Muxbirimiz Mihriban
2010-01-14
Xitay hökümitining qeshqerni chéqip özgertip qurush pilani otturigha qoyulghandin buyan, gerche bu pilan uyghurlar teripidin qarshiliqlargha uchrap kéliwatqan bolsimu, emma xitay hökümiti bu qarshiliqlarni nezerge almastin, qeshqer kona sheher rayonini chéqish ishini dawamlashturmaqta.
www.globalpost.com Din élindi.
Süret, chéqiliwatqan Qeshqer sheherining Xeritisi.
Xitay hökümitining uyghurlarni öz öy - Makanliridin mejburiy köchürüp Xelqaradiki medeniy yadikarliqlarning biri bolush süpiti bilen qoghdilishqa tégishlik dep qariliwatqan bu sheherni chéqishi, xelqara jemiyette üzlüksiz tenqidliniwatqan idi. Yéqinda birleshken döletler teshkilati oqutush tetqiqat ishxanisining xadimi katxlén xanim élan qilghan, "xitay qeshqerdin ibaret uyghurlarning 'irusalémi'da néme qiliwatidu?" namliq maqale jemiyette yene bir qétim küchlük inkas qozghidi.
"Xitay hökümitining topa ittirish mashiniliri hem kranlirining yaziche élip bériwatqan buzushidin kéyin, topa - Chang ichide qalghan, qedimiy yipek yolidiki2000 yilliq tarixqa ige bu qedimiy sheher bu bir nechche aydin buyan timtasliqqa chökken idi, shu tapta qarimaqqa sheherning bu qismi hazirche aman qalghandek qilatti," dep bashlaydu aptor maqalisini.
Aptor qeshqer kona sheher rayonidiki bu chéqish ishining hélimu dawamlishiwatqanliqini yene mundaq eskertidu: " lékin, xelqaradiki kishilik hoquq teshkilatlirining qattiq eyiblishi, birleshken döletler teshkilati medeniy yadikarliqlarni qoghdash teshkilati hem qedimi medeniyetni qoghdighuchilarning shunche qattiq qarshiliqigha qarimay, hazir bu qedimi sheher weyran qiliniwatidu. Qélip qalghan kochilardiki tamlargha chaplanghan her xil élanlar eneniwi islam medeniyitining simwolliridin biri bolghan, ilgiri xitay hökümiti qoghdaydighanliqini wede bergen bu sheher yenila chéqilip weyran bolush xewpidin qutulmighan idi."
Aptor qeshqer shehirining bir qedimi medeniyet yadikarliqi süpitide uyghurlar üchün neqeder muqeddes jay ikenlikini, emma hazir xitay hökümitining bu qedimi medeniyetnila emes, belki uyghur millitinimu assimilyatsiye qilip yoqatmaqchi boluwatqanliqini, hazir washingtonda uyghur kishilik hoquq tetqiqati bilen shughulliniwatqan xenryk szadziéwski ependining sözini neqil élip mundaq otturigha qoyidu:" uyghurlar -- Musulmanlarning bir qismi bolghan bu türki tilliq xelqler üchün, qeshqer shehirining chéqilishi bir qedimiy medeniyetningla weyran qilinishi bolmastin, belki bir qedimiy milletni assimilyatsiye qilip yoqitish bolmaqta. Qeshqer shehiri xuddi érusalém shehiri xristianlar, yehudiylar hem musulmanlar üchün muqeddes jay bolghinidek, uyghur milliti üchünmu shunche muqeddes jay idi. Bu sheher uyghurlarning bir gewdisi süpitide, ilgiri, hazir we kelgüsidimu qed kötürüp turushi kérek idi!"
Xitay hökümitining qeshqer qedimi shehirini chéqip weyran qiliwatqanliqini uyghur ziyaliylirimu qattiq eyiblewatqan bolup, ilgiri xitayning ghulja hem qeshqer qatarliq uyghur medeniyitining böshüklirini chéqish qilmishlirigha qarita metbuat yüzide maqaliler élan qilip, xitayni üzlüksiz eyiblep kéliwatqan doktur qahar barat ependi bügün radiomizning ziyaritini qobul qilip, öz qarashlirini otturigha qoydi.
Xitay hökümitining qeshqer kona shehirini chéqip, bu rayondiki uyghurlarni eslidiki turmush aditi hem yashash sharaitigha mas kelmeydighan zamaniwi bina öylerge mejburiy köchürüshning xata boluwatqanliqi heqqidiki bir maqale xitaydiki metbuatlardimu élan qilinghan idi.
2009 - Yili 6 - Ayning 24 - Küni tengritagh tor bétide élan qilinghan " qeshqer kona shehiri tarixtin qalghan kishilerni saqlap turghan idi" dep mawzu qoyulghan bu maqalide, muxbir wang chiming 2001 - Yili bu sheherni özgertip qurulush layihisini tüzeshke qatnashqan bir xizmetchi xadimning öz nam - Sheripini élan qilmasliq sherti bilen dégen munu sözlirini neqil élip mundaq yazidu: "biz deslep bu layihini tüzgende uyghurlarning eneniwi turmush aditige munasiwetlik nurghun muhim amillarni nezerdin saqit qilghan ikenmiz. Biz köp qétim teshwiq qilish, xizmet ishlesh netijiside yerlik uyghurlarni köchürüsh üchün salghan bu binalargha köchüp kirishke qoshulghan uyghurlarning sani hazir 40% kimu yetmeydu, 2868 ailini köchürüsh üchün sélinghan bu ahaliler rayonigha hazirghiche köchüp kirgenler 500 ailige yetmeydu. Mana hazir uyghurlar üchün teyyarlanghan bu öylerni bahasi erzan bolghini üchün bashqilar sétiwélishqa bashlawatidu."
Muxbir maqaliside, hökümetning chaqiriqigha awaz qoshup bu ahaliler rayonigha köchüp kirgen uyghurlarning ilgiriki turmush usuli özgergini üchün bina öylerge könelmigenlikini mundaq yazidu: "yéngi olturaq rayongha köchüp kirgen, doppichiliq kespi bilen shughullinidighan 68 yashliq yüsüp boway özining xolum - Qoshniliri bilen parang sélishalmaydighan, ilgirikidek supida körpiler üstide yétip uxlash imkaniyiti bolmighanliqidin aghrinip, sayahetchiler öyige kélip doppilirini sétiwalidighan halettin, yiraq bazargha bérip doppilirini sétishqa mejbur boluwatqanliqidin narazi bolmaqta."
Doktur qahar barat ependi xitay hökümitining qeshqer kona sheher rayonini chiqishtiki heqiqiy meqsitini izahlap, xitayning uyghurlarni mejburiy halda öz makanliridin ayrip, ularning öy - Zéminlirining ornigha xitayning tereqqiyatigha mas kélidighan zamaniwi soda shehiri qurush meqsitide bir qedimi medeniyetnila emes, belki bir milletnimu yoqitish niyitide boluwatqanliqini tenqid qildi.
Katxlén maqalisining axirida yene, qeshqer shehirining hazirqi zamaniwiylishishqa yüzliniwatqan xitay sheherliridin perqliq halda özidiki qoyuq milliy alahidiliki bilen pütün dunyani jelp qilip turuwatqan bir sheher ikenlikini, shunga xitay hökümitiningmu bu sheherni qoghdap qélishta éghir mesuliyiti barliqini, eger bu sheherni chéqishni toxtatmisa, uyghurlar üchünla muqeddes bolup qalmastin, belki dunya xelqi üchünmu érusalém shehiridek muhim bolghan bir medeniy yadikarliqni weyran qilish jinayiti bilen eyiblinidighanliqini eskertip, bu qedimiy sheherni bir qimmetlik sowgha süpitide insaniyetke qayturup bérishke chaqirghan.
Közetküchilerning qarishiche, xitayning xelqaradiki qattiq naraziliqlargha pisent qilmastin, qeshqer shehirini chéqishi, peqetla bir qedimiy yadikarliq bolghan imaretlerni chiqishla emes, belki bir milliy medeniyetni bir dewrni, bir tarixni yoqitish bolup, xitayni tenqidlesh, xitaygha bésim qilish arqiliq xitayning insaniyet medeniyitige xilap bu qilmishini tosup qélish dunya jamaetchilikining bash tartip bolmaydighan burchi iken.
http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/xitay-neme-qiliwatidu-01142010200118.html/story_main?encoding=latin
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.
