserliridin qarighanda, shundaq dep éytishqa boliduki, u ré'alistik ijadiyet métodini shinjangning ijtima'iy ehwalini eks ettürgen. Uning eserliri ijtima'iy turmushni ötkürlük bilen közitish, özleshtürüsh, tehlil qilish we bedi'iy omumlashturushning netijisidur.

*****
Abduxaliq Uyghurning Eserliri Eyni Zamanda Ilghar Idiyilerning Tarqilishida Pa'al Rol Oynighanliqi Bilen Alahide Qimmetliktur, Shundaqla Bizning Shu Zamandiki Ré'alliqni Tonushimiz Üchünmu Qimmetliktur

Élimiz edebiyati tarixidin shuni köreleymizki, herbir milletning edebiyat tarixi shu milletning edebiyatidiki tarixiy en'enilerge warisliq qilish asasida üzlüksiz béyip keldi. Jümlidin, bu yéqinqi zaman uyghur edebiyatimu klassik edebiyatqa tarixiy yosunda warisliq qilishning netijisi hésablinidu. Halbuki, algha bésishni meqset qilghan herqandaq millet özining milliy edebiyat miraslirigha warisliq qilish bilen bille, bashqa milletlerning edebiyatidin paydiliq amillarni qobul qilidu. Shu yol bilen milliy edebiyatning shekli hem mezmunlirini béyitip baridu. Abduxaliq uyghurmu öz ijadiyiti jeryanida shundaq qilghan. Élimizning yéqinqi zaman edebiyatidiki meshhur yazghuchilardin lushün, go muro, shyayen, mawdun qatarliqlar deslepki mezgillerde chet el edebiyatining ilghar tereplirini qobul qilghanidi. Ular öktebir inqilabi milletni azad qilishning, öz teqdirini hel qilishning ümidi dep qarighanidi. Shunga, bu jehettin tonushturush, terjime qilish, tetqiq qilish ishliri élip bérilghan. 20 - esirning 20 - yilliridiki uyghur ziyaliylirimu rus edebiyati we sotsiyalistik sowét edebiyati bilen yéqindin tonushqan, uningdin ülge alghan. Abduxaliq uyghur eyni zamandiki dewr qedimige masliship, ishni qelem hem elemdin ibaret ikki tereptin bashlighan. Abduxaliq uyghur ijadiyitining qimmiti eng aldi bilen mana mushu jehetlerde ipadilinidu.

Sha'ir abduxaliq uyghurning pütkül shé'irlirining idiyisi we uning yadrosi zulumgha, zorawanliqqa qet'iy qarshi turush, inqilab qilish we shu yol bilen xelqning azadliqini, démokratiye we erkinlikni qolgha keltürüshni meqset qilghanliqini yuqirida éytip öttuq. Uning ijtima'iy we siyasiy hem edebiy pa'aliyetliride mu'eyyen izchilliq we di'aléktikiliq usul – basquchlar bar, sha'irning meqset – ghayisini qandaq usul bilen otturigha qoyghanliqini hemde uning bedi'iy ipadilesh jehettiki alahidilikini körüp baqayli.

Abduxaliq uyghurning deslepki edebiy ijadiyiti xelq qoshaqliri sheklidin ilhamlinish bilen bashlan'ghan. Andin bara – bara uyghur klassik edebiyatidiki arzu weznige köchken. Bu hal uning ijadiyet ehwalida birqeder ochuq körünidu. Mezkur toplamgha kirgüzülgen shé'irlirining köpchiliki buni ispatlap turuptu.

Noqul halda mundaqche teriplesh yéterlik bolmaydu. Abduxaliq uyghur 20 - esirning 20 - yillirida sap uyghur tilida arzu weznining nepis misralirini yaratti we xelq aghzidiki maqal – temsillerni özleshtürüp, uni öz ijadiy originalliqigha tetbiqlidi. Edebiy tilning terkibiy qisimliridiki türlük mejaziy wasitilerni jay – jayida qollinip, hazirqi zaman uyghur edebiy tilining shekillinishidiki iptida'iy amillarni barliqqa keltürdi. Shu dewr shara'itida ereb – pars we bashqa chet ellerning «bedi'iy til»igha muraji'et qilmayla, sap ana tili — uyghur tilida türlük zhanirdiki shé'irlarni yazalishi, xelqqe yéqin ibarilerni bedi'iy po'éziyide keng qollan'ghanliqi 20 - esirning 20 -, 30 - yilliridiki yéngi uyghur shé'iriyet tili üchün bir örnek bolghanidi.

Abduxaliq uyghur öz eserliride ilghar idiye we yéngiliqni alahide gewdilendürdi. Qalaqliq we eksiyetchilikni eyiblidi. Öz jem'iyitining selbiy amillirini «shum pelek»ke yaki «yalmawuz»gha oxshatti. Mana bu bir xil tipik oxshitish idi. «shum pelek» — eng zulmetlik dewrning süpitidur. U barliq selbiy shexslerni, zulum, asaret wekillirini «éyiq», «qawan», «qagha» dep süpetlidi, omumen ijabiy hadise we nersilerni yaxshiliqqa, yoruqluqqa, inqilabqa simwol qilsa, selbiy hadise, nersilerni yamanliqqa, zulumgha, eksiyetchilikke simwol qildi. Bu jehette xelq ichidiki, xelq éghiz edebiyatidiki oxshitish we teqlid qilish usulidin mahirliq bilen paydilandi. Sha'ir özining inqilabiy ghayisini bezide eynen ipadilise, bezide «yar», «bahar», «gül – chéchek, chiray, quyash, ay, aptapqa oxshitip ipade qildi. Ghayisini «yar» dep ipadiligende, özini yar ishqida «köygüchi», «ashiq» qilip körsetti. Ghayisini «bahar» dep otturigha qoyghinida, özini bahar izdigen, qehritan qishtin bizar bolghan qilip körsetti. Öz ghayisini gül – chéchek qilip körsetkinide, özini shu gül – chéchek ishqida sayrighan qepestiki bulbul qilip körsetti. Ghayisini «chiray»qa oxshatqinida, özini perwanige oxshatti. Ghayisini «quyash» dep otturigha qoyghanda, özining quyash nuridin toluq behrimen bolalmaywatqanliqini, «qara bulut»ning uni tosup turghanliqini, lékin quyashqa dalda qilmaqliq, uni tosimen dep heriket qilish bir exmeqliq ikenlikini otturigha qoydi. Omumen, yoruqluq bilen qarangghuluqni sélishturup, yoruqluqni ghalib qilip ümidwarliqni küylidi. Sha'irning bedi'iy eserliride, sel – pel téngirqash haliti eks etsimu, lékin u azadliqni qolgha keltürüshte teley sinash xiyalida bolghan emes. U teqdirge ishinidighan, bixudluqni keltürüp chiqiridighan nuqti'inezerlerge shiddet bilen qayturma zerbe berdi. Bu jehette sha'irning «istimes» dégen shé'irini misalgha élish kupaye :

Izdidi huma qushini künde köklerge qarap,

Istigenler béshigha huma qonushni istimes.



Abduxaliq qil subat, izde siratelmusteqim,

Bu subat bar yerde könglüm u humani izdimes.



Démek, bext – sa'adet özlükidin qolgha kelmeydu. U epsanilerdiki bext qushi bashqa kélip qonsila bext – sa'adetlik bolidighan ish yoq dep, buninggha aldan'ghanlarni oyghitiwatidu. Bext küresh arqiliq qolgha kélidu. Eksiyetchiler xelqimizge bextni teqdim qilmaydu, shunga, xelq özini özi azad qilshi lazim, deydu.

Sha'ir xelq ammisining inqilab qilidighanliqini, inqilabiy heriketning tarixiy muqerrerlik ikenlikini, uni héchqandaq qara küchning tosup qalalmaydighanliqini chüshen'gen. Bu jehette sha'irning «üzülmes ümid», «körün'gen tagh yiraq emes», «muzlidi» qatarliq shé'irlirini misal qilishqa bolidu.

Chiqar boran terepbal eger héch oylimay tursang,

Eger qattiq chiqip ketse yépip tünglük alalighaymu ?



Terepbal boranning we yamghurning héch tégi yoqtur,

We lékin abduxalqning ümidi héch üzülgeymu?

(«üzülmes ümid»tin)

Bu yerde «boran» inqilab meniside élin'ghan bolup, eksiyetchilerning oylighanliridek bolmaydu, kishilerning iradisige téximu baghliq bolmaydu. Inqilabning düshmenliri «tünglük yépip» (mudapi'e körüp) ülgürelmeydu. Inqilab köp boldi, lékin ghelibe qazinalmiduq, shundaq bolsimu inqilabni toxtap qalidu dep ümid üzgili qet'iy bolmaydu, men ümidsizlenmeymen, deydu. Shé'irdiki «men» peqet sha'irnila bildürüp qalmastin, nurghunlighan «men»lerni körsitidu. Halbuki, lirikida «men» shu dewr kishilirini, omumiy xelqni körsitidu.

Omumen, abduxaliq uyghur shé'irliri tématik mezmunining bay, hongqurluqi, shé'iriy zhanir, shekillirining xilmu xilliqi, uslubining merdane, jushqunluqi, til – bedi'iy teswirlirining obrazliq, yarqin, chüshinishlik ikenliki bilen xaraktérlinidu. Biz bu toplamni oqusaq, alahide yarqin noqtini, yeni sha'irning eyni dewrde wijdan burchini üstige élip, xelqni gheplettin oyghinish, ilim – meripetke yürüsh qilishqa chaqiriq qilghanliqini, sha'ir shé'irlirining ritimi xelqning yürek ritimigha tengkesh soqqanliqini, sha'irning eyni dewrde dewrning eng aldida parlaq choqqigha yürüsh qilghan jengchi ikenlikini körimiz. Shuning bilen bille, abduxaliq uyghurning mezmun, til, bedi'iylik, shekil jehetlerdin chaghatay uyghur edebiyati bilen zor derijide perqlinidighan yéngiche shé'iriy eserliri arqiliq hazirqi zaman uyghur edebiyatining asasini sélishta muhim rol oynighan töhpikar ikenlikini hés qilimiz.

Sha'irning yéngiliq yaritish, ilghar küchlerge hésdashliq qilish, xelq, weten üchün pidakarliq körsitish rohi menggü qedirleshke erziydu.


Shair Abduhaliq Uyghurining Uyghuristan Xelq Neshriyati Neshir Qilghan "Oyghan" Dégen Kitapning Kirish Sözidin élindi