Milliy Musteqilliq Herkitimizning Ot Yürek Jarchisi, Uyghur Xelqining Jenggiwar Perzenti, Uyghur Hazirqi Zaman Edebiyatining Öchmes Yultuzi

Abduhaliq Uyghuri Shiérliridin Nemuniler  


Perzent [13]



Ghunche gülning sen'etidur,

Perzent köngülning.

Perzent bilen achilidu

Köngli melulning [14] .



Perzent özi jan qushidur

Biguman, bishek.

Yip üzülse turalamdu

Asmanda leglek ?!

Bahar bolsa, sayrishidu

Xushal bulbullar.

Perzent bilen yashnishidu

Ghemkin köngüller.



Perzent özi xudayimning

Zor iltipati.

Perzent bilen güller da'im

Kishi hayati.



Salma perzent ikki dunya

Kishige rehmidem.

Perzent külse yuyular

Köngüldiki ghem.


*****

Xeyr, körüshermiz



Waderixa, ketti u janim méning janni élip,

U kéterde mende jan qayda, yaghach boldum qétip.



Jadu köz gül kirpiki birle yürerde bir qarap,

Tash köngülni qoghushundek éritip qildi xarab.



Menilik sirliq qarap: «bolghin aman yarim» dédi,

«men özüm ketken bilen séning bilen yadim» dédi.



Na'ilaj menmu dédim : «bolsun mubarek bu seper,

Taki jayinggha yétip barghunche yollar bixeter.»



Aq bilek geden'ge chember, birleshti her ikki tiniq,

Alma, anar boldi bir jüp, öpti toyghuche yénip.



«xeyr, körüshermiz» déban, ayrilishtuq na'ilaj,

Uyghur yoqatti, ésini, dédi: bextim zadi kaj .

1922 – yil

*****



Turpan kéchisi



Némidégen issiq, némidégen dimiq,

Némidégen tinchiq turpan kéchisi.

Boghuldi nepes, buruqtum qepes,

Terliter chip – chip, turpan kéchisi.



Saylardin soqsa issiq shamallar,

Yighlar böshükte terlep balilar.

Elley étidu, bezlep anilar,

Némidégen tinchiq turpan kéchisi.



Turar jimirlap kökte yultuzlar,

Baghlarda solghun güller – qunduzlar.

Yelpügüch qolda, zarlan'ghan sözler,

Némidégen tinchiq turpan kéchisi.



Jüjemler goya tamchilighan yash,

Yighlawatqandek yurtta qéri – yash.

Qachan chiqarkin, quyash étip qash?

Dehshet qarangghu, turpan kéchisi.



Qachan nur chéchip atar altun tang,

Atmamdikin dep, bolmighin hang – tang.

Sübhi yorudi, yorudi bu tang,

Beribir öter turpan kéchisi.

1922 – yil

*****




Bahar chéchikidin bir tesir [15]



Nazinin nazliq chéchek, kimler sanga meptun emes,

Ger nésip bolsa jamaling, kimdur u mejnun emes.



Qish boyi qoyuq bulut astida muzlap bu köngül ,

Kün körelmey, tin sürelmey ghemge patti bu köngül.



Bu ze'ip kökrekte ul yarning xiyali muttesil?

Köydürüp köp örtidi, köp qaldi sözlerdin bu til.



Kéche men körgech chéchekni xuddi körüshtüm yar ile,

Yighlidim bi'ixtiyar erzimni éyttim zar ile.



Dédim : ey mehbubi shahi, méning bu erzimni al,

Lutfi qil mungdashqili, birnechche kün yanimda qal.



Erzu halimni sanga bashtin – ayagh qilsam bayan,

Dildiki armanu arzuyum bolghusi az – maz ayan.



Ey, periler ne üchün sizlerde yoq, qilche wapa?

Köydürüp mejnun qilip, jan'gha qilursizler japa.



Qayturung lutfen jawab, ashiqning könglin tindurung,

Biwapaliq resmini, ehdini emdi sundurung .



Anglighach aqti chéchekimning közidin yash taram,

Köp pushaymanlar yédim, éytqan sözümge men qaram.



Közni basti qapqarangghuluq, jahan zulmet bolup,

Ixtiyarsiz közlirimdin aqti qanliq yash tolup.



Köydi ul shahi chéchek hali perishanim qarap,

Soridi : «ey bichare ashiq, ne üchün haling xarab?...»



Yigha qaynap bu tilim sözlerge hali yoq idi,

Udulumda ul chéchek xuddi qizil bir choy idi.



Dédi: «ey bichare, miskin, yighlima, haling dégil,

Bilginimche mungdishay, bolsun pida janu we dil.»



Yighliban dédim : «pelek bashimgha ne koy salmidi,

Yighlimaqtin tashqiri bendengde héch koy qalmidi.»

Dédi : «ey nadan, bilemsen tash baghirdur bu pelek,

Körmidingmu ündürür u bir pelektin ming xemek.»

1923 – yil


*****




Qaydisen [16]



Ey, manga otlar sélip, eqlimni alghan qaydisen?

Béshimgha ghem yaghdurup, koylargha salghan qaydisen?

Barmidi ya bir öchüng, yalghuz manga yetti küchüng,

Yoqlimaysen'ghu kélip, tünlerde balijan qaydisen?

Bu jahan tar keldimu, hemrah bolush har keldimu,

Derdi dewran üstige ishqingni qoshqan qaydisen?

Sensiz zulmettur jahan, nur émer sendin qachan,

Sen üchün tikildi jan, bolmamsen qalqan, qaydisen?

1923 – yil, turpan

*****

Qil bahar



Ich pushup könglüm yérim , yar kelmidi dep xaru zar,

Yoq wujudum xushluqi, boldi xiyalim taru mar.

Deslipi yalghuz ghérib, elwette yalghuz kechkiche,

Qaysi yaqtin yar kélur, dep jiq yoligha intizar.

Kashki tünlerde janim qilsichu erzu jamal,

Yaki toxtatsa palan chagh körüshkeymiz, dep qarar.

Waqitni saqlap köngülge hay bérip : «sen saqla» dep,

Bu ümid birle köngül belki kechürgey rozighar.

Qaysi kün kirdi sarayigha yene bir chiqmidi,

Baqmidi qaytip méning halimgha u shepqet sho'ar [17] .

Yaki bolmas barghili ordangning aldigha jénim,

Pasibanliqta turuptu qanche – qanche ejdihar.

Boylighan birle yiraqtin zerriche yoq pa'ide,

Yaki bolmaysen rawaqtin bezi – bezi ashkar.

Biwapa yardin ümid üzgil, désemmu gahida,

Shewqi barghanche ashur yoqtur köngülge ixtiyar.

Meyli yoq, zoqi köngül yardin bölek héch özgige,

Yoq bu chaghda bir repiq yaki ghémimge ghemguzar.

Mestu medhoshtur köngül yarning piraqida haman,

Bolmisa qandaqsige bolghay köngüller hoshyar.

Bilmidim, men hem uning yadida barmu yaki yoq,

Yaki kelsemmu bilindürmey qilamdu u wiqar[18] .

Yaki özümni bilmidim yaki xiyalini netey,

Men tereddut birle heyrette yaman boldum xumar.

Lutpi qil, körset jamalingni, qachurmay ey jénim,

Tashlima, bi'étibar, erzimni jan qil étibar.

Muddi'ayim shu, qiya bir baqsa u sahibjamal,

Himmitim nerxi kötürülse éship endek bazar.

Dewri jebridin isit ! halinggha uyghur wayikim,

Qish kélip muzlatmisun, patraq gheniymet qil bahar !

*****

Bir pelekning xemiki [19]



Sütke oxshash kéche, aq aydingda yalghuz bir yigit,

Bir xiyal oygha chömüp, yumghan közini bash égip.



Anga men salsam qulaq, gahida ahi anglinur,

Bilinur ushbu qiyapettin uning jiq derdi zor.



Astilap bérip yéqin, men anga berdim salam,

— néme boldi ey adash? - dep bashlidim awwal kalam.



— we'eleykum essalam, rehmet sanga, sorima, - dédi,

— qozghima kona késelni, ket néri, turma, - dédi.



Dédim : - ey jénim qérindash, bolmasmu yardem bergili,

Néme derd idi u derding, bolmasmu derman bolghili ?



Bozirip manga qarap, béshini nechche tatilidi,

Qoshumisini türüp aygha qarap söz bashlidi:



— tang seher, sübhi idi, ne boldi qara bastimu,

Ghelite haywanni kördüm, qawanmu ya alwastimu ?



Duchar boptimen chüshümde qattiq bash aghriqigha,

Izdinip tapmaptimen bu derdime héchbir shipa.



Xizir ilyasmu dégeymen ap'aq saqalliq bir boway :

— gül hidi dawa, - dédi, - könglüng ashuni xalighay.



Gülni izdep gül – gülistan'gha qarap qildim yürüsh,

Shu ümid derdke dawa bolghaymu dep gülni körüsh.



Titridi ezalirim, soqti yürekler shu zaman,

Béshimgha örleptu sepra, aghriqi andin yaman.



Qarisam ghelite haywan, baghqa iken pasiban,

Chongluqi it birle teng, xunsa iken jinsi qawan.



Men buni körgech dédim : «nedin kéliptu bu bala!

Bu merezdin saqlisun her bende möminni xuda! ...



Baghwen körse nijisni baghqa yol qoymas idi,

Öltürer idi bésip qaynaq sugha, soymas idi».



Elhezer eyleptimen uning qabahet turqidin,

Chöchüp oyghandim shu'an men seskiniban uyqudin[20] .



Etigendin ta bu kemge zadi uyqum kelmidi,

Qorqunchluq bu qara chüshmu ésimdin ketmidi.



Tinmidim héchkimgimu, bolghay néme chüsh tebiri?

Toghra tebiringni bergil, kel yéqin, adash béri.



«ey adash, chüshüngde körgen shum pelekning teqdiri,

Ongungda körgenliringning chüshüngdiki bir temsili .



Menmu uzundin béri shundaq xiyalni köp qilip,

Közlirimdin qachti uyqu, yürürdurmen tün kézip.»



Ikki derdmen mungdishishqa bumu purset kelgini,

Eslimiz hem weslimizdur bir pelekning xemiki.



Bolmisa yaxshi repiq, bolghay haman könglüng chéchiq,

Uyghura, tün ilkide tapting özüngge bir sidiq [21] .

1925 – yil
*****


Pighan



Seherler ahu epghanim chiqar yette peleklerge,

Yétishti bu méning zarim, peleklerde meleklerge[22] .

Tepekkur déngizigha gherq bolup heryane men shungghup,

Özümni eylidim töhpe, déngiz ichre semeklerge [23] .



Chiqip kökke, kirip yerge, hemishe istidim wesling,

Bu adet özre köp ötti qararsiz ushbu töt pesling.

Téxi yoq iltipat , héch bilmidim ol muddi'a esling,

Méni aware qilmaqchi, tégide oylighan qesting ?



Eger qesting ashuldur bolghaymen da'imiy aware,

Séning raying shubu bolsa tépilghaymu bölek chare.

Bu derdim bidawa boldi, dawalar qilmighay kare,

Atap qoydum özümni meyli bolsammu ming pare.



Séning ishqingda köymekni özümge iptixar bildim,

Séning heqqing üchün janni ming kerre nezir qildim.

Yürekni parchilashqa éhtiyaj yoq, men özüm qildim,

Qilurmu iltipat dep, dergahinggha bash urup keldim.



Terehhum [24] eylimek esliy munasiptur sanga ey shah,

Méni otqa özüng tashlap, bolamsen munche biperwa.

Séning wesiping emesmu rehim qilmaqliq ey xudawende,

Terehhum qil, terehhum qil, terehhum eyle me'buda [25] .



Kélur tangla ne ishlar bolghusini eyliding mejhul [26] .

Wisalingdin xewer bermey méni sen qilmighil meqtul[27] .

Eger yansam yolumdin [28] bu ishimgha men özüm mes'ul ,

Bu miskin sha'iring du'asini eyligil meqbul [29] .

*****


Har



Ot harwisi bilen yaki hawa kéme bilen,

Yol yürüsh yürmek, yolin tapqanningki.



Chöl ara ghichinglitip, yol üstige tinmay siyip,

Arqida qalmaq harwigha kala qatqanningki.



Merikide kiygili bolmas, lékin u obdan néme,

Xizmiti chongdur ejeb, tünlerde bu yotqanningki.



Hakimi mutleq bolup, para yep, yambu qoyup,

Eyni tongguzdek semrimek, yamulda olturghanningki.



Zulumgha mehkum bolup, bash urup, qol qowushturup,

Néme dése rast démek, qolluqta qalghanningki.



Wezni yérim pung emelge minip, sighmay térige,

Elni salmaq périge, yalaqta jan baqqanningki.



Ilim – pen'ge yol échip, jewlan qilip nur chéchip,

Yayrimaq kökrek kérip, tedbir – eqil tapqanningki.



Pen'ge qarshi kapshimaq, xuddi ittek hawshimaq,

Xaru zebun yashimaq, tersa – tetür nadanningki .



Tewbe — teqsir oqushup, kanaydin alsa qorqushup,

Estaghpurulla oqush, alwasti basqanningki.



Uyghurgha köp sözlime, jahilning bextin közlime,

Heq tépilmas bu jahanda, hemme ish yalghanningki .

1925 – yil

*****




Ghezep we zar



Ey pelek, bu dehshitingdin intiha bizarimen,

Istidim köp, tapmidim bu derdime héch darimen.

Ata – bowamdin miras kona késelning derdide,

Gah ölüp, gah tirilip, köptin béri awarimen.

Bir purap külsem ne arman, béghim bahari gülini,

Her seher gül ishqida bulbulgha oxshash zarimen.

Dostlirim owgha chiqarda keltürer misaligha,

Qarchigha qushlar ular, men misali sarimen.

Yüzmu yüz qilmas te'erruz[30] köp köngülchandur ular ,

Körmisem chaynar nijis goyaki dil azarimen.

La'eqil dep oylidi, chindin nezer salmay turup,

Yéngilip ketti ular, köptin béri hoshyarimen.

Qolidin kelmeydu ish, da'im ghidiqlaydu méni,

Men ularning shu sözige bekmu bek xunbarimen [31] .

Pen'ge mangsaq köz échip, kapir, jedit dep qarghishur,

Bu hamaqet dewride atesh [32] bolup yanarimen.

Chöl – jezire, deshtu sehra ichre qaldim na'ilaj ,

Ah qachan bir yol tépip, qoshulay qatarimen.

Sugha teshnadur bu chöl, bipayan munbet zémin,

Misli derya tapmay éqish, qaynam bolup qaynarimen.

Oyghinip ketti jahan, meghribi – meshriq tamam,

Men téxi süt uyquda, chüsh körüp yatarimen.

Bashqilar kökte uchup, suda üzüp ketti yiraq ,

Men misal yalang ayagh, dessep tiken mangarimen.

Ilim – pendin yoq xewer, basti gheplet, xewp – xeter,

Halimiz quldin better, qandaq chidap turarimen.

Til - haqaret, tene – dixmar[33] waydad! ... Bu janni qiynidi,

Emdi ne qilmaq kérek, ejebmu boldum xarimen.

Zulumning okyanidin tapmay paraghet arili,

Tagh kebi dolqunda örlep [34] heqqe ah urarimen.

Dewri jebridin isit ! halinggha uyghur wayikim,

Janni aliqan'gha élip chiq, tapmaysen bashqa charisen !

1927 – yil


*****

Üzülmes ümid [35]


Hawada köp bulutlar bar, dawam shundaq tutulghaymu ?

Quyashning nuri paki ushbu man’idin qutulghaymu ?

Quyashning temkini bardur, sachur nurin dawam eyler,

Subati yoq bulutlargha uning keypi buzulghaymu ?

Quyashqa dalda qilmaqliq u eqilsizliq delilidur,

Séning bu yuqqa böz xaltang bigizlerni yoshurghaymu ?

Kérek bolsa eger xalta, bu sözge téz chüshen’geyler,

Téshilse xaltisi taqtur, bölek xalta tapalighaymu ?

Ne chare uqmidi exmeq, solap böz xaltigha bigiz,

Chiqip dahiy ügütler bu jama’etke uqturalighaymu ?

Ügütler toxtimastin, u ügütleshke ümidi zor,

Chüshenmey bézirip turghan bilen hem toxtitalighaymu ?

Kötür xaltangni ey exmeq, bölek yerge kérek qilghil,

Köremsen uchi uchluq bu bigizni böz yapalighaymu ?

Chiqar boran terepbal [36] eger héch oylimay tursang ,

Eger qattiq chiqip ketse, yépip tünglük alalighaymu ?

Jahalet buluti tosti quyashni héch körüp bolmas,

Muqeddes u quyashni bu diyar qayta köreligeymu ?

Oqutmay balilar axir, yérim nanni tapalighaymu ?

Oqunglar, oqunglar, hawa hem ewza’ini buzdi,

Eger yoq bolsa hazirliq , bu millet hem yoqalghaymu ?

Chiqip boran terepbal, chüshmidi esla témim yamghur,

Qurup köller, xarab boldi, hayatliqqa yételigeymu ?

Terepbal boranning hem yamghurning héch tégi yoqtur,

We lékin abduxaliqning ümidi héch üzülgeymu ?

*****




Achil


Gülüm achilay deydu,

Bashqa sanjilay deydu.

Yarimning yürek oti,

Ten’ge yamishay deydu.



Yarim manga naz qilur,

Külüp méni maz [37] qilur.

Yar qedrini bilmeysen,

Zimistanni yaz qilur.



Yar derdide xun bolduq,

Tügmenlerde un bolduq.

Qorqunchungdin qattiq tash,

Birlishelmey qum bolduq.



Yash telepler uxlashma,

Yar yolida putlashma.

Yarim üchün jan pida,

Qedimingge ming tilla .



Gheyret gülüm achilghil,

Himmet yolum achilghil .

Yarim üchün bersem jan,

Qachan bolsa bir ölüm .



Ya ölüm, ya körüm,

Yarim achilghin .


*****


Yejüj – mejüj [38]




Menching [39] ghulap hemme xush,

Boldi put hem qoli bosh.

Ambal bolup zalimlar,

Qaqaqlashti tushmutush.



Her singida [40] qildi dudu [41]

Öz aldigha idare .

Jungshenning [42] sözlirini,

Sanimay bolar qatare.



Senminjuyi [43] yépildi,

Qilmay emel we kare.

Axiri boldi junggo,

Yigirme ikki pare [44] .



Bu parilerning biri,

Yurtimiz idi shinjang .

Köpi uyghur ahali,

Yoq idi mundaq bir ang .



Héch tuymiduq bu ishni,

Ötküzduq yazu qishni,

Jyangjün bolup yang zéngshin,

Bashliwetti qirishni .



Bar idi qazi, molla,

Üstide tonu selle.

Emrini tutmaq wajip [45] ,

Dep chiqardi petiwa.



Yang [46] ning xiyali bashqa,

Usta idi talashqa.

Usta idi arida,

Türlük niza bashlashqa.



Yanggha bu ish ep keldi,

Kelgendimu zep keldi.

Böre paqlan tapqandek,

Yungdimayla yep keldi.



Yette bashliq yalmawuz,

Mehkem ornishp aldi.

Tilla hem yambu bulap,

Tyenjinde jay saldi.



Ketti bu yurtning dangqi,

Altun – kümüshningkani.

Yalmawuzlar köpeydi,

Künséri éship sani.



Chérik qoydi qumulgha ,

Shingshingshyani tosushqa.

Qorqar shérik chiqar dep,

Teyyar, ongay bu ashqa .



Qumulda yatt chérik ,

Bikargha lengni [47] jiq yep .

Toyghuzdi bu qumulning ,

Xelqini dédürüp «xep!».



Özi, chériki oghri,

Ötti qumulgha zori .

Axir béshigha chiqti,

Pen yawnen [48] ning zohuri .



Uyghur yazdi qoshaqni,

Ich – qarnini boshatti.

Körengligen jyangjünni,

Yalmawuzgha oxshatti.

1928 – yil

*****

Gheyritingdin aylinay[49]




Körmek nésip bolurmu,

Künning jamalini way.

Kün olturupqu ketti,

Chiqmaydighu ejeb ay ?



Aptapqu ketti qoldi,

Ümid yoq [50] yene aydin.

Töt etrapqa baqsam men,

Zulmette qalghan her jay .



Künning ishi bu bolsa,

Tünning ishi u bolsa,

Yollar égiz – pes bolsa,

Qedemde bir yiqilghay ?



Zept alsa eziz tenni,

Ghem qorshisa wetenni.

Kör puttiki kishenni,

Qandaq qilur yiqilmay ?



Hemmini qulum qilsa,

Haywandek zulum qilsa,

Depsende kukum qilsa,

Wijdan qandaq chidighay ?



Derd üstige derd keldi,

Kelgendimu zep keldi.

Zerdab toshti yürekke,

Bu jan qandaq paylighay .



Bundin chong bala yoqqu ?

Bu derdke dawa yoqmu?

Ne qilmaq kérek emdi?

Isit jénim, halimay .



Ghémimizni yeyli biz,

Néme dések deyli biz,

Qol qowushturup lebbey ! dep,

Ne qilsa qarap turmay.



Kélidu ashundaq kün,

Gal siqilip chiqmay ün.

Pushayman’gha qacha yoq,

Jan qoyar yer qalmighay .



Uyghur échip közüngni,

Tonutup qoy özüngni.

Qachan bolsa bir ölüm ,

Gheyritingdin aylinay .

*****


Yaz tüni [51]




Yaz küni kündüz qiziq, bolghay hawa issiq we tar,

He rküni axshamni köp jan xalighy bi’ixtiyar.

Kéche herkim ögziside tagh shamaligha qarap,

«kel, jénimning rahiti» dep telmürer bek intizar.

Kök yüzi sap, anda yoq tab, parche yultuzlar yéqin,

Shul yiraqtin xop yéqinlashqan’gha oxshash parqirar .

Her kishi bu xush hawa astida xushhalliq ile,

Gepliship yanida yoldashi bilen könglin achar.

Bar meger sha’ir ghérib, yalghuz yatur kökke qarap,

Kökte yultuzlar yanar, yerde peqet sha’ir yanar ...



*****


Ishqi – muhebbet [52]




Sen – sen yürekke otlarni salghan,

Eqil – hoshumni söz bilen alghan.

Muhebbet sazin xush awaz chalghan,

Baqmamsen qiya, way seteng balixan.



Chinmidi – yalghan, jawab ber özüng,

Yaghdek yarashur heseldek sözüng.

Janlarni alghan bulaqtek közüng,

Sendursen méning bext yultuzum.



Derdingde köngül her küni ghemde,

Isit, gül ömrüm ötemdu ghemde ?

Kebengge béqip, közdin yash éqip ,

Saqlarmen janim herbir qedemde .



Qilghil iltipat, körme bizni yat,

Halim xeterdur yétishkil pat – pat,

Körüp boyungni, söydüm xuyungni,

Köygen yürekni eyligil bir shad.



Tünlerde da’im tarturmen wayim,

Derding qiliptur dozaxni jayim .

Köydüm , kül boldum, söydüm qul boldum ,

Keltür yadinggha bizni hem janim.



Sen bir qizil gül , sha’iring bulbul ,

Tünlerde sayrar derdingde ghulghul .

Bizni untuma, gülni qurutma ,

Uyghur bichare boldi sanga qul .

1928 – yil


*****


Salam xet [53]




Muhibim ekberxan sen salametmu ne halette,

Salamimni ilik élip, oqup bil yaxshi sa’ette.

Polat bay bashliq bizning buraderler ne adette,

Salamet barmu exmetjan weya kettimu bir yaqqe ?

Tamamingning tamamigha salam elwette – elwette.



Chiqipdurmiz qara yer [54]din, yétipdurmiz qara sheherde ,

Zériksek seyle qilurmiz derya axshimi her erte.

Uyushtuq uyghuru mongghul, tunggan hemme bir yerge,

Mungdiship oqushqili boldi eplik ushbu pursette,

Ümidim yultuzi chaqnaydu, dep bu bir kelgen gheniymette.



Yéziptu üch kitab sunwén [55] biriken senminjuyi ,

Xelqchil hem hoquq, turmush – bu üchiken uning mezmuni.

Eger ashsa emelge bu, bir qeder ishning bolghani,

Lékin eksini qilmaqta, hakimi mutleqning qara qoli,

Adaletsizlikke qarshi qayniduq her yerde, her peytte .



Silerde hali ehwalchu, özgirish yoq, bir qélipta turghandu ?

Zulumning destidin el – yurt, waydad ! jandinmu toyghandu ?

Jahanning némilikini mingde bir ademghu emdi tuyghandu ?

Ne qilmaq kérek emdi, dep özige bir so’al qoysa bolmamdu?

Nekem bolghanliqin sezmey, yenila yatqandu gheplette .



Kurstin yéngiliq kütseng : kona muqami yene lay, lay, lay ,

Sheytan shilligha min’gendek , day – day songre nay, nay, nay,

Quruq geptin ejeb bezduq , qulaq aghridi way, way, way,

Yalghan’gha boldi perdaz chirayliq gep, bu yerde hay, hay, hay,

«éghizda bar, emelde yoq», pikir – telepler qaldi bir chette .



Silerge maddiy xaltam yoq, meniwi xaltam shudur dostum ,

Jahan bek köp ozup ketti, jahalette, uyquda uyghurum,

Oyghinish achquchi izdep uninggha xéli qayghurdum,

Pen – ma’arip hemmidin ela dédim, shuni ishqa ashurghum ,

Hemminglargha salamim shu, qaldi gep bolsa, yar – yölekte .

1928 – yil , qara sheher



*****


Qamlashmidi




Yang [56] ölüp tapti lehet, bolmamdiken hörlük – erk,

Bermise hörlük – erk bu ishliri qamlashmidi.



Adimi almashtiyu, yoli, tüzüm almashmidi,

Jin [57] dégenning ishliri misqalchimu qamlashmidi.



Éti jinning özi jin, jinning küni bolghay qiyin,

Étibari bir tiyin, qilghan ishi qamlashmidi.



Abduxaliq nere tart, ene qalqan, ene at,

Uxlap yétish bek uyat, jinning ishi qamlashmidi.

1928 – yil

*****

Dostumgha xitap




Himmitingdin, gheyritingdin öl, lékin ayrilmighil,

Heqliqin bilgen yolungdin janni ber, qayrilmighil.

Mani’ing köp bolsimu, qorqmay üzüp aldinggha bas,

Taghu tash, derya ulugh sözlerge sen tang qalmighil.

At özüngni behrige, ya gherq bol, ya tap göher ,

Shir ne yolwas kebi basqan izingdin héch yanmighil .

Töt terep yaw huwliship, sekkiz terep tigh tenglise,

Éliship qan’gha boyal, nomusni hergiz satmighil.

Kimki heq yolgha qedem qoysa utuq mutleq shuning,

Bu néchük bolghay kéyin dep, yoq xiyalgha qalmighil .

Sen weten, millet déseng, tarixta naming qalghusi,

Bol jesur, aliy nishan, kölchek bulaqqa qanmighil .

Abduxaliqning sözi dep étibar qilmay qélip,

Ushbu wijdanni kéyin pütmes azabqa salmighil .

1929 – yil


*****


Yéqin boldi




Hawa özgerdi ey dostlar, bilemsen qaysi chagh boldi?

Uzun yaz mewsumi ötti, bu zalim qish yéqin boldi.

Téxi uxlap achalmay köz, yatursen néme bolghandu ?

Aya ixwan [58] yéqindur qish, yéqin boldi, yéqin boldi.

Tewekkül birle uxlap, yaxshi pursetler kétip qaldi,

Tewekkül waqti ötti, ishlimes künler yéqin boldi.

Yatursen uyqu – gheplette, ölüktek qimizlimaysen héch,

Tewekkül birle yatsang, qara basar tünler yéqin boldi.

Sélip alwang yighip ketse, qépish paxta bolup müshkül ,

Hélihem ketti tu, érxua kétish, senxua [59] yéqin boldi.

Hararet bermigey, senxua, lékin jaygha bolur dalda,

Qopunglar ! buning kétishi hem yiraq emes, yéqin boldi.

Qopunglar ey buraderler, ölüshke barmu meylinglar,

Kirishke az qaldi tu, érjyu, kirish senjyu [60] yéqin boldi.

Qopung jan qayghusin eyleng, waqit az bolsa hem bardur,

Bu purset ketse qoldin, janni bu qish tonglitur boldi.

Ishitmeysen buraderler, qulaqlar perdisi saqmu?

Kékirdek jiq qichqirip yirtilishqa hem yéqin boldi.

1929 – yil

*****


Ne qilay




Dostlirim, yorumighan zulmet zamanni ne qilay ,

Basqili bolmas tikenlik bu zamanni ne qilay.

Cherxi gerdun teskiri bilmek kérek yarenlirim,

Teskiri cherxliq bolup qalghan zamanni ne qilay .

Ey pelek, sanga qarap cherx hem tetür boldi rawan,

Yol tonup yürelmigen qarighu zamanni ne qilay .

Nege barsang barchining aghzida bar derdi weten,

Herduqi, dawasi yoq, derdlik zamanni ne qilay .

Sözligende ushbu künde barche xelq aghzida bar,

Sözlisem qelbliri parche yaranni ne qilay .

Bulbul bilen qaghini bil perq qilmas héch kishi ,

Bulbuli bicharige zindan jahanni ne qilay.

Bulbul hem ilajisiz yürür bu künde bagh ara,

Sami’i [61] bulbulmu yoq, mundaq zamanni ne qilay .

Ey pelek, sendin shikayet éytidur bu uyghuri,

Yetmiseng halimgha sen sendek zamanni ne qilay .


*****


Hijran


(muxemmes)



Gül yüzi , shérin sözi, qildi méning eqlimni lal,

Bir chirayliqki ajayip bir tamashayi jamal,

Hösnige gep yoq yene anda toluq erdi kamal,

Neqish qilmishiki ejeb qudret qoli jellu jalal ,

Süiti heyret néshin zéhnimni qilmish ishtighal,

Qalmidi men xestide emdi qimirlashqa majal .



Ewrishim yumshaqliqi qunduzgha oxshash qara sach,

Aq, süzük yüzlük yene alma mengzliktur quyash,

Qara köz yadek muqewwes, yéngi aydek qara qash,

Qurumas yadi bilen ikki közümde esliy yash,

Otida köymektin özge tapmidim héchbir amal,

«hijri dozaxtin yaman» dep rast iken ushbu maqal .



Séning otungda köyüp jiger – yürek boldi kawap ,

Qaplidi némimni sanjiq , kün – tüni halim xarab ,

Telmürüp yolunggha qarap, közlirim ketti qamap ,

Xah bil, xah bilmigil , qoydum sanga janni atap,

Tashmidu baghring séning qilmighil munche uwal ,

Chaqnap cholpan, atar tang ujuqur zulmet zawal .



Ne künler érdi ul kün, janan bilen men idim hemrah ,

Chunani ul melike, taj – text, men idim bir shah,

Makanim hösnige yoq teng, yételmes pirdewsimu hetta,

Jahan’gha ketkenidi dangq, keypler chüshmigen esla ,

Erkilep öskenidim, hemme yerde bimalal ,

Heq ata qilghanidi tarixta chong qudret, kamal .



Ayrilip sendin isit ! weyrane boldi xanuman ,

Baghlirim depsende boldi, cheylidi, yédi qawan ,

Hemme yerge yamriban , bermes aram yilan – chayan ,

Misli boldi bir qiyamet, köz aldimda bu jahan ,

Kel jénim halimgha baq, ne chare we nedur amal,

Qatti bashning ichi – téshi, ishqingdimen ashifte [62] hal .



Ey buraderler körüp halimni, hang – tang qalmighil ,

Néme boldi bu jahan dep sözlimey hangwaqmighil ,

Kelse qoldin merhemet qil, tashqa oxshash qatmighil ,

Wijdaningni axir pütmes azabqa salmighil ,

Abduxaliq, xanumaningni bizet, qolunggha al ,

«ölmigen janda ümid bar» qop bahar sazini chal .

1929 – yil

*****




Mersiye [63]




Yaxshilardin yaxshiraq bir bibaha yoldash iding ,

Mejnunning leylasidek derddash iding, sirdash iding .

Bu jahanning lezzitige sen iding tem bergüchi,

Hem güzel bir menzire bolsa anga yem bergüchi .

Jümle xishu eqriba, xelq sanga meptun idi.

Chong – kichik yaxshiliqingdin barchisi memnun idi .

Ay idi isming séning ay démek layiq idi,

Ay démek belki kélishmey, kün démek muwapiq idi.

Qilmidi bu halinga dewran tehemmul aqibet ,

Saldi aghriqni téningge ketti sendin afiyet .

Inqilab boldi, letif jismingda chiqti ixtilal ,

Barchining köngli séning halinggha jiq boldi malal .

Afiyet bergil xuda dep kéchiler qilduq du’a ,

Aqibet qildi ijabet yaxshi eksi muddi’a.

Eyliduq heqqingde biz, heqtin telepler ün qétip,

Boldi haling özgiche, künning béshigha kün pétip .

Irji’i ayat ile köktin sanga keldi nida,

Qilmidim birdem teweqqip aqibet boldung juda.

Ahiler, peryadiler chiqti peleklerge bir ün,

Kelmiding qaytip ejeb, kelmemdu héch rehming bügün .

Heqliqdursen , chünki aliy rohinggha yer tar idi,

Aliy rohlar yer yüzide turmiqi chong ar idi.

Yer yüzide emdi sen birle körüshmeklik mahal ,

Xas séning rohinggha emdi yaxshiliq birle atal .

Yaxshi wesping ta qiyametke qeder tilda bolur,

Xas sanga bolghan muhebbet ta ebed dilda bolur .

Hem seper etting terepbal yolda bizni tashliding,

Ul azablarning yamanraqi piraqni bashliding.

Körse mejnun ushbu halimni téxi [64] mejnun bolur,

Yaki perhad körse halimni yaman mehzun bolur.

Su bolur ehwalime hertash yürklerning ichi,

Chidighay qandaq bunga zerre muhebbetlik kishi.

Ghunchigha kim aghrimas, ketse séchilmastin qurup ,

Yaki bir yash gül tozup ketse échilmastin turup.

Gül idi, ketti lékin shaxida xare yoq idi,

Söhbitidin esliy dilda zerre yare yoq idi.

Tashliding jismen gülüm, rohen hamane birge bol,

Hem yiraqtur, hem éghir turmushta qalghan ushbu yol.

Ba r’idi sha’ir sözi : «sundi qanatim qayrilip»,

Toghra chiqti ushbu söz, qalduq séningdin ayrilip.

Qizghinishtur halimiz téxi yene tedbiri yoq,

Heqning hökümi bir bolur, esla buning texiri yoq.

Apirin sha’ir fuzuli, quddusulla apirin [65] ,

...

Yéshi yigirme töt idi merhumening emdi bu yil,

Ayrilip qandaq chidar, qandaq qilar emdi bu dil?

Mingde üch yüzdur qiriq toqquz bu gül solghan sene,

Emdi kelmes bu jahan’gha, bu süpetliktin yene.

Mahi zulqe’dige on yette idi matem küni,

Shenbe künning chiqishi, yekshenbe kün kirgen tüni .

Yash élip ketti xuda, bek qisqa qildi ömrini ,

Jennet ichre eylisun altun sarayda ornini.

Bendilik birle eger bolsa uningda me’siyet,

Sen ghefurdursen xudaya eyligeysen meghpiret.

Qil ijabet uyghurungning du’asini ey xuda,

Rohini shad eyligil , bergil anga xeyrul jaza .

*****

Biwapa [66]




Héch kishi mendek yene bu derdke duchar bolmighay ,

Köngli qara biwapagha héchnéme kar qilmighay .

Bolsa bolghay ming balagha muptila, emma – lékin,

Tash béghirlarning otigha esla giriptar bolmighay .

Ishq otida köygüche xumdanda köygen yaxshiraq ,

Biwapa yarning oti dozaxta bolghay, - bolmighay .

Kün – tüni héch uyqu yoq, köyük azabi qiynidi ,

Telwe boldum ya sarang, halimgha baqqay, - baqmighay .

Yarsiz her menzire könglümge xushyaqmas méning,

Mejnuni deshtni kézip, leylani tapqay – tapmighay .

Bir körüp qaldim nekün, ikkinchi nésip bolmidi,

Üz ümid désem köngülge, téximu yaltaymighay .

Biwapa, köngli qara ne boldi yarim démidi,

Ömür baharim pesli küz, yamghuri yaghqay – yaghmighay .


Bu shé’irning miladiye 1946 – yili (min’goning 35 – yili 1 – ay) köchürülgen turpandin tépilghan yene bir nusxisida mundaqmu yézilghan.



Héch qiyin hijran otidin yamanraq bolmighay ,

Héch kishi mendek yene bu derdke duchar bolmighay .

Men yanarmen örtinip, tende jay tapti oti,

Yan’ghanimdin, köygenimdin bir xewerdar bolmighay .

Dad – peryad tünliri boldi ishim, barmu ilaj ,

Ah, tebi’et muxtelipdur derdke derman bolmighay .

Yoq goya esliy chirayliqta dégen sözdur qedim,

Chünki, meghrur kknglide ajiz ghéribler bolmighay .

Bir tereptin chiqti shamal, bir letif xushbuy shamal ,

Tang seherdin bashqa chaghda bu shamal héch bolmighay .

Etti xushbuyi dimaghni kün we tün hem muttesil ,

Etir – ipar buyi hem lékin bu qismet bolmighay .

Ey shamal , ghérib salamni yetküz sen haman ,

Ishqida az qaldi jan, köp anche ghapil bolmighay .

Abduxaliq otta köy ya suda aq, weslige yet ,

Chin yigit éytqan sözidin , yolwas izidin yanmighay .

*****

Ümid kebem




Yar otungda men yénip,

Köydüm, qizil chogh boldum.

Bu otqa méni tashlap,

Janan qayan yoq boldung.



Her kéche tang atquche,

Yading bilen men oyghaq .

Asmandiki yultuzlar ,

Bu halim üchün ayghaq .



Birmu kelmiding yarim,

Melum bolmidi halim,

Endishimu qilmamsen

Tutmisun dep uwalim ?



Ketkende közüng bilen,

Hem tatliq sözüng bilen,

Sughirip élip ketting ,

Yürikimni özüng bilen.



Barding untulup qalduq,

Yolunggha qarap qalduq ,

Dada! dep ishqingda emdi,

Peryad neghmisin chalduq .



Yar derding üchün peryad,

Tünlerde chékip waydad.

Ahim qilmidi tesir,

Waydadim, sanga waydad !...



Ey méning ümid kebem,

Échilmamsen elem cheksem ,

Chiqti yene awazi,

Élip sazimni cheksem .



Keltür yadinggha janim,

Qil xewer turghan jaying ,

Bu bichare ghéribni,

Salma azabqa da’im.



Uyghur zar – zar qaqshar,

Wapa qilmighach ul yar,

Qepestiki bulbuldek ,

Hesret – elimim artar.

*****


Rozi molligha[67]




Rozi molla, senmu adem,

Towa qil, eslingge yan!

Chünki boldi, sen yölen’gen,

Tash dawaning qum dawan.



Eske keltür, xelqimizge

Ni zulumlar eyliding.

Qilma ümid, tutma matem,

Emdi ketti shul zaman.



Sen zalim bolsang xelqqe,

Zulum sélip tinmiding.

Zar qaqshitip xelqni,

Qilche rehim qilmiding.



Her kününgni kech qilalmay

Lalma ittek qansirap.

Axiretke barghiningda

Köreringni bilmiding.



Jin shuréndin kelse buyruq ,

Bir xirajet toghruluq .

Sen birini yüz qilip,

Her kimge ming ser chaplighan .



Kim uni chapsan tügetse ,

Chiqur dozax astidin.

Bolmisa sen shepqet qilmay,

Put – qolini baghlighan .

*****


Istimes



Ey yarim, hijringde könglüm intilishni istimes,

Men xitab qilsam weten’ge izdinishni istimes.

Ot bolattim, tolghinattim men yénip chaqmaqsiman,

El éghir yatquda boldi hem bilishni istimes.

U uzun, bu qisqa dep hawship yüridu beziler,

Oghri tegse öyde malgha iz tépishni istimes.

Éhtiyajati üchün sen bir kéngesh berseng eger,

Biz bilurmiz dep turup ijra qilishni istimes.

Ham [68] ning ewladi bu kün qulluqta biri qalmidi,

Uyghur ewladi buni esla sézishni istimes.

Yep zeher boldi késel, ehwalida köptur xeter,

Millitim jan chiqsimu dawalinishni istimes.

Bashqilar poyiz, paraxotta sayahetler qilur,

Bizge kelse bir qotur éshek minish asan emes.

Izdidi huma [69] qushini künde köklerge qarap,

Istigenler béshigha huma qonushni istimes.

Millitim tartqan azabigha köngül qandaq chidar,

El ghérib ingraydu emma tewrinishni istimes.

Abduxaliq qil subat, izde siratelmusteqim [70] ,

Bu subat bar yerde könglüm u humani istimes.

1930 – yil


*****

Körün’gen tagh yiraq emes




Menzili meqset uzaq, téz mangmidi min’gen ulagh,

Tash quramliqta méngip, asqap yaman boldi yadap.



Azghine bir istrahetni qilay hasil désem,

Héch aram bermes manga töt tereptin it qawap.



Gahi oxsharmen muhit atlasida bir kémige,

Tagh kebi dolqun ichide xes kebi halim xarab.



Bir chöküp bir chiqmen, tunjuqup bir tinimen,

Körüner sahil qachan, dep közlirim ketti qamap.



Heqqe baghlidim dilimni, ishqa salalmay tilimni,

Zoqlinip soqur yürek, ming pare qilsimu chanap.



Qan ölüm xewpide qaldi, közlirimdin yandi ot,

Ölmisem ghazi eger, ölsem shéhitlerdin hésab.



Éqi aq, qarisi qara, hergizmu aq bolmas qara,

Ajrisun mistin taza altun köyüp otta chidap.



Körgülükni körgülük ya abduxaliq ölgülük,

Ikkining birige turmaq , her jan’gha bolsun shu xitab.

1930 – yil

*****

Köngül xahishi


Tagh égizliktin chiqarmas at , meger u kan bilen,

Su térenliktin chiqarmas nam – shöhriti marjan bilen.

Turmushum, turghan öyüm awwal qarashqa bek töwen,

Töt terepke taritur xush hid meger wiödan bilen.

Sözlishishke, sirdishishqa chin yigit, merdler kérek,

Qilmighaymen ashnaliq eqli kor nadan bilen.

Qapqarangghu tünde – yalghuzluqta hemrahdur chiray,

Her terepke nur chachur ilmi hem érpan bilen.

Shunda köz aldimda ayan taghu – derya, gül – chimen,

Tupriqi közlerge süme, teripi dastan bilen.

Tolghinip ingraydu el – yurt zalimning zulmidin,

Chin yigitler, ezimetler qutquzur imkan bilen.

Hem siyaset teshwishi könglümni renjitmes méning,

Héchqachan adem yéngilmes, éliship haywan bilen.

Künu tün héch uyqu yoq, wijdan azabi yenichu,

Elni oyghatmaq tilek, tangda bir chuqan bilen.

Men zérikkende qelem eng yaxshi bir sazim méning,

Éytingizchu, ushbu turmush teng emesmu xan bilen.

Abduxaliq ushbu yoldin qaytma bashing ketsimu,

Elni qil ghemdin xalas qilichni boyap qan bilen.

1930 – yil

******


Kördüm



Quyash chiqqan’gha köp boldi,

Pütün dunyada kündüzdur.

We lékin bizning Wetenni

Qurumdek qapqara kördüm .

1930 – yil

*****

Arman [71]




Ey gülüm kelgil yéqin, lutfing manga derkaridur ,

Sha’iring bisiyar xeterde hem özi bimaridur.

Ishq koyida méning halim yaman, boldi yaman,

Munchilik aware qilghan ay yüzüng ruxsaridur.

Mumkin bolghaymu séning ishqingda héch yaltaymiqim,

Bu xiyal ming kerre ölmektin yamanraq karidur.

Bir béqip, ikki qarap otqa giriptar eyliding ,

Emdi baqmaysen qarap, baqsam diling eghyaridur.

Sanga layiqmu ghérib bicharige qilmaq japa ,

Qiliqinggha jan pida, keypim ejeb xumaridur.

Sen bu dilni xeste qilma, héch kélishmeydu sanga ,

Zulmi qilmaqliq sanga héchbir yépishmas aridur.

Qilma naz janim chiqar, babu kerem achqil manga,

Qan xeterlik xewpide, könglüm telep didaridur.

Bir körüp ölsem yüzüngni mende arman qalmighay ,

Kelmigey teripke til, könglüm besi awaridur.

Anglighach bu zarini insapqa kelgeymu peri ,

Chünki anda bir mijez bar, zalimi xunxaridur.

Köyginim gunah bolup, dozaxqa kirsem aqibet ,

Dozax ichre sen üchün köymekke jan teyyaridur.

Istigenni istimeydu bu köngülning xahishi,

Istimesni tola istep yéginim azaridur .

Heqiqet lazisi achchiq, seper müshkül , yol uzun ,

Aqsa qan, késilse bash, didar telep qararidur .

Abduxaliq qil pida jan , belbaghni almap ikki chig ,

«jandin kech janan’gha yet» bu bekmu ela charidur.

1930 – yil

*****


Derdi dewran

(muxemmes)


Ötürmu bu ömür, epsus, armani nadamette ,

Tépilmas shadliq shexs, omumen, héch alamette,

Qayan barsam , qayan baqsam, omumen ushbu halette,

Ne yengligh menpe’et bardur, bu yengligh istiqamette ,

Chüshendürgüchi yoqmu buni dewri jahalette.



Zulmi hejjajdin [72] éship , qildi zulum üst – üstige,

Asaret xorluqi, qolluq izasi künde yüz töge ,

Buyar jebren aqarghan yüzni körse der milar [73] küge[74] ,

Biri – birige yardem bermidi bu tende her üge,

Yéter zalimning zulmi, ötti janimgha nahayette .



Eqilsizliq bolup sen’et, hamane peyzi ehli xar ,

Pelek hem her zaman ushbu eqilsizlerni köp asrar,

Eqilsizler tépip quwwet jahan asayishin bulghar,

«koza sundurghan ezizu, su keltürgen xar – zar»,

Léwimni chishliban «xep!» dep turarmen jiddiy qiyapette .



Zamane zoru zombuning, tamasha hem rasa korning,

Xéridarni xush qildi yarap mali töhmetxorning,

Merdke chaplimaq bohtan kespidur qesemxorning,

Haman tetürisige mangdi pelek «péshanisi shor»ning,

Xep! yaqangdin almisam, alurmen tangla, qiyamette.



Neqilay, ey adash, ber meslihet, kéngisheyli biz,

Zulum zenjirin üzüp – pachaqlap, méngishqa yol achayli téz,

Dédi: «teqdir ilahi shu, bende qolidin ish kelmigey hergiz»,

Uyushup bir yerge bash qoshmay ötür künler jahalette.



Ezeldin uyghur, iqbaling séning shundaq qara keldi,

Yürek bu demgiche saqsiz, jarahette yara keldi,

Némanche kötürelmeslik elemlik majira keldi,

Heq üün achsang éghiz, künde ming bala keldi ,

Téximu baghliban belni dawalap derdni, yasha sa’adette.

*****


Peyzi bar[75]




Qara chayda xasiyet,

Bash aghriqi dep’i bolur.

Ichsile quwwet bérip,

Ter chiqirishqa peyzi bar.



Bu kömür qara néme,

Kolap alurler xangdin.

Dep’i bolghayler zimistan ,

Bu kömürning peyzi bar.



Aq bulut örlep mana,

Tutti pelekning mülkini.

Qara bulut örlise ,

Yamghur yéghishqa peyzi bar.



Qara enggirma [76] shipadur,

Yése eger quwwet bérur.

Qérilar yése uni,

Pishap tutushqa peyzi bar.

*****

Aylinay




Bir körüp ikki közüngdin,

Üch béshingdin aylinay .

Töt körüp qandaq chiday ,

Jandin kéchip besh aylinay .



Alte körsem men boyungni,

Yette türlük derd bilen .

Sekriba sekkiz bérip,

Toqquz béshingdin aylinay .



On qétim körsem boyungni,

Men yügürdüm ah urup.

Ottuz eylep men pighan ,

Qiriq béshingdin aylinay .



Bolsa düshmen ellik – atmish,

Menki men bicharige ,

Qilsa seksen pare men,

Toqsan béshingdin aylinay .



Yüz kishi düshmen bolup,

Ger ikki yüz tursa qarap .

Üch yüz eylep men pighan ,

Töt yüz béshingdin aylinay .



Bashime besh yüz qilich ,

Ger alte yüz tigh tenglise ,

Yette yüz peryad urup,

Birming béshingdin aylinay .


****

Chiragh [77]




Tünni kündüzdek qilur xuddi göher bu chiray ,

Nurini alghan quyashtin nuri jewher bu chiray .



Qapqarangghu tünde nurning menbe’idur bu chiragh ,

Tünde yol tépip méngishning mesh’elidur bu chiragh.



Tünde qelem tutqili bolmas yoqalsa bu chiragh,

Qanche yazsam shunche qaynar, derd tégidin ishtiyaq .



Abduxaliq kün – tüni uyqudin bidarisen,

Xuddi bir perwanisen, ketme haman nurdin yiraq .



*****

Yaman boldi




Ézildi yar derdide yürekler parche, qan boldi,

Közümdin ketti yar, goya manga axir zaman boldi.

Pelekning destidin peryad, méning yarim qayan boldi,

Qélip sehrada yalghuz, way, ishim emdi yaman boldi.



Jénimning derdide boldi köngüller ghem, elem kani,

Yoqaldi bu köngülning u ishen’gen mahi tabani.

Bulurmu himmiti wijdan bu ishta derdi, dermani,

Qélip chöllerde yalghuz, way, ishim emdi yaman boldi.



Éghir bir derd iken yarning piraqi, köyüki hijran ,

Xiyali, pikri yadida köyüp jan qalmidi derman.

Jénimdin ajrighan kün bu tiriklik boldi bir alwang ,

Qélip chöllerde yalghuz, way, ishim emdi yaman boldi.



Köngülde yarning derdidin, ghémidin bashqa bir ish yoq,

Qadldi her küni ushbu yürekke yüz tümen ming oq.

Ejebmu bichare boldum men, lékin esla ilajim yoq,

Qélip sehrada yalghuz, way, ishim emdi yaman boldi.

*****


Ber medet [78]




Dilim xeste hem yaradur,

Ey hekim qilghil dawa.

Öchsun ömrümdin elem – derd,

Hajitim qilghil rawa.



Sen eger etseng dawa,

Tüger pighanim biguman .

Shipaying melhem bolup,

Kirgey wujud, bu ten ara.



Axturup alem quchaghin ,

Sanga chüshti közlirim .

Saqaytqin könglüm yarasin,

Ber nijat, bergil shipa.



Sanga hajetmen bu uyghur,

Derdige tapsun farigh [79] .

Ümidin qaldurma yerde,

Ber medet, bergil shura [80] .

****

Ille kim küte...[81]




Ul söyelgen, oygha talghan ,

Ande bilimim ni küte.

Nerse süyli ishtilmi ,

Irnen ul tik silkite .



Bir qaramaqchi bola ,

Taghi de posmaqchi bola.

Bir orunda eylene ,

Aylar öte hem yil öte .



Qizghanam bik turli oy,

Birlen yowatmaqchi bolam .

Bir yowatmasdan heman,

Mejhul bilinmes sir küte.



Sir küte ul illenindi,

Qorqinjli sir küte.

Ul kütede ul küte,

Dib ille bilbim ürkite.



Sayridi sandughach hemanda,

Im, mator tawshi aning .

Birde ul salmi qulaq ,

Zéhninde ille kim küte.



Kördi uyghur halini,

Qizghandi chendan yighladi .

Bik ejeb shunisi lékin,

Bilmim nigedur kémiste .

*****

Bagh ara seyle qilip [82]




Bagh ara seyle qilip,

Bir deste gül tallidim.

Deste güller ichidin,

Bir qizil gül tallidim.



Sayridi nechche bulbul ,

Xushlinip, xushlandurup.

Shunche bulbul ichidin,

Birla bulbul tallidim.



Tallighinim gül emes,

Söygen güzel yarim méning,

Bu güzel yarim üchün ,

Bolsun pida janim méning .

*****

Ber jawab




Qanchilar yatsa bulungda arisiz epyün shorap,

Qanchilar shopangda ichse mest bolup xemre – sharab .

Ey chiraghu, ey haraq, barmu nomus, bergil jawab ?

Sen bilen bolmamdiken, bu halimiz zebun, jarab ?



Keldi dep méhmanni anglap, way isit kepqalghinim ,

Manga ölüm bu haramgha teng shérik bopqalghinim ,

Turghinimdin yaxshiraqtur, öyge kétip qalghinim ,

Abduxaliq olturup, héch tapmighay munda sawab.

1932 – yil

*****

Mersiye[83]




Ey pelek bu jebir – zulmunggha chidarim qalmidi,

Qalmidi sewrim méning taqet – qararim qalmidi.

Ey tebi’et aditingdin tashqiri qilding zulum.

Bu zulumning destidin tende madarim qalmidi.



Biz chiqarda salimol eza’idin qalghan dadam ,

Biz yénip kelgünchilik ténide hem jan qalmidi.

Biz ürümchide waqit aghriq iding, qildi xewer,

Angliban sa’et turushqa bizde imkan qalmidi.



Yürmidi aptomobil ya chiqmidi bizge qanat... [84]

Nezirige ülgürüp kelduq elemler ichide,

... Körgen zaman janni qoyar yer qalmidi.



Yildin ashqan erdi ong yanimda yel bar dégili,

Bu yélige qilmighan dunya dawasi qalmidi.

Ah urup, peryad chékip, ming nale qilsaq telmürüp,

Eks sada yoq qebridin héchbir nidasi bolmidi.



Her küni qebrengde men qur’an tilawet eylisem,

Emdi bizge, sendin özge qilar muruwwet qalmidi.

... Shul seweblik ichre qalduq bash égip ,

Sen kétip dunyada bizge zerre lezzet qalmidi.



Patime, meryemliringni tapshurup bizlerge sen,

Ushbu dunyadin kéterde sende arman qalmidi.

Mangliyingdin ter töküp tapqan séning mülükliring,

Uchridi zor balalerge yurtumda bostan qalmidi.



Bu xewerlerge özüng sewr tehemmul eyliding,

Bu güzel sewring séning bu yurtta bir jan qalmidi.

*****


Ruba’iy we parchilar




Ayagh – qollarni mehkem

Baghlimish arghamchini qatlap,

Téren yar chétige keltürdi ,

Chüshsun dep ayagh atlap .



Sen ölük demsen méni,

Men ölmidim téxi tirik.

Bir misal bar : «ishen’gen

Tagh ara yatmas kiyik.»



Sen ishen’gen taghliring ,

Payd bermeydu sanga.

Tangla besh kündin kéyin,

Zari yighlaysen manga.



Néchük ehwaldadur millet,

Uyghur ewladi éching közni.

Qiling gheyret, qilip himmet,

Qopung, tashlap quruq sözni .



Qilip taqet zélil xarliq,

Yétip kelduq bu chaghlargha.

Kélip yatlar ige boldi,

Qilip zorluq u taghlargha .



Jebir – zulumdin qutulmay, ötmekte ömürler tamam,

«yalghuz atning chéngi chiqmas» ya yetmidi méning chamam.

Misli közini téngip juwazgha qoshqan sériq uy,

Tépilmas yer yüzide zulumgha bizdek ching chidam .



Orilar kolinip yol üstige, her yerge qurmish dam,

Lékin yol yürüsh ilmide közimiz nahayet xam.

Qilur aqni qara, körsek qilur töhmet yaman betnam ,

Heqiqettin söz achsaq , bérur bizge yaman deshnam .



Omumiy halimizgha qayghurush, bizlerde hamaqetlik,

Alalisaq ikki – üch xotun, dégeyler xop shija’etlik.

Yoghan selle, uzun tonlar bilen bizler diyanetlik,

Körüshke zahiren teqwa, körünmeste xiyanetlik.



Büyük himmet nida qildi : «köngül dostum ne boldung?» dep,

Köngül mehzun jawab berdi : «jahandin rughbitim qaytur».

Büyük himmet dédi: «ey abduxaliq köngülge yaxshi uxturghil,

Murad – meqsitige yetkey, baghlisun bel yene bir dapqur!»



Derdi dewaranlar uzun, waydad! ömürler qisqimish,

Tejribe kem, éhtiyaj jiq, her ishi binusximish.

Yaxshidin köprek yaman’gha nepsi bizni qistimish,

Méwisiz bolsa derex, anda ne ish qilsun yéqish.



Dilimda yar hijraning, tilim zikring bilen meshghul ,

Séningdurmen, séningdurmen, sanga men kemterdin bir qul .

Tirildur xahi öltürgil , manga lutfing érur ey gül ,

Mehbubengge muhebbettin xewersizler emes meqbul .



Topida yatsa göher ,

Bolmas bahasigha ziyan.

Su aqur aqqan ériqtin,

Sayda hem tashqin qiyan.



Wayi yüzming wayikim,

Bextim nedin mundaq qara.

Qaghilar qonmish köngül

Baghida herbir shax ara .



Ghéribning hali muzterdur, nezer qilghil aya janan ,

Séningdurmen aya janan , sanga bashim bilen qurban ,

Shipaliq yolni körset , qilip derdim üchün derman,

Ölüm aldida köz yummay ölermen qalmighay arman.



Bu yol otungda örtendim, yürek – baghrim kawap boldi,

Séning derdingni jiq tartip, pighanim bihésab boldi.

Uyghura weslingge yet! dep wijdandin xitab boldi,

Taqetke qalmidi waqit, bu jan emdi chidap boldi.



Bir köyginimge yüz merre yandim,

Bashtin – ayagh men qan’gha boyaldim,

Yar nazi ile eyler kereshme,

Reswayi’alem men xop uyaldim.



Tikenlik boyi yoq, ün’gen ziyanliq ushbu güllerdin ,

Chirayi bolmisa hem menpe’etlik otlar ün’gen xop .

Jahanda yari yoldashsiz kün ötküzmekmighu müshkül ,

Éyiqlar birle söhbettin yürüp chöllerde ölgen xop .



Heqiqetning rohi qéchip ketti méning diyarimdin ,

Ne boldi xush puraqi héch ketmidi bu dimaghimdin.

Izdidim köp, tapmidim shejen – rojen sehrasidin,

Izdiban taptim – de, aldim léninning gülbaghidin.



Ah , qachan melum bolur, derdimning dermansizliqi,

Bolsimu, derdim qélin, tégide armansizliqi.

Derdingde aqardi bash, ey wapasiz baghri tash,

Rohimgha boldi azab, reqibim wijdansizliqi .



Taki her tangda mu’ezzin elfelax [85] dep qichqirur ,

Anglimaydurler bu ünni bazar ara ahen’giran [86] ,

Jan tikip pul tap dégen imamu ezem imish,

Qanche yil boldi burader ejeb chidaptu bu chapan !



Oqumay sodigerlik qilghining köp menpe’et qilmas,

Élip beshke, sétip on’gha kamalatigha yetküzdi .

Balilarni iberduq din üchün semerqendu buxaragha ,

Bularning eqlini alla hewze istinja [87] gha yetküzdi.



Ey qemer tel’et peri, peyker jamalingdur quyash,

Men nezer qildim, güzellerge pida bolsun bu bash.

Her güzel bolmas chirayliq, her chirayliq hem güzel ,

Chin güzel bolghay chirayliq süpiti bolghay güzel .



Yaxshidin yaxshi chiqur,

Chiqar boghun [88] din hem hesel .

Yémiseng yémeydighan

Yémekni bolmaysen késel.



Ah, lékin zalim tebi’etning

Mijezidur tetür.

Aldisa xuddi hesel –

Bolghay zeher, tuymay kétur.



Chiqti yawropa dégen yerde ajayip bir soqush [89],

Bu soqushqa kirmigen dunyada padishah qalmidi.

Rusiye aqchasimu [90] serdin [91] oshuq toxtap idi,

Emdi bu kün’ge kélip, dachen [92] ge birni almidi.



Yürekke oq tégip yatsam idi astanide hey – hey,

Mazarim gül quchup qalsa idi bostanida hey – hey .

Wetenning dane tupraqi goya altun, hidi zeper,

Tewerrük namini yazsam idi dastanida hey – hey .

*****


Murebbeler




Ah xiyalingdin yétiptu jiq manga awariliq,

Ishq sewdasi imish bir bidawa bimariliq.

Yar sanga köygenséri könglümde artur yariliq,

Ah manga yetküzmigen dunya imish gheddariliq.



Men hemishe oylighan oyum séning heqqingdidur,

Hem yene qilghan sözüm da’im séning weslingdidur,

Bu köngülning xushluqi yoq bolsimu weslingdidur,

Uyqu yoq tünler qalur, ajiz ghérib bimariliq.



Ayrilip sendin, shubu kün’ge qeder yadimdisen,

Ming xiyal qilghan bilen da’im meger yadimdisen,

Bu qarangghu kéchide ey qemer, yadimdisen,

Körgili mani bolur ajiz ghérib bimariliq.

*****

Arzu – armanim méning [93]




Yar weslige yétishtur

Arzu – armanim méning.

Bolghusi bir kün nésip

Derdimge dermanim méning.



Na ümid oghlan emesmen

Ming japa cheksemmu ger,

Hörlükin tapmaq wetenning

Ahu epghanim méning.



Isteking yorutqusi,

Uyghur séning ewladliring.

Ghayilik meqset – nishan,

Shuldur sherep – shanim méning.



Abduxaliq bolma rohsiz

Dep yürüp qildim qesem.

Ketsimu bash bu yolumda,

Aqsimu qanim méning .

1932 – yil

*****


Lenet sanga zalimlar




Tümen lenet sanga xelqtin,

Qan ichküchi wehshiy zalimlar.

Gunahsiz xelqni qirghan

We yirtquch wehshiy zalimlar.



Tinch yatqan péqir – puqra,

Sebiy mesum oghul – qizni,

Ichip qanni, apetler –

Chachquchi wehshiy zalimlar .

*****


Muzlidi [94]




Sogh zimistan qehritanda yolda dawan muzlidi [95] ,

Potla chérik yolgha chiqti, chiqti boran muzlidi,

Qar – shiwirghan urdi – soqti, boldi sersan muzlidi,

Lyenjangu yingjangi jinggok[96] boldi weyran, muzlidi,

Paxtiliq tambal ichide jayi pinhan muzlidi.



Jin shurén ghezep bilen herbiyge buyruq [97] qiptimish,

«turpanliq ziwazilar» [98] ni jaduda bas, deptimish

Ellik harwa dadüy – rinma jadulerni [99] eptimish,

Buyruqni ijra qilishqa besh yüz chérik keptimish,

Yawgha qarshi sogh küchep nechche chendan muzlidi.



Mosul muhiti[100] anglap buni, ürümchidin mangdi shu’an,

Chiqti chigh dengdin [101] chérik say’opida [102] soqti boran,

Keldi turpan’gha xewer, chérik ashqunche dawan [103] ,

Ruslinip «qarshi élish» [104] qa chiqtuq aldigha taman,

Tang seher yarghul ara bu herbiy perman muzlidi [105] .



Taqabil turushqa bizde neyze – orghaq teyyar idi,

Jallatlarning aldida bizge heqiqet yar idi,

Jan tikip atlandi yurt, tosmaq uni bikar idi,

«toqquzi reng, biri jeng» dégen qedim söz bar idi [106] ,

Aldiduq düshmenni biz, ur – urda chashqan muzlidi.



Bamdat birle repiq [107] hésamidin [108] boldi shéhit,

«rekefa billa shéhit»[109] dep rusulum allagha éyt,

Ehli turpan hazida , ayrildi sendin isit,

Heqiqet qurbanisen, alla nésip qilsun béhish,

Kün’gimu boldi musibet – tutuldi asman , muzlidi.



Aqarghan tang sübhige chüshti qizil qan jilwisi ,

Ujuqup boldi shu kem palep chérikning hemmisi,

Pak – pakiz chüshti qolgha oq we miltiq jem’iysi ,

Qaldi jan qayghusida loyi – ambal, tungchisi ,

Misli kech küzde chiwindek hali perishan, muzlidi.

1933 – yil 2 – ay .


*****


Qizidi




Yildikidinmu hawa issiqta turpan qizidi,

Ot bolup wallahu alem nechche chendan qizidi.

Del – derex tashlidi yapraq, ketti bostan sarghiyip ,

Ot ichide höp urup yüsüp pifang [110] qizidi .

Potla chérik, mangqa yayilarning hésabin qilmiduq ,

Tunglingu tenjang we yingjang , nechche lyenjang [111] qizidi .

Tungchilardin [112] hamut’axun [113] tola öydin chiqmidi,

Memtili [114] meghruri nepsi lochingda [115] sersan qizidi .

Dayisi madayining [116] issiqqa xéli tawi bar ,

Meydisi ajiz kélip yése juafen [117] qizidi.

Qanche soghluq qilsimu quzdek parangdin gep échip ,

Yelpügüch tutqan ghadayghan yarda burhan [118] qizidi.

Yüsüp ashpez chu daxenning [119] kénizekige yuqup ,

Arqidin tanggoda xop tuzluq palaxman qizidi.

Salsimu muzdek parang haji niyaz seypung [120] kirip,

Sodiger méhmanimiz sidiq osman [121] qizidi.

Xuddi yagh alghan qapaqtek sogo suwazining [122] béshi,

Terlidi, su boldi chip – chip, ténetti méhman, qizidi.

Mensizdur bu qizishlar, qilchimu netijisiz,

Uyghura, bazghanni al – tömürmu chapsan qizidi.

*****

Ich pushush [123]

(benpangzida [124])




Közüm yumsam bilelmeymen, özüm uxlaqmu, oyghaqmu?

Közüm hem ilghiyalmas u qaramu yaki bu aqmu?

Qopurmen, oltururmen , öz – özümni héch bilelmesmen,

Bésip turghan yérim hazir siliq – ghiltangmu, tayghaqmu?

Sözi qattiq, közi qiypash, bu kelgen darin – ambalning,

Ghezeplik közliri bizde, meqsiti bizni chapmaqmu?

Gunahsiz biz, eyibsiz biz, bu shumlar [125] aldida qilche,

We yaki biz ünüp chiqqan orup tashlashqa chaqqanmu?

Jahan tarixida meshhur atalghan namimiz uyghur,

Qélishmaymiz bu shumlardin, emesmiz yaki aqsaqmu.

Bular qilmaqta bizlerge tümen türlük haqaretler,

Bilelmeymen bu sözlerni, qilin’ghan bizge chaqchaqmu?

Ataydu bizni chyentu dep, qoshup haywan bilen bir sep,

Chidashqa zerre taqet yoq, hayatliq bizge shundaqmu?

Shunga alduq tayaq – toqmaq we hem palta, qara miltiq [126],

Bashliduq biz ulugh jengni qara taghlarni atlapmu...

Xewer taptim bu ehwaldin, qumuldin partlighan bu jeng,

Xushalliqtin turup kettim, orun – körpemni tashlapmu?

Dawamlashti bu jeng dehshet, chöchütüp hökümranlarni

(zulumdin tartmighan qolni, gunahsiz elni baghlapmu).

Ishtirak qildim seperge, özümni dengsimey dostlar,

Ozuq kemchil, uzun yolgha, bu yol oy – döngmu, patqaqmu?

Bu düshmen chamdidi algha, chékinduq az, bu düshmendin,

Lékin, ghayet éghir ehwal , asarettin qutulsaqmu.

Yawashning düshmini köptur, yawashliq bir bilimsizlik,

Bilimsilzik jahalette yashash mumkinmu qandaqmu.

Chuwuldi sap zéhin, tarqap pikir, bashni xiyal basti,

Bu ish maqulmu ya u ish we yaki jimlar turmaqmu?

Yürekte barmu ya bir derd, némishqa salidu titrep,

Köyük derdimu, qulluqmu we ya tégide qorqaqmu?

Yiraqta parqirar yultuz, ejeb aymu we ya cholpan,

Kéchemu yaki kündüzmu we yaki ich pushar chaghmu?

Tilim hem ilghiyalmas tatliq bilen achchiq arasini,

Chüchükmu bu ichimlik yaki shormu we yaki qirtaqmu?

Bolalmay ahu tartip, eylidim peryadi waweyla,

Éghizdin kökke chiqqay ot, bu ish derdimge ayghaqmu?

Uzun tün qapqarangghu, barche zijan istirahette,

Bilelmeymen ne boldum, aghridimmu yaki men saqmu?

Qopup mangmaqchi bolsam yürelmeymen ne hadis bu,

Bésip turghan yérim yaki xeterlik pestu qirghaqmu?

Qéni, mungdashqili yarey muwapiq, barmu bu demde,

We ya miskin péqir uyghur asarette özi taqmu !?...

1933 – yil 3 – ay, turpan


*****


Bu kéche [127]

(muxemmes)




Bolmisa yarim qedeh shu piyale bu kéche,

Qalmisun hesret – nadamet yetti nale bu kéche.

Ushbu mohtaji tamasha qil shelale bu kéche,

Nurini mat eyligen kor közi shehla bu kéche,

Ishqimiz – érpanimiz saghlam tamasha bu kéche.



Sizge berduq ishqimizni her nezerde bimalal,

Bu kéche derdlerge derman bolghusi söygü malal,

Iltipat yoq benggi bolghanlargha qaldi song so’al,

Söygü meydanigha nisbet bolmighay héch qach mahal,

Her ömür bizlerge purset berdi mewla bu kéche.



Söygü ehli söygüning qedrini bilmek birle bar,

Bilmigenler qaldi chölde, qaldi derdte ah – zar,

Körgeningge, bilgeningge qilmisang köp iptixar,

Yar emesmen, yar démek, qilmaqqa yad qilsa uyar,

Éytqili tarixni men, qildim aware bu kéche.



Bizni xop yad eyligen «yarim» dégen awazimiz,

Bagh ara – gülshen ara jewlan qilur perwazimiz,

Sayrighan bulbul kebi herbir muqamgha sazimiz,

Könglimiz textide jaying hörliqa shahzadimiz,

Mülki iqbal her muhebbet hemd ehli bu kéche.



Kel méning dölet qushum, qon, text sultanim meger,

Dagh elemde qalmisun, könglümde sheytanim meger,

Ikki alem xush bolay mömin sen, janim meger,

Yoq, ki héch jan qimmeti sende wujud janim meger,

Bir perishte wesipide könglümni oyna bu kéche .



Zalimgha söygüsini bergen ul bicharelik,

Külli dastani muhebbet teswiri awarelik,

Ishq sewda shem’ide köymekke yar perwanelik,

Tarixiy zulmet iken, bilmeske yar sheydanelik,

Rehme qil, yanimgha kel, könglümni owla bu kéche.



Sen güzelsen, senki efsha etkili chindin niyet,

Qarishing «ya» oqdur, söygüge kelgen zörüriyet,

Xakisaring men, zulumdur men üchün mehrumiyet,

Shu köngülni owlimaqqa bolmisa bir jiddiyet,

Ezbirayi, gülistan deshtige pale [128] bu kéche.



Sen halal birle haramning perqini bilmey turup,

Qilmighil merd, söygüni özüngche endaz keltürüp,

Qanchilar ketti baqage ishqiy sewda töktürüp,

Ashiqiy bicharilikning hökmini bilmey turup,

Söygüni köngülge qoshmaqqa hawale bu kéche.



Ushbu pursetni qachursang sen juwaynimek démek,

Söygüning qedrini bilmes bidawa, bezgek démek,

Bir kötektek ot ichide hoshi yoq hinggek démek,

Tashlighan ujmaqni mel’un, dozixiy köymek démek,

Bolmisa eqling, bolup kelgil ki leyla bu kéche.



Bizni körmek birle baghning gülliridin saz chiqar,

On üchinchi söygü muqami dégen awaz chiqar,

Jilwilik, xushluq siri munda köp dilbaz chiqar,

Bolmisa héchbir namayish etkili bir naz chiqar,

Kün we ay bolghay xijalet közi shehla bu kéche.



Biz bu axshamlarni axshamlargha qoshmaq birle xush,

Teshrixetlik bezm ara bolghay chiragh qilghay bihosh.

Ushbu sa’etler gheniymet, kel qoshul abat ne ush,

Munda bar merdanilik, yoq merd yalghandin tawush,

Men ayan qildim sanga, qil zewqi chöle bu kéche.



Uyghur, yar lutfini körmekni bilme imandin yiraq,

Köngül baghi meger... Bolma qurbanidin yiraq,

Nige bolsun sa’adet qedri hékmet jandin yiraq ,

Jan séningdur, qilma yareb bizni janandin yiraq,

Jümle asasiy yoqalghan mejlis walla bu kéche.

*****

Ölüm aldidiki xitab [129]




Bizge bar herqachan ölüm ya körüm ,

Ölümdin qorqqan özi bir löm – löm.

Kötürgin bashingni,

Tik tut qeddingni,

Jeng qilip ölsemmen échilghay gülüm !...

....

*****

Izahatlar:
--------------------------------------------------------------------------------

[1] bu shé’ir «tarim» zhurnilining 1979 – yil 12 – sanida «heyrette qaldim» dégen mawzu bilen élan qilin’ghan. Shé’irning mezkur wariyanti 1946 – yili köchürülüp xelq qolida saqlan’ghan yazma nusxa boyiche élindi .

[2] hür — qapartqu, hürrek meniside.

[3] she’li — zinnetlik meniside.

[4] bextigül — bu shé’ir «bulaq» mejmu’eside «bext» dep élan qilin’ghan.

[5] bu misraning xelq ichidiki wariyanti mundaq : «bilmidim ul qaysi bay hem qaysi shahning dilbiri».

[6] dapqur — turpan shéwisi, «yene bir qétim» dégen menide.

[7] gheyriy közdin dégen söz xelq ichidiki wariyantida «el közidin» déyilgen.

[8] yene bir wariyantida «yéshim éqip boldi» dep élin’ghan.

[9] yene bir nusxida «köz béqishing» dégen söz « yash éqitip» déyilgen.

[10] sherar — uchqun.

[11] bu shé’irning mawzusi 1947 – yilidiki «shinjang géziti»de élan qilin’ghan nusxisi boyiche élindi. Xelq ichidiki nusxilargha sélishturulup toluqlandi .

[12] mustehep — qilsimu yaman bolmaydu dégen menide.

[13] bu shé’irni sha’ir üchinchi balisi ölüp ketkende yazghan. 1930 – yillarda abduraxman baqi köchürgen qolyazmidin élindi .

[14] melul — malal bolush.

[15] bu shé’ir 1947 – yili «shinjang g’éziti»ning edebiyat bétide mushu mawzu bilen bésilghan.

[16] bu shé’ir xelq naxshisi «way dadey»ge tékist qilin’ghan.

[17] sho’ar — bu yerde nishan, belge bermidi dégen menide élin’ghan.

[18] wiqar — chidimaq, éghirliq qilmaq.

[19] bu shé’irning mawzusi özgertilgen .

[20] bu misraning «chöchüp oyghinip kétiptimen, seskinip men uyqudin» dégen wariyantimu bolghan.

[21] sidiq (erebche) — sadaqet meniside bolup, bu yerde sadaqetlik dost dégen menini bildüridu .

[22] melekler — mala’ikiler, perishtiler.

[23] semekler — béliqlar.

[24] terehhum — rehim qilish.

[25] me’buda — xudaning yene bir ismi .

[26] mejhul — na éniq .

[27] meqtul — qetl qilish, öltürüsh.

[28] «yolumdin» dégen söz yene bir wariyantta «sözümdin» déyilgen.

[29] meqbul — qobul qilish.

[30] te’erruz — qarshiliq körsitish meniside.

[31] xunbar — yüriki qan bolush meniside.

[32] atesh — yene bir wariyantida «ot» dep élin’ghan.

[33] tene – dixmar — turpan shéwisi. Tapa – tene, yaman körüsh meniside.

[34] örlep — bezi wariyantlarda «leylep» dep élin’ghan.

[35] «tarim» zhurnili, «bulaq» mejmu’eliride bu shé’irning bashqa wariyantlirimu élan qilin’ghan. Shé’irning mezkur nusxisi sha’ir wapatidin az waqit kéyin bashqilar teripidin köchürülüp, xelq qolida saqlan’ghan yazma menbedin élindi we xelq éghizidiki wariyanti bilen sélishturup körüldi.

[36] terepbal — tuyuqsiz, bixewer, ushtumtut .

[37] maz — mest, mestxushluq, amraqliq.

[38] yejün – mejüj — diniy riwayetlerdiki selbiy tip. Qiyamet küni ghelite bir mexluq yer – jahan’gha dawrang sélip, hemmini yutup kétermish. Sha’ir bu yerde zalim hakimiyetni shuninggha oxshatqan.

[39] menching — shinxey iqilabighiche höküm sürgen menching xanidanliqi .

[40] her sing — herbir ölke ( ) .

[41] dudu ( ) — ölke bashliqining emel nami .

[42] jungshen — shinxey inqilabining rehbiri sun jungshen ependi .

[43] senminjuyi — sun jungshenning « üch xelq mesliki» namliq esiri.

[44] pare — ölkini körsitidu.

[45] wajib — islam dinida ijra qilmisa eunah bolidighan diniy emellerning biri.

[46] yang — yang zéngshinni körsitidu .

[47] leng — bu yerde fé’odal hökümetning déhqanlargha salghan ashliq séliqi közde tutulidu.

[48] pen yawnen — (yene bir ismi pen duying) siyasiy özgirish qilip, yang zéngshini öltürgüzgen kishi .

[49] bu shé’ir «bulaq» mejmu’eside «zulumgha qarshi» dégen mawzu bilen élan qilin’ghan. Esliy qolyazmida mawzusi bolmighachqa, shé’irning axirqi misrasini mawzu qilduq .

[50] ümid yoq — bu söz yene bir wariyantida «nésip yoq» déyilgen .

[51] bu shé’irning yene bir wariyanti «tarim» zhurnilining 1979 – yil 12 – sanida élan qilin’ghan . Mezkur wariyant kéyin tépilghan yazma menbe boyiche élindi.

[52] bu shé’ir 1944 – yili köchürülgen nusxa boyiche élindi. «bulaq», «tarim» zhurnallirida mezkur shé’irning yene bashqa wariyantlirimu élan qilin’ghanidi. Bu nusxilar ichide az – tola perq bar.

[53] bu xetni aptor eyni zamanda qara sheherge «senminjuyi kursi» gha barghandin kéyin ekber xan’gha yazghan .

[54] qara yer — turpanni körsitidu. Shu yillarda bezi kishiler ilim – pen’ge qarshiliq körsitip, ilghar pikirdiki ziyaliylargha «jedit», «kapir» dégen sözler bilen zerbe bergenliktin, sha’ir bu ehwalgha qarita nahayiti ghezeplen’gen . «qarayer» dégen sözni kinaye ornida qollan’ghan.

[55] shunwén — sun jungshen .

[56] yang — yang zéngshin .

[57] jin — jin shurén .

[58] ixwan — qérindash.

[59] tu, érxua , senxua — kéwezning birinchi, ikkinchi, üchinchi échilishi .

[60] tu, érjyu, kirish senjyu — kün toxtighandin kéyin bashlinidighan birinchi, ikkinchi, üchinchi chille .

[61] sami’i — ishitküchi, tingshighuchi, xewerdar.

[62] ashifte — taza hayajanlinish, xumar bolush, ishq otida köyüsh .

[63] bu mersiyini sha’ir repiqisi ayimxanning wapatigha béghishlap yazghan. Xelq ichide saqlan’ghan yazma menbe boyiche élindi .

[64] yene bir wariyantida «yene» déyilgen .

[65] bu béyitning ikkinchi misrasi menbede éniq emes. Bu yerde aptor ezerbayjan sha’iri fuzulining «muhebbet bir beladur kim, giriptar bolmighan bilmes» dep bashlinidighan ghezilige ishare qilsa kérek.

[66] bu ghezel xelq qolida saqlan’ghan köchürme nusxisidin élindi .

[67] bu shé’irni sha’ir ambarchi rozi mollining derwazisigha chaplap qoyghan . Rozi dégen bu adem eyni yillarda xenzuche oqughan we yamulning ashliq iskilatining ashliq tapshurup élish ishigha mes’ul bolghan. Déhqanlar yamulgha tapshuridighan ashliqni bu kishi arqiliq ötküzetti. Lékin, bu kishi birge bir hesse qoshup alatti. Sha’ir uning heddidin ashqan xiyanitige we éghir jinayitige qarita yuqiridiki agahlandurushni yazghan .

[68] ham — yawrupadiki milletler közde tutulidu .

[69] epsanilerde huma qushi dégen qush pelekte perwaz qilarmish. Qushning sayisi kimning béshigha chüshse, shu kishi padishah bolarmish.

[70] siratelmusteqim — toghra yol .

[71] bu shé’ir «bulaq» mujmu’esining 1981 – yilliq 2 – sanida élan qilin’ghan. Mezkur nusxa xelq qolida saqön’ghan yazma menbedin élindi .

[72] hejjaj — muhemmet peyghemberning dewride elge zulum qilip zalim atalghan padishah hejjaj ibni yüsüp ;

[73] der milar — derhal suwash, derhal milesh.

[74] küge — qazanning küyisi.

[75] bu shé’ir 1947 – yili turpanning yar mehellisidiki xelq elneghmichisi burhan akidin köchürüwélin’ghan. Esliy on kuplét idi. Qalghanliri yoqilip kétip mushu töt kuplétla saqlinip qalghan. Burhan aka abduxaliq uyghur bilen zamandash idi.

[76] qara enggir — turpanning qara saywa üzümi .

[77] bu shé’ir sha’irning ijadiyet öyidiki lampa shéshige kiydürülgen qeghezge yézilghan nusxidin köchürülgen .

[78] bu shé’ir muhemmed zeyidi arqiliq chet elde élan qilin’ghan nusxidin élindi.

[79] farigh — qutulmaq .

[80] shura — azadliq, hörlük .

[81] abduxaliq uyghurning bu shé’iri tatar tilida yézilghan. Mawzusi tüzgüchi teripidin qoyuldi.

[82] abduxaliq uyghurning bu shé’irini we yuqiriqi tatarche shé’irning qolyazmisini muhemmed zeyidi 1930 – yillardin buyan saqlap kelgen .

[83] bu mersiyini abduxaliq dadisi (ortaq edebiy til boyiche bowisi)ning wapatigha béghishlap yazghan. Sha’irning inisining ayali turdixan hede yadqa éliwélip, saqlap kelgen. Shé’ir turdixan hedining éytip bérishi boyiche retlendi .

[84] bu bir qur untulup qalghan.

[85] elfelax — oyghinish, azad bolush.

[86] ahan’giran — tömürchi .

[87] istinja — namaz oqush üchün teret élishning aldinqi sherti .

[88] boghun — hesen herisi közde tutullidu.

[89] soqush — birinchi dunya urushi közde tutulidu .

[90] aqcha — eyni zamandiki char padishahning puli. Bu pul «som» dyiletti. Bir somgha shinjangda besh ser yerlik pul tégishiletti. Sodigerler bolupmu mekkige baridighan hajilar we yipek yolida töge bilen qatnaydighanlar rusiye somining birini birnechche ser yerlik pulgha sétiwalatti. Mustebit yang zéngshin xelqni gézit – zhurnal oqushtin mehrum qilghanliqtin, dunya weziyitidin bixewer qalghan sodigerler aq padishahning ghulap ketkenlikinimu bilmey, uning somlirini saqlawérip, netijide bazarda ötmes bolup qalghandin kéyin, iqtisadiy jehettin köp ziyan tartqanidi. Sha’ir bu yerde shu xildiki kishilerning haligha way dep, char padishahning ghulighanliqini qollap – quwwetligenlikini bildüridu.

[91] ser — shinjang baziridiki pul, bi rkoygha toghra kélidu.

[92] dachen — shinjang bazirida eyni yillarda yüz dachen’ge bir ser pul tégishiletti.

[93] bu shé’ir 1930 – yillardin buyan eziz niyaz aka saqlap kelgen nusxidin élindi.

[94] bu shé’ir 1933 – yil 1 – aylardiki turpan déhqanlar qozghilingining ghelibisini xatirilesh yüzisidin shu yili 2 – aylarda yézilghan.

[95] dawanchingning dawini közde tutulidu.

[96] jinggok — epyünkesh .

[97] jin shurénning 1933 – yil 1 – ayda besh yüz chériktin terkib tapqan «changshéngying (dawamliq ghalib kelgüchi batalyon)»ni turpan déhqanlar qozghilingini basturushqa ewetish toghrisida chüshürgen buyruqi.

[98] turpan qozghilangchiliri közde tutulidu.

[99] ellik taranchi harwisi bilen yolgha chiqqan besh yüz chériktin terkib tepqan qoshun .

[100] mosul muhiti — turpan astanilik sodiger.

[101] chigh – deng — hazirqi ürümchi – turpan tashyolidiki parche saqal toxtalghusi.

[102] say’opu — hazirqi tuzluq köl (yenxu), ürümchi – turpan tashyolida.

[103] dawan — dawanching dawini, düshmen qoshuni dawanchingdin ashquche xewiri turpan’gha yétip kelgen.

[104] turpan shehirige kiridighan jayda xizmettin almashturulghan we yéngidin teyinlinip kelgenlerni uzitip qoyidighan we kütüwalidighan bir murasim supisi bolup, bu yer «chajangbi» dep atalghan. Qozghilangchilar mushu yerde ustiliq bilen «qarshi élish» taktikisini ishlitip, düshmenning «aldigha chiqqan».

[105] bu misrada jin shurén ewetken qoshunning qozghilangchilar muhasirisige kirip qalghanliqi bayan qilinidu.

[106] «qarshi élish» taktikisi ishletken qozghilangchilar «chajang» mehelliside ellik yerge gülxan yéqip, jin shurén qoshunlirini körünüshte kütüwalghan qiyapetke kirwélip, soghuqta tonglap ketken périkler gülxanda otsinishqa bashlighanda, bir pay oq chiqarmayla hemmisini pak – pakiz yoqatqan .

[107] repiq — (erebche) dost .

[108] qozghilang rehberliridin biri bolghan hésamidin ziper.

[109] «rekefabilla shéhit» — (erebche) «hey muhemmet peyghember, sen xudaning aldida merhumni shéhittur dep képil bolghin» dégen menide.

[110] yüsüp pifang — turpan yéngisheherlik , abduxaliq uyghur bilen zamandash adem bolup, eyni chaghda yéngisheherde könchilik dukini achqan. «pifang» — térichilik dukini bolup, yüsüp térichilik qilghachqa, dukinining nami leqem bolup singip, «yüsüp pifang» dep atalghan. U yene eyni mezeilde pütün turpan’gha tonulghan chaqchaqchi idi.

[111] xenzuche herbiy emel namliri bolup, bash qomandan , polk komandiri, batalyon komandiri, rota komandirlirini körsitidu. Eyni chaghda turpandiki chérikler turpan konisheherdiki sépil ichide turatti. Sépil ichide bérer tüp derexmu yaki sumu yoq idi. Bu herbiy emeldar, chériklerning tolisi ichkiri ölkilerdin élip kélin’genler bolup, turpanning issiq hawasigha könelmigechke hali bekmu xarab idi. Sha’ir bu misralarda shularning bichare qiyapitini mesxire qilghan .

[112] tungchi — terjiman, tilmach .

[113] hamut tungchi — turpanliq kishi . Shu chaghda turpan nahiye ambiligha terjiman bolghan. Bu ademmu a’ilisi bilen anhiye mehkimiside olturatti. U issiqqa chidamsiz adem bolup, hawa issip ketken chaghlarda kün boyi gemidin sirtqa chiqmaytti.

[114] memtili (tungchi) — turpanliq kishi. Shu chaghda turpan nahiye ambiligha bash terjiman bolghan bu adem turpan yéngisheherde olturatti. U «mensipi» ge tayinip, turpan xelqini köplep qaqti – soqti qilip nurghun para yégen, para yep tapqan bayliqining bedil;Ige mekkige bérip «haji» bolghan. U para yéyish koyida hemishe issiq – soghuqqa perwa qilmastin, nahiye mehkimisi etrapida chörgilep, yüretti hem para yégenlikidin meghrurlinatti. Sha’ir bu adem bilenmu zamandash bolghachqa, bezi sorunlarda birge bolup qalghanda «eger nepsining süritini sizish toghra kelse, mushu memtili tungchining süritini sizsa kupaye» dep, uning ach köz xususiyitini rehimsizlik bilen échip tashlaytti.

[115] loching — turpan konisheher.

[116] madayi (ma famililik dyi) — eyni chaghdiki turpan yamulidiki yayilarning bashliqi. Bu ademning ashqazan késili bolup, polu yésila meydisi aghriydiken. Sha’ir bu yerde yamulning dayisini mesxire qilidu .

[117] juafen — polu .

[118] burhan — turpanning yar éyzisidin. Özi sen’etxumar adem hem xelq qoshaqchisi. Eyni chaghlarda turpanda bu ademge «burhan soghuq» dep leqem singgen. Bu adem bash bahardin taki kech küzgiche qolidin yelpügüch chüshemydighan, ghadiyip mangidighan, meghrur, kélishken, qoyuq burutluq, qawul bir adem idi. Bu misralarda sha’ir shu hezilchining soghuq chaqchaqlirimu turpanning shu yildiki pewqul’adde issiq hawasigha «kar qilmighan»liqini, hetta soghuq geplerni tinmay qilidighan adem (burhan)ning özimu bu issiqta qizip ketkenlikini teswirleydu.

[119] chudaxen — eyni chaghlarda turpan’gha ambal bolghan kishi. Bu misraning mezmuni mundaq : yüsüp chu daxenning xususiy ashpizi iken. Chu zhaxenning chirayliq xenzu qizlardin alte – yette neper kéniziki bolup, ular ambalgha ash – tamaq, chay toshughili ashxanigha kiridiken. Ashpez purset tapsila shu kénizekler bilen hezil – chaqchaqlarni qilishidiken. Bir qétim ashpez bilen kénizekler chaqchaqqa bend bolup qélip, qazandiki qorumini köydürüwetkeniken. Qorumini ikkinchi ret teyyarlighuche bir munche waqit ketken. Buningdin albal achchiqlinip yüsüp ashpezge deshnem bergeniken.

[120] haji niyaz seypung — kiyim tikküchi bolup, umu turpanning letipichilirining biri.

[121] sidiq osman — shu chaghlarda jenubiy shinjangdin sodigerlik kespi bilen turpan’gha kélip bir mezgil turup qalghan teqwadar, diyanetlik, mijezi éghir – bésiq sodiger bolup, haji niyaz bilen tonushluqi bar iken. Haji niyaz köp hallarda bu ademge hezil – chaqchaqlarni qilip uni xapa qilidiken .

[122] sogo suwaza — suwaza ashpez (xuyzu) . Bu adem turpan yéngisheher butxana aldidiki xuyzu ashpuzulning qoruma qorughuchisi bolup , taqirbash idi. U ashpuzul eyni chaghda turpan boyiche meshhur idi. Sha’ir bu yerde turpanning shu yildiki pewqul’adde issip ketken yaz künliride, pizhghirim aptapta, otning teptide, uning üstige , xéridarlar ashpuzulgha köplep kélishiwatqan jiddiy shara’itta meshghulat qiliwatqan ashpezni süretlep bergen .

[123] bu mawzudiki shé’ir yéngidin tépilghan qolyazmilar asasida toluqlandi.

[124] benpangza — türme kaméri.

[125] shumlar — shu zamandiki chong – kichik eksiyetchi emeldarlar we ularning barliq atarmen – chaparmenliri közde tutulidu.

[126]qara miltiq — dora, paxta, oqni aghzidin sümbe bilen chingdap atididan bir atar yerlik miltiq .

[127] bu shé’irni sha’irning singlisi xelichixan ayla (hede) 1986 – yili hejge barghanda, bahawidin haji arqiliq bir kona zhurnaldin köchürüwalghan. Mezkur zhurnal xéli burun teywende uyghur yéziqida neshr qilin’ghan bolup, bu Jurnalda abduxaliq uyghurning bir türküm shé’irliri élan qilin’ghaniken. Biz bu shé’irlardin birini, yeni «bukéche»ni neshrge teyyarliduq . (neshrge teyyarlighuchilardin) .

[128] pale — pal sélish dégen menide .

[129] bu shé’irni 1933 – yil 13 – mart küni. Sha’ir nezerbend qilinip, kochida sazayi qilin’ghanda qetli qilinishtin sel ilgiri ghezep bilen oqughan. Turpan yéngisheherdiki satirashxanida ishik yochuqidin körüp turghan ablet qariy öz xatiriside saqlighan .

Menbe: www.uyghurweb.net

http://www.wetinim.org/forum/viewthread.php?tid=1727&extra=&page=1

Teklimakan Uyghur Neshriyati yéngidin neshirge teyyarlighan