Xitaydiki Pilanliq Tughut Siyasiti We Xitaydiki Tughmasliq Nispitining Éship Kétishi
Muxbirimiz Mihriban
2009-10-14

Nöwette xitaydiki er - Ayallarning tughmasliq nispitining éship bérishi hem bowaqlarning baldur tughulushi, méyip tughulushi qatarliq mesililer, xitayda yolgha qoyulghan pilanliq tughut siyasitining aqiwiti dep qaralmaqta.


13 - Öktebir küni, xitayning yuqiri téxnikiliq shirketlirining biri bolghan 3U yuqiri téxnika guruhining bashliqi ju jéng shyang öz shirkiti ishlep chiqarghan heriketchan bala chüshürüsh, hamildarliqning aldini élish we tughut mashinisini bir körgezmide xéridarlargha tonushturmaqta. Bu mashinini " heriketchan bala chüshürüsh, hamildarliqning aldini élish we tughut " doxturxanisi dep atighan.


Xitay hökümiti ötken esirning 80 - Yilliridin bashlap, mejburiy haldiki pilanliq tughut siyasitini yolgha qoyghandin buyan, xitaydiki tughut yéshidiki er - Ayallarning türlük jinsi késeller hem tughmasliq késilige giriptar bolush nispitining éship bérishi, bowaqlarning méyip tughulushi yaki baldur tughulushi qatarliqlar xitaydiki éghir ijtimai mesililerning birige aylanmaqta.


Bu yil 8 - Ayda béyjingda échilghan "2009 - Yilliq xelqara tughmasliq késellikliri muhakime yighini"da, élan qilinghan "2009 - Yilliq xitay nopusining tughut dokladi"da ashkarilinishiche, xitaydiki tughut yéshidiki 40 milyon jüp er - Ayaldin ewrishke élip tekshürülgende bularning 12.5% Tining tughush iqtidarida éghir mesile barliqi yaki tughmas ikenliki éniqlanghan, xtaydiki erlerning ispérmisi bundin 40 yil ilgiriki her millilétirda bir milyard ispérma bolushtin her millilétirda 20 milyondin 40 milyonghiche ispérma bolushtek ehwalgha chüshüp qalghan.


Mutexessislerning ashkarilishiche, tughmasliq késilini dawalitishni qobul qilghan 18 ming neper er üstidin élip bérilghan dawalash netijiside, ularning 10%ning tughush iqtidari bir yildin kéyin eslige kelgen, 15% pirsentining tughush iqtidari 2 yildin kéyin eslige kelgen, 25%ning 10 yildin kéyin eslige kelgen.


Ayallarning tughmasliq ehwalimu nahayiti éghir bolup, tughutni cheklesh tedbirliri élip bérilghan ayallarning 66% pirsenti tughush iqtidaridin pütünley mehrum bolghan. Birleshken döletler teshkilatining mebliqi bilen qurulghan jenubiy junggo uniwérsitétining qarmiqidiki shiyangya doxturxanisining tughmasliqni dawalash merkizide, her küni nurghunlighan er - Ayallar nöwet saqlap turidighan bolup, jenubiy junggo uniwérsitétining tughush hüjeyriliri tetqiqat ornining proféssori jang lugwang ependining xongkungda éngliz tilida chiqidighan "jenubiy junggo seher géziti" muxbirigha ashkarilishiche, adette ochirette turghuchilar eng az dégende bir yil nöwet saqlaydiken, emma dawalanghandin kéyinmu ularning tughush iqtidarining eslige kélishi nahayiti asta iken.


5 - Öktebir küni "washingiton pochtisi géziti" de birleshken döletler teshkilatining sehiye komitéti élan qilghan 2009 - Yilliq bowaqlarning tughulush ehwali heqqidiki tekshürüsh dokladi xewer qilinghan. Doklatta körsitilishiche, bu yil texminen 12 milyon 900 ming bowaq öz waqti qerelidin baldur tughulghan bolup, bular bu yil dunya boyiche tughulghan bowaqlarning 9.6%Ni igileydiken. Doklatta körsitilishiche, baldur tughulghan bowaqlarning ey bolush nispiti töwen iken. Ularning ichide 4 milyon bowaq tughulup uzun ötmey ölüp ketken, baldur tughulghan bowaqlarning texminen 28% de her xil kisellik alametliri bayqalghan. Doklatta yene öz waqti qerelidin burun hem méyip tughulghan bowaqlarning köpchiliki xitay hem afriqa elliride dep körsitilgen.


Istratégiye we xelqara tetqiqat merkizi bu heqte élan qilghan doklatida, yéqinqi 30 yilda xitay nopusining démografik qurulmisida zor özgirish yüz bergenlikini, yashanghanlar bilen ösmürler nopusining nisbiti özgirip, 1975 ‏ - Yili 14 yashning töwinidiki ösmürlerning sani 366 milyon, 60 yashning üstidiki yashanghanlarning sani 64 milyon bolghan bolsa, 2005 ‏ - Yili ösmürlerning omumi sani 284 milyongha töwenligenlikini, lékin qérilarning sani 144 milyongha chiqqanliqini tekitligen.


9 - Öktebir küni boshün tor béti, "asiya xewerliri" gézitining "xitay éghir haldiki tughmasliq tehditige duch kelmekte, bu pilanliq tughut siyasitining éghir aqiwiti" serlewhelik maqalisini köchürüp basqan. Maqalida körsitilishiche, yerlik pilanliq tughut ishxanilirining er - Ayallargha qarita mejburiy halda élip barghan tughut cheklesh opiratsiyisi netijiside, bu kishilerning tughush iqtidaridin menggülük ayrilip qélishla emes, belki normal jinsi iqtidaridinmu ayrilip qalghanliqi, hetta emgek qilish iqtidaridinmu ayrilip menggülük méyip bolup qalghanliqi؛ tughulush aldidiki 8 ayliq bowaqlarningmu pilanliq tughut xadimlirining mejburlishi astida qosaq ichidila öltürülüp, anining bu jeryanda menggülük méyip bolup qalghanliqi hetta ölüp ketkenliki qatarliqlar bayan qilinip, xitay hökümiti yürgüzüwatqan pilanliq tughut siyasitini"insanlarning eng eqelli bolghan kishilik hoquqighimu kapaletlik qilmighan qebih siyaset," dep tenqidligen.


Xitayning uyghur élide yürgüzüwatqan pilanliq tughut siyasiti téximu éghir bolup, xitayning uyghur élige teyinligen aptonum rayonluq partkom sékritari wang léchüen 2008 - Yilliq pilanliq tughut heqqiddki yighinda bergen dokladida, uyghur élide pilanliq tughut siyasiti yolgha qoyulghandin buyanqi 20 yil ichide, 1 milyon 200 ming bowaqning az tughulghanliqini dégen idi.


Mezkur yighinda otturigha qoyulushiche, 2008 - Yili aptonom rayon buyiche " pilanliq tughut " xizmitige ajritilghan omumi meblegh 380 milyon yüenge yétip, tarixtin buyan " pilanliq tughut " xizmitige eng köp meblegh ajritilghan bir yil bolghan, bu pullarning asasliqi pilanliq tughut ponkitlirigha, pilanliq tughut opératsiyisi üchün bérilgen. Bu qétimqi yighinda yene, 2009 - Yili ichide aptonom rayonning omumi nopusini 21 milyon 850 ming neper ichide tizginlesh, nopusning tebiiy köpiyish nisbitini 11 pirsenttin ashuruwetmeslikke kapaletlik qilish telep qilinghan.


Xitay hakimiyiti uyghur élide pilanliq tughut siyasitini yolgha qoyghandin buyan, tughut yéshidiki uyghur er - Ayallirigha nisbeten, mejburiy yosundiki pilanliq tughut opératsiyisi élip bérip, uyghur er - Ayalliri arisida tughmasliq nisbitining éship bérishini keltürüp chiqirip, ularning salametlikige hem rohiyitige éghir tehditlerni élip kelgen idi.

Menbe: http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/xitaydiki-pilanliq-tughut-siyasiti-10142009193229.html/story_main?encoding=latin