Xitay Ürümchide 6 Uyghurgha Ölüm Jazasi Höküm Qildi
Muxbirimiz Erkin
2009-10-12

Xitayning ürümchidiki bir ottura xelq sot mehkimisi düshenbe küni 5" ‏ - Iyul weqesi"ge alaqidar bir dilogha höküm élan qilip, 5‏ - Iyuldiki weqege qatnashqanqanliqi ilgiri sürülgen bir guruppa uyghurni ölüm jazasigha höküm qildi.

Süret, xitayning ürümchi sheherlik ottura sot mehkimisining aldi körünüshi bolup, mezkuz sot düshenbe küni, "5 - Iyul weqesi"de adem öltürüsh, ot qoyush we türlük jinayetlerni sadir qilish bilen eyiblengen 7 neper uyghurgha höküm élan qilip, 6 kishige ölüm jazasi, bir kishige muddetsiz qamaq jazasi bergen.

Lékin ürümchi sheherlik ottura xelq sot mehkimisining bu hökümi oxshimighan pikirdiki tereplerning tenqidige uchrimaqta. Dunya uyghur qurultiyi hökümni "siyasi meqsetlik" dep tenqidlidi.

Ürümchi sheherlik ottura sot mehkimisi düshenbe küni 5" ‏ - Iyul weqesi"de adem öltürüsh, ot qoyush we türlük jinayetlerni sadir qilish bilen eyiblep, sot mehkimisige chiqarghan bir guruppa uyghur tutqunlarni ölüm jazasigha höküm qilghanliqini élan qildi. Sot mehkimisi düshenbe küni 7 neper uyghurgha höküm élan qilip, 6 kishige ölüm jazasi, bir kishige muddetsiz qamaq jazasi bergen.

Lékin xitay metbuatlirining bu heqtiki xewerliride sot qararining shu küni ijira qilinip, uyghur mehbuslarning étip tashlanghanliqi yaki yuqiri derijilik sot mehkimilirige erz qilish hoquqigha hörmet qilinidighanliqi toghrisida héchnime déyilmigen.

Burun uyghur aptonom rayonida siyasiy mehbuslarni ölüm jazasigha höküm qilip, ulargha erz qilish hoquqi bérilmey hökümni shu küni ijira qilidighan ehwallar köp qétim yüz bergen idi.

Dunya uyghur qurultiyi muawin reisi hüsen hesen ependi bolsa, ürümchi sheherlik ottura xelq sot mehkimisining uyghurlarni ölüm jazasigha buyrushtiki adalet asasini ret qilip, xitayda sot mehkimilirining terepsizlikige ishenmeydighanliqini bildürdi.

Xitay hökümitining zuwani shinxua agéntliqining xewirige qarighanda, ölüm jazasigha höküm qilinghan uyghurlar ‏ - Abdukérim abduwayit, ghéni yüsüp, abdulla mettoxti, adil rozi, nureli hoshur we alim metyüsüplerni öz ichige alidiken. Muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilinghan 7‏ - Kishi bolsa tahirjan ablimittur.

Bular xitay dairilirining 5"‏ - Iyul weqesi"ge baghlap jazalighan tünji turkümdiki uyghurlar bolup hésablinidu. Shinxua agéntliqining xewiride bu kishilerning "qatilliq qilish, bezilirining bolsa ot qoyush we bulangchiliq qilmishi sadir qilghanliqi"ni ilgiri sörgen. Lékin sotning qarari dunya uyghur qurultiyining shiddetlik tenqidige uchridi. Qurultay bayanatchisi dilshat rishit sotning adaletni chiqish qilish emes, siyasi meqsetni nishan qilghanliqini bildürdi.

Xitay hökümiti bu yil 9 ‏ - Ayda 5" ‏ - Iyul weqesi"ge munasiwetlik 21 kishining sotlanghanliqini, sotlanghanlarning ichidiki az dégende 19 kishining uyghur ikenlikini bildürgen. Lékin tereplerning 5 - Iyuldiki weqede we weqedin kéyinki basturush jeryanida tutqun qilinghan uyghurlarning sanigha dair melumatidiki perqler nahayiti chong. Xitay dairilirining bu jehettiki sanliq melumati birdek emes.

Ürümchi sheherlik teptish mehkimisining muawin teptishi lyu po yéqinda élan qilghan melumatida, qolgha élinip resmiy eyiblinidighanlarning 430 gha yétidighanliqini bildürgen.

Lékin dunya uyghur qurultiyi iz - Déreksiz yoqalghan uyghurlarning minglargha yétidighanliqini, ularning ölük - Tirikliki melum emeslikini, ularning ichidiki nurghun kishining soal - Soraqsiz öltürülgenlikige dair uchurlarning kéliwatqanliqini ilgiri sürmekte.

Ürümchidiki bezi adwokatlar sheherlik ottura sotning 6 uyghurni ölüm jazasigha höküm qilish toghrisidiki hökümining qisqighine waqit ichide chiqirilghanliqini tenqidligen. Ürümchidiki jang pemililik bir adwokat radiomizgha bergen bu heqtiki mulahiziside hökümni "bek téz chiqirildi. Esli bu türdiki dilolarda weqelik aydinglashturulushi lazim. Sotning diloni körüp chiqish waqti uzunraq bolushi kérek idi. Lékin sot hökümni bek téz chiqiriwetti" dégen.

Xitay hökümiti 5" - Iyul weqesi" yüz bérip uzun ötmey, béyjingdiki qanun mulazimet orunlirining ürümchi weqesige munasiwetlik dilolarni qobul qilishigha cheklime qoyup, adwokatlarning "bu türlük dilolarni qobul qilghanda alahide sezgür bolushi"ni tekitligen. Uyghur aptonom rayoni edliye nazariti bolsa 5"‏ - Iyul tutqunliri"ning özi xalighan adwokatni teklip qilip, sot mehkimiside özini aqlishini chekligen idi. Dunya uyghur qurultiyi bayanatchisi dilshat rishit, qolgha élinghan uyghurlarning özini aqlash hoquqi tartiwélinghanliqini bildürdi.

Uyghur aptonom rayoni partkomining sékritari wang léchüen we ürümchi sheherlik partkom sékritari li ji ilgiri 5"‏ - Iyul weqesi"ge qatnashqan uyghurlarni éghir jazalaydighanliqini jakarlap, rayondiki xitay köchmenlirini xatirjem yashawérishqa ündigen idi. Wang léchüen bir qétimqi sözide ürümchidiki "dashqallar"ni tazilaydighanliqini tekitligen.

Béyjingdiki bezi adwokatlar bolsa, xitay dairilirining bir qisim uyghurlarni éghir jazagha tartip, bashqilargha wehime sélishni közlewatqanliqini, lékin bu usul bilen közligen meqsetke yételmeydighanliqini agahlandurmaqta.

Béyjingdiki kishilik hoquq adwokati téng byaw radiomizning xitay bölümige bergen bu heqtiki bayanida mundaq deydu : "bu türlük hökümler alahide éghir charilerge tayinip bashqilarda wehime yaritishni közleydu. Lékin ular emeliyette bu meqsetke yételmesliki mumkin. Junggo hökümet emeldarlirida daim qattiq zerbe bérishning ünümige xurapilarche ishinish xaishi éghir. Ular weqe yüz bérishning heqiqiy sewebini tekshürüshke diqqet qilmaydu."

Ürümchi sheherlik ottura sot mehkimisi 5" ‏ - Iyul weqesi"ge qatnashqan 6 uyghurgha ölüm jazasi bergenlikini élan qilishning 3 kün aldida, xitayning güangdung ölkisi shawgüen shehiridiki bir sot mehkimisi 26‏ - Iyundiki "shawgüen weqesi"ge qatnashqan bir xitayni weqede oynighan roli sewebi ölüm jazasigha höküm qilghan. "Shawgüen weqesi" bolsa 5‏ - Iyuldiki "ürümchi weqesi"ning ot piltisi idi.

Menbe: http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/urumqide-olum-jazasi-10122009210201.html/story_main?encoding=latin