Muxbirimiz Shohret Hoshur
2009-10-06
Yéqindin béri bir qisim mutexessisler, xitayning uyghur éli we we ottura asiyadiki néfit turuba yollirining bixeterlik mesilisige diqqet qilmaqta. Bularning qarishiche, nöwette xitayning néfit turuba yolliri tehdit astida turmaqta؛ buning sewebi xitay nahayiti köp miqdardiki néfitni birla rayondin ötküzüwatidu؛ uning üstige bu rayon ténch rayon emes.
AFP Photo
Süret, qazaqistan - Xitay néfit turubisi pütüp ishqa chüshkendiki körünüsh.
Shotlandiye uniwérsitétining énirgiye tetqiqat mutexessisi Philip Andrews ötken hepte radiomiz muxbirining ziyaritini qobul qilghanda, xitayning uyghur élini baza hem waste qilip turup élip bériwatqan énirgiye ishlepchiqirishini kichik bir séwette, köp miqdarda tuxum élip méngishqa oxshatqan. U sözide uyghurlarning erkinlik telipining barghansiri ulghiyip bériwatqanliqini, buningdin kéyin xitayning néfit yollirining her qaysi nuqtlirini köp sanda esker bilen qoghdashqa mejbur bolidighanliqini, buning uyghur rayonining weziyitini téximu yamanlashturidighanliqini bildürgen.
Statistikiliq melumatlarda körsitilishiche, nöwette, uyghur rayonida kündilik ishlepchiqiriliwatqan néfit miqdari 27 milyon tonna, yeni 550 ming bak؛ bu xitayda omumi ishlepchiqiriliwatqan néfit miqdarining 30%ge teng. Xitay yene ottura asiyadin aldimizdiki 30 yil ichide yiligha 40 milyard kupmétir néfit yötkimekchi. Ütken yili qazaqistandin import qilghan néfiti 115 ming bak yeni 10milyon tonna etrapida. Mutexessislerning qarishiche, xitay yéqinqi 30 yilliq iqtisadiy tereqqiyatini dawamlashturush üchün énirgiye menbesige muhtaj.
Washingitondiki xelqaraliq istratégiye tetqiqat merkizining tetqiqatchisi we dölet bixeterliki mutexessisi Robert Ebel, xitayning néfit turuba yollirining bixeterlikidin endishe qiliwatqan mutexessislerdin biridur. U xitayning néfit turuba yolining musapisining uzunluqini eskertip mundaq dégen: "eger bu néfit turuba yolliri(qarshi guruppidikilerning) hujum nishani bolup qalsa, turuba yolining bixeterlikini qoghdash mumkin emes. Menche bu, kelgüside béyjing dairilirining chéchigha aq kirgüzidighan bir mesile."
Xitayning uyghur rayonigha ait kelgüsi tereqqiyat pilani we rayonda yüzgüzüwatqan milletler siyasiti, mutexessislerning xéli burunla diqqitini tartqan we xitayni rayondiki iqtisadiy menpeetni kapalet astigha élish üchün rayondiki yerlik xelqning menpetige hörmet qilishqa chaqirghan idi.
Mana bulardin biri, musteqil tetqiqatchi ilham toxti bolup, u, eger xitay uyghur mesilisini toghra bir terep qilalmisa, xitayning ottura asiya siyasitining meghlup bolidighanliqini eskertken idi.
Xitayning uyghur élidin shangxeyge tutashturulghan gherb - Sherq gaz turubisi, 4000 kilométir uzunluqta. Bu pütün musapisi boyiche 10 ölke 66 nahiyini bésip ötidu. Nöwette yene, uyghur élidin guangdung, sichüen, fujyen ölkilirige néfit turubisi ornitish pilani qurulush basquchida turmaqta. Xitayning türkmenistan, özbékistan we qazaqiistan qatarliq döletlerni öz ichige ottura asiya néfit turubisi yene uyghur zéminidin ütidu.
Bir qisim mutexessislerning qarishiche, nöwette xitayning uyghur rayonida élip bériwatqan basturush heriketliri, aldi bilen bilen xitayning yéqin we kelgüsi menpetige yeni uning énirgiyidin ibaret janijan menpetige ziyanliq. Emma xitay bu xil teklip pikirlerni qutratquluq, bu xil pikir bergüchilerni düshmen küchler dep qarap kelmekte.
