Hazirqi Zaman Uyghur Edebiyatidiki Uluq Shair- Dolqun Yasin (Uchqun) We Unung “Men Uyghurmen ” Esiri Heqqide

Ahmet Igamberdi

2003-yili yaz Almuta-Qazaqistan’gha qilghan sepirimning untulmas sehipiliridin biri-shu yili 11-Oktebir kuni kechte Almuta Sheheri “Dostluq Mehelisi”diki Abdulla Ehmet oghli Rozibaqiew namidiki 153 - Uyghur Gminaziyeside otkuzilgen Edebiy kechilik boldi.

Bu kechilik otken esirning 2-yerimida Uyghur sheriyitining asasliq namayendisi – ataghliq shair Dolqun Yasin (Uchqun) ning 65 yashliq tewelludi we ijadiyitining 50 yiliqigha beghishlandi.

Kechilikke Almuta sheheri, Qirghizistan, Moskva, Australiadin kelgen yazghuchi, shairlar, herqaysi sahelerdiki Edebiyat-Sen’et muxlisliri, Almuta Uyghur tiyatirining artisliri, mektep oqughuchiliri we wekilliri, shairning Almutidiki aile ezaliri we Urumchidin kelgen baliliri we Shairning yeqin dosti-yaranliri bolup 200 din oshuq kishi qatnashti.

Mektep zalining sehne torige tartilghan beghireng duxawa perde ustige altun rengde chirayliq qilip yezilghan shairning ;<< Shier perwazi-shair perwazi>> degen bir misraliq shieri chiraq nurlirida kozlerni chaqnitatti…

Saet 6:30 de kechilik kechilikning sahipxani-mektep rehberlirining echish nutiqi bilen bashlinip, hemining kozi sehnige tikildi. Sehnede mektepning oqughuchiliri teripidin mahirliq bilen orundalghan bir korunushlik sehne esiri bilen bashlandi.

Tamasahbinlarning koz aldida buningdin 65 yil ilgiri may eyida Uyghurlarning ana diyari-Sherqiy Turkistanning Ili wilayiti Soydung nahyesidiki yengidin aile qurup 1-perzentining yuzini korup, ununggha at qoyush murasimini otkuzwatqan Yasin Xuda berdining ailisidiki xoshalliq menzirisi namayen boldi.

Kichilik “Imam” ning “Quran” kerimdin sorilerni oqup bowaqning ong-sol qulaqlirigha ezan etip,<< Dolqun>> dep at qoyushi bilen bashlinip ketti.

Edebi kechilikte sozge chiqqan natiqlar shair Dolqun Yasinning hayat yoli we ijadiyiti heqqide qisqa lekin mezmunluq sozliri shaerning 20-esir Uyghur edebiyati we Uyghur shieriyitige qoshqan bibaha mol emgigi, unung Uyghur shiriyitining mezmuni hem shekli jehetin tereqqi qilip, beyishigha ozige xas talanti we uslubi arqiliq Edebiyadimizning gullep - yashnishigha zor tohpilerni qoshqalighini alahide tekidlep otushti.

Bu qetimqi shaer Edebiy kechilikning tarixi ehmiyetlik mezmuni shu boldiki; shairning Uyghur edebiyatigha qoshqan uluq tohpisi Moskvadin kelgen Ottura Asyani Tetqiq qilish Akadimiyesining akadimigi tarix we pelesepe penlirining doktur - profissori akadimik Rustan Aliyow bahchilighidiki 4 kishlik guruppning kechilikke qatniship shairimizni resmi etirap qilishi boldi.

Pirafssor akadimik Rahman Aliyow shairning hayat yoli we bay ijadiyiti heqqide alahide toxtulup: “Shair Dolqun Yasin – Uyghur xelqining uluq shairi”dep atap, shairning japaliq emgigi, mol ijadi tohpisini xalis bahalap, shairgha Xeliqaraliq Nobil Mukapatining Altun midalini tapshurdi, kopchilik yighin ehli bu ali mukapatning neq igesini tapqanlighini xoshalliq bilen etirap qilishti.

Shunung bilen birge, Dolqun Yasinning 1998-yili America Kalforniye shtatining xeliqaraliq Pen-Muaarip, Sanaet hem Sen’et akadimiyesining heqiqi ezaliq deplomini zamanimizning uluq yazghuchisi Chinggiz Aytmatow oz qoli bilen tapshurghanlighini, biraq oz waqtida akadimkiliq tonini tapshurulmighanlighini etip, shair Dolqun Yasingha neq meydanda Akadimkliq ton-Mantiya we qalpighini kiyguzdi.


Shair, ziyali Yasin Xudaberdining ailiside tewellud tapqan Dolqungha atisining balisigha otken tughma mirasimu yaki Tengri ata qilghan talantmu eytawurr Dolqun balilighidila Uyhgur eghiz edebiyatigha qiziqip, bezi shairlarnign sherlirini yadlashqa bashlidi.

Eshu qaynaq hewes turutkisi bilen 1953-yili Auwghustta Urumchi Milletler Institioti Til - Edebiyat fakoltitigha oqushqa chushup, uni 1956-yili 7-ayda “Ela”netije bilen tugetti. 1954-yili unung 1-shieri “Bahar Etigenligi” << Shinjiang Edebiyat-Sen’iti>> (“Tarim”) jornilining Iyon sanida élan qilindi.
Dolqun bu shierdia:

Tang seherde men oyhgandim bulbul bilen teng,
Gul beghimda qizil guller echilghan chaghda.
Bu omurimge, yash konglimge, kelechigimge,
Qizil tandin nur-ziyalar chechilghan chaghda.

Dep kuylep, shierlirida wetinige bolghan semimi sadaqitini guzel teswiri, qizghin hesiyat, yeqimliq lerikisi bilen ipadilep, ozining kelechek buyuk talantidin aldin-ala xewer Bergen idi.
U 1956-1961-yilghiche Tashkenttiki Ottura Asiya Dolet Unevrsititining Til-Edebiyat fakoltiti Jornalstika bolimige oqushqa kirip, uni qizil deplom bilen putturdi.

1961-1963-yilghiche Urumchidiki “ Tarim” jornilida tehrir bolup ishlise, 1963-yildin 1968-yilghiche Qumul wilayitining “Qarmuqche” qatarliq yezilirigha surgun qilindi.

Kommunst Xitay Basqunchilirining tugumes siyasi teqip, qiynap-azaplash, qolgha elish, zulum iskenjiliridin qutulush uchun 1968-yili 10-ayda ilajisiz soyumluk watinini terk etishke mejbur bolup, Mungghul yigiti –Erkin Dorjiew bilen chegra atlap Almuta –Qazaqistangha chiqip ketti.

Dolqun Yasin 1969-yilidin bashlap, Almutidiki “ Yengi Hayat”, “Uyghur Awazi” (“Kommunizim Tughi”) ridaksiyeliride 1999-yilghiche ishligen, 1999-2000-yilliri ozi bash tehrir bolup, bir qisim kesipdashliri bilen musteqil haldiki “Yengi Zaman” gezitini neshir qilghan idi.

Shair ijadiyitini tughulghan Ana wetini-Sherqiy Turkistanda bashalp, 50-yillarning ottursidin 60-yillanring ottursighiche bolghan ariliqta wetinimzidiki umutwar talantliq shairlar qataridin orun alghan bolsimu, Xitay hokumitining Uyghur Xelqige qarshi yurguzgen asmilatsiye we eriqi qirghinchiliq siyasiti tupeyli shairgha oz wetinining musteqillighi we millitining erkinigini kuylehske yol bermidi, her jay –her makanda shairni zulum-haqaret, dehshetlik iskenje, hettaki ulum tehdidi kutup turatti. Mezlum millitining dert-elemliri tupeyli yuriki yarilinip, qelbi daghlan’ghan, Kommunst Xitay Jalatlirigha qarshi millitning esirlerche ghezep, nepretliridin hasil bolghan otluq lawa gulxanlirini yanar tahglardek qelbige jaqilip, keche-kunduz intiqam elish koyida yurgen shair Qazaqistangha chiqandin keyin, sharait tepip, qelp yarilirigha aram berguche melhem tapti-de, ijadiyet qaynimigha ozini atti……
U oz ijadiyitide uzundin buyan arman qilip kelgen weten-xelqige bolghan semimi muhebbitini her xil mezmun, renggareng shekillerde ustuluq bilen kuylidi.

Shair ijadiyitining asasi temisi-Weten, millet, insan, tebiet, muhebbet, dostluq bolup, shairning ijadiyiti yer shari oz oqi etirapida aylan’ghandek mushu uqumlar etirapida dewir qildi.

Unung “ Gulnarening Dosliri”(1971-yili), “Tashtiki Gul”(1973-yili), Chighir Yollar”(1976-yili), “Hayat Qongghuriqi”(1979-yili), “Yer Awazi”(1982-yili), “Ana Yer Mehri”(1986-yili), “Upuqlar”(1988-yili), “Omur Qongqiriqi”(1983-yili Qara Qalpaq tilida), “Weten Tuyghusi”(1985-yili Ozbek tilida), “Teshnaliq”(2003-yili), “Yer Oghlimen”(2004-yili Ros we English tillirida), 10 din oshuq kitapliri, “Yer Awazi”, “Kariz Qisisi”, “Axirqi Deqiqide”, “ Abdulla Rozibaqiyiw”, “Halaket Sukunati’’, “Nan Qedri-Insan Qedri”, “Sehirlik Hassa”, “Weten we Shier’’, “Heykel Aldida”, “Sa’adet” kebi 10 din oshuq dastanliri, 1000 din oshuq her xil temidiki chong-kichik maqalilirini élan qilip, Uyghur edebiyatida mol hosulluq shair we ataghliq journalist bolup qaldi.

Shair Abay Qunanbay, Resul Ghamzatop, Kaysin, Kulyew, Oljas Sulaymanop, Erkin Wahidiop, Abdulla Aripop, Pushkin Towardowuski, Shipachow qatarliq qerindash, Rus kilassiklirning eserlirini Uyghurchigha terjime qilghan.
Dolqun Yasinning eserliri Ozbek, Qazaq, Qara Qalpaq, Rus, English qatarliq tillargha terjime qiln’ghan.
Otken esir Uyghur edebiyatining hejim dairisi, salmighi, bay mezmuni, rengdar shekli we bu edebiyatta muhim rol oynighan namayendilerni koz aldimizgha keltursek, shair Dolqun Yasin edibiyatimizda alahide orun tutuqan namayendidur.

Unung eserlirining alahidiliki shuarwazliq, siyasi chaqiriqlardin yat, bay jezbikarliq tili arqiliq, hayatning hemme tereplirini oz ichige alghan, tebiet tesiwirliri qoyuq, tili addi lekin chongqur pilosopiyelik pikirlerge tolghan, qaynap tashqan hayayjan, guzel lerikisi ozige xas talanti bilen yazghan eserliri Uyghur xelqiningla emes, belki uni Turki xelqlirining ortaq namayendisige aylandurup, Uyghur sheriyiti Dolqun nami bilen jahan shieriyitige kirip keldi, bu bahayimizni unung xelqaraliq Nobil mukapatining altun medaligha erishkenligi munasiwiti bilen Uyghur Edebiyati we Uyghur xelqini dunya etirap qilghandek zor ijadi muwepiqiyetlerdin korup alalaymiz.


Shair Dolqun Yasin soyumlik wetinimiz – Sherqiy Turkistanning musteqilliqi, millitimizning erkinligini qoligha qelem elip omur boyi koyligen shair bolup qalmastin belki putun angliq hayati boyiche shu muddia uchun Komminist Xitay basqunchilirigha qarshi xelqimizning erkinligini dep her xil pa’aliyet, inqilawi herketlerge aktip qatniship, shu ishlarda pa’al rol oynighan ot yurek wetenperwer, yalqunluq erkinlik jengchisi idi.

1960-yilining axiri 1961-yilning bashlirida Tashkentte oquwatqan 33 neper Uyghur oqughuchilirining Kommunist Xitay Basqunchilirining Sherqiy Turkistandiki zulumlirini pash qilip, Stalining Uyghur xelqige qilghan xiyanitini eyiplep, Sherqiy Turkistan musteqilliqini telep qilip, Sowet Kompartiyesi Mekizi Komititi bash katiwi N.S. Xoroshowgha yezilghan “Ochuq xet” ni yezish, teshkillesh we xetni Moskwagha elip berish ishlirida DolqunYasin alahide rol oynighan idi. Oqushni tugutup, weten’ge qaitqandin keyin bir munapiqning satqunlighi bilen Tashkenttiki bu pa’aliyetler pash qilindi. Netijide Xitay hokumiti bu pa’aliyet qatnashchiliri, bolupmu Dolqun bilen mendin qattiq och elishqa bashlidi. Mushundaq qiyin ehwal astida Dolqun ozining hayatining xeterge uchurishigha qarimay, yer asti pa’aliyetlirige yoshurun qatniship, Qumulda tutulup, Urumchige kelturuldi, bextike yarisha, Urumchidiki turmige aylan’ghan xeliq komititi benasidin qechip chiqip, mingbir mushqqetler bilen 1968-yili 10-ayda Bortala tereptiki chegradin Sowet ittipaqigha otup ketti…..

Almuta – Qazaqistanda Dolqun Yasinning yengi hayatti bashlandi.
Gerche u wetendin ayrilghan bolsimu, weten-xelqni untup qalghini yoq. Qaita u wetinining beshigha chushken eghir qismetlerni, xelqning azap-qaighu we arzu-armanlirini zor ixtiras, jarangliq awaz bilen kuylep qalmastin, yiraqni korer siyasion, jamaet erbabigha aylandi, Dolqun Yasin 1992-yili Turkiye Istanbolda echilghan 1-qetimliq Sherqiy Turkistan Milli Qurultiyining, 1995-yili Gollandiye Gaga sheheride echilghan Wakaletsiz Milletler Teshkilati qurultuyining we 1997-yili Shiwitsariyening Jenwe sheheride bolup otken BDT insane Hoqoqi komititining yighinlirining ishtirakchisidur.


Men Dolqun bilen keyinki waqitlarda 1998-yili we 2003-yili yazlarda Almutida korushup, bu uchurshishlarda weten Xelqimizning beshidin otken pajieler, hazir tartiwatqa azap-qaighuliri, kelechige heqqide uzundin-uzun sozliship, 50 yilliq qedinas doslighimizning mehkem beghini herturluk eghir senaqlar, yiraq musapiler, her xil tosalghularning uzuwetelmey saqlighan weten-xelqimizge bolghan heqiqi mesligimiz ikenligini chongqur chushunup, bu dosliqtin pexirlengen iduq.

Addi lekin ajeyip insan Dolqun Yasinning konglide nahayiti jiq arzu-armanliri we kop rije-pilanliri bar idi, bolupmu, u wetenning azatlighini korup, wetenning tewerruk tupiraqlirini soyup, uni rahetlinip menggu qochaqlashni arzu qilatti…….

Ming epsuski, otken-2005-yili 5-sentebir yerim kechide Amirikidiki “ Erkin Asya Radyosi” muxbiri Ablikim Baqidin Dolqun Yasinning 2005-yili 9-ayning 5-kuni Almutida wapat bolghanliq eghir musbet xewirini angliduq, yureklirimiz yerilghandek boldi. Rehimsiz olum uni bizdin menggulikke ayridi. Yighliduq, qahshiduq……. Olumge nime chare?!

Sherqiy Turkistan xelqi ornini toldurghili bolmaydighan yoqutushqa uchurap, eghir musibetke duch kelduq. Qazaqistan Yazghuchilar Ittipaqi “ Ilyas Jansugurw namidiki mukapat lawriati” , America Kalforniye Shtati Xelqara Pen-Muarip, Senet we Sanaet akadimiyesining akadimigi, 1-derijilik “ Ilham” mikapatining Lawriati we xelqara Nobul Mukapati Altun midalining sahibi, zamanimizning buyuk shairi, pishqedem journalist, ataghliq siyason we hormetke sazawer jamaet erbabimiz-Dolqun Haji Yasindin ayrilip qalduq.

Merhum dostum – Dolqun Yasin wapatining bir yilliqi yeqinlishiwatqan bu kunlerde uni qattiq seghinish, eghir judaliq hesiriti hem unungdin pexirlinish hes-tuyghuliri bilen eslep, unung hayati we ijadiyitige wekilik qilidigahan eserliridin biri bolghan “Men – Uyghurmen!” shieri heqqidiki qisqiche tesiratlirimi qimmetlik oqurmenlirimizge teqdim qilmaqchimen. “ Men – Uyghurmen!” shieri 1991-yili 15-Fewerilda Almutida yezilghan, shair Yawrupada Berlin temi yeqilip, Sowt Ittipaqi parchilinip, Gherbiy Turkistandiki Qazaq, Qirghiz, Uzbek, Turikmen qatarliq qerindashirimiz oz musteqiliqlirigha qaita erishken, dunyada “Soghaq Munasiwetler urush” berbet bolup, qizil Xitay Jahangirligi qattaq saresimge chushup, alaqizade Sherqiy Turkistan xelqining musteqlliq kureshlirini qanliq basturwatqan tarixi sharaetni ozige arqa korinish qilghan bolup, sherida shairning bu weqie- hadisilerge qarita koz qarashliri toluq ipadisini tapqan.

Shier Uyghur shieriyitining barmaq wezini murebbe (4lik) sheklide yezilghan bolup, shiernign shekli shier mezmunining toluq echilip shairning kutken muddasigha yetishigha mas kelgen. Shierda shair shu tarixi sharaitlarni asas qilip turup, Uyghur xelqining nechche ming yilliq uzaq shanliq tarixi, beshigha kelgen eghir qismetlerni, yeghi dushminimiz-Xitay Basqunchilirining xelqimizge salghan zorluq-zombuluqliri, wetinimizning munqeriz, xelqimizning qulluqqa chushup qelip kurwatqan qayghu-azapliri chongqur hes – hayajan bilen kuylinip, ozimizdin otken xataliqlar chongqur mentiqilik xulasiler bilen echilip tashlap, umutsizlikke chushmey, ittipaqliship kuresh qilishqa chaqiridu.

Shier:
Men Uyghurmen bextim putun tughulghan,
Tarixta bir yultuz bolup tonulghan,
Wadilarda tolup aqqan deryadim,
Yillar eship, choller ara soghulghan.

Degen jarangliq misiralar bilen bashlinip, shair Uyghur xelqining eslide bextining putun bolup tughulup, dunyagha yultuz bolup tunulghanlighini unung uzaq otmushtiki tarix betliridin izdep, ghorur bilen kuylep,

Men Uyghurmen, ejdatlirim xaqani,
Biri olse arash qoymas Qatarni,

dep kuylise, misiralirida Uyghur xelqining ejdatlirining uluq xanliq –sulalilerni peqet qexirmanliq, olumdin qorqmasliq rohida jan tikip koresh qilip qolgha kelturgenlini kuylise,

Men Uyghurmen, omluk bilen kokergen,
Chechilghanda qudurtimni yutergen,
Bir qolumda umutwarliq meshili,
Jasaretni bayraq qilip kotergen.

Dep milletning shan-shohriti, bexit - saditini ittipaqliship omluk bilen omudwarliq meshilini kotirup, jasaritini bayraq qilip egiz kotergendila qolgha kelidighanlighini, ittipaqsizliq-ixtilapning kelip chiqishi berike-birlikning yoqulushi bolup, milletni halaketke bashlaydighan bash amil ikenlik tejirbe-sawaqlarni shieri til bilen kishini ishenduridighan halda xulasilap beridu.

Shair millitimizning bugunkidek eghir ehwaligha chushup qalghanlighini peqet ittipaqsizliqtin kormey, milli rohhimizning bohrangha uchirap, iman, wijdan, ghorurimizning suslap, nadanliq, jahilliq patqighigha petip qelip, qexirman – pidakarliq rohimizning ajizlap, weten-milletning ghayisi-musteqilliqtin yiraqlihsiwatqanlighidin dep qaraydu. Shair bu ehwalni siyasi tili bilen emes, shieriyetning bediy tili bilen turmush ditallirini teswirlesh arqiliq obrazliq qilip towenidkidek korsitidu:

Bir qolumda qarghu taqet jami bar,
U pepilep ghorurimni uxlitar.
Ozge xesis, ozgilerge sexiliq,
Meni gheplet wadisida yoqutar.

Yana:

Tesallargha tolghan uchun hujudum,
Kozlernimu kormes qildi tolup qum.
Atay desem gheplet, apet qesrige,
Parasettin yasalghan yoq bir uqum.

Dep koylep millitimizning harizqi bichare haligha qattiq ichinip hesiret chekidu….
Shairlirimiz millitimiz heqqide kopligen shierlar yazdi. U shierlirida millitimizning tarixtiki shani-shawkti uluq sulalilerni qurup, dunya mediniyitige qoshqan tohpilirinila sozleydu. Shair Dolqun Yasin “ Men-Uyghurmen!” shierida millitimizning tarixtiki uluqlighini bir tereplimilika koylep qalamstin, belki millitimizdiki illetlerni korsitup, milletning bugunkidek pajilelik ehwaligha chushup qelishiningmu sewebi shu illet-ajizliqlardin qutululalmighanlighimiz, millitimizni zaman’gha layiq islah qilalmighanlighimizdin dep qaraydu,
Shunga u:

Medihiyeni yazmas shunga qollirim,
Ming terepke uch ep ketti yollirim.
Qeni mening ming tereptin bir yaqqa,
Derya bolup aqqan mening Honlirim?!

Dep yezip hazirqi ewlatlirimizning tarixtiki tohpilerni desmayi qilip, ozliri tohpe yaratmay, ozining hazirqi ehwalini ozgertishke juret qilalmighanlighida dep qarighan shair ushshaq, tarmaq eqinlar birleshkendek, ulugh deryalarni hasil qilip, millitimizni ulugh ejdatlirimiz Honlardek birliship quduretlik kushke aylinishqa chaqirdu.
Xuddi Allahtaala Qurani kerimde etqandek: “Her qandaq millet ozini ozgertmigiche Allahtaalla ularning halini ozgertmeydu.”(Re’gende surusi 11-ayet)

Shairmu Allahning her bir milletni teng baraber yartqanlighini, u millletning yaxshi – yaman teghdirige yolqushi unung tedbirige baghliq ikenligini korsitup, Uyghur xelqining bugunkidek ehwalgha chushup qalghanlighi unung tedbirige baghliq bolup, mekkar, namert dushmenge aldinip qalghanliqi ikenligini towendikidek;

Bu alemde amet nesip her kimge,
Qoyilghanken mening bextim goruge,
Oz oyumning-xanliqimning achquchin.
Men tutuquzup qoyghan bolghash birewge.

Dep kuylise,

Men –Uyghurmen, tunlirim kop , kunum yoq,
Yurtum cheksiz tinich yatar gorum yoq.
Xushtar bolghan kuylimekke ezeldin.
Bir ajayip wetinim bar mohrum yoq.

Degen misiralirida millitimizning teghdirini hel qilghuch mesile wetenning achquchini-hoqoq mohrini qolgha almay yurtumiz cheksiz, bipayan, bir ajayip weten bolsimu, Uyghur milliti uchun qoyni illiq oy-makan, tinich ashyan bolmaydighanlighini hetta olgendimu gorsiz qalidighanlighini kuyleydu. Shair bunungdin neq 15 yil burun yazghan del mushu shierda:

Tenghri teghi misli altun qalqinim,
Olmiginim unda olup yatqinim.
Ejdatlarning jasaritin quchaghlap,
Wetenning bir teshi bolup qatqinim.

Dep arzu qilsimu, axiri arman bilen dunyadin otup, qebrisi weten sirtida mungluq qebre bolup qaldi!.....
Qisqiche qilip etqanda, bu eser Uyghur xelqining otmushi, bugunki kuni, kelechek arzu-armanliri heqqidikiki guzel shieri qeside. Eser Uyghur Xelqi duch kelwatqan; ya musteqil bolup insan kebi yashash, ya hazirqi qulluq halitimizge ten berip, dunya sehnisidin millet supitide yoqulush meslisini qoyudu.

Elwette, kureshchan, erik soyer, qexriman we yashashqa qadir millitimizning eghir sinaqlardin otup, ozining milli mewjutlighini saqlap, bir kuni bolmisa bir kuni oz istiqlaligha erishidighinigha ishenchem kamal, Inshaallah!


18 - August, 2006
Granville – Sydney – Australia

*****

Töwendiki ulinishtin dangliq shair, köpke tonulghan jamaet erbabi, Jornalisit 2002-yilliq Nobel edebiyati Yultuzi mukapatining sahibi Dolqun Yasinning "Ughurum" dégen shierini öz aghzidin anglighaysiz.

http://www.koch-koch.ucoz.ru/Men_Uyghurmen.mp3

-"Uyghuristan" Inernet Jornili Redaksiyesi