Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümiti we Parlamentining 5-nöwetlik yighini 2009-yili, 2-Öktebirdin 5-öktebirghiche daghdughuluq we muweppiqiyetlik halda ötküzüldi.
Yighinning birinchi qetimliq küntertiwide: Yoqlima élip bérildi.Yighingha kélip hazir bolghan millet wekilliri bilen bezi sewepler tüpeylidin kélelmigen millet wekilliri heqqide Semet Güder teripidin parlamintqa melumat bérildi. Aldi bilen Quraniy kerim oqulup, shéhitlirimiz üchün éhtiram hörmet sékunatida bolunuldi.
Parlamént reyisi professor, Doktur Sultan Mexmut ependining mejlisning échilishi heqqidiki notqidin kéyin, Jumhur reyisi Ehmet Igemberdi ependi söz qildi we paaliyet dokilatining sunulidighanliqini élan qildi.
Yighinning ikkinchi qétimliq küntertiwide parlamént we hökümetning besh yilliq xizmetliri heqqide hazirlanghan dokilatlar otturigha qoyuldi. Aldi bilen Sultan Mehmut Qeshqiri ependi, Parlaméntning élip barghan xizmet paaliyetliridin qisqiche dokilatini bayan qilip ötti.Uningdin kéyin Sherqiy Türkistan sürgündiki Hökümitining Bash ménistiri Démyan Rexmet hökümetning besh yilliq paaliyet programmisi bilen, munasiwetlik dokilatini parlamént ezalirigha anglatti.
Bash ménistir orunbasari Hizirbek Gheyrutulla söz élip, Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümitining Türkiyediki paaliyet we xizmet programmilliri heqqide parlament ezalirigha melumat berdi.
Hökümitimiz élip bérilghan muzakiriler netijiside, hör dunyadiki Sherqiy Türkiatan xelqining, Sherqiy Türkistanliqlarning hörlügi-azatlighini qolgha keltürüsh, milliy medeniyitini qoghdash we diniy étiqat erkinlikige patraq érishishi üchün, mustehkem éradimizni yene bir qétim jakarlap ötüshning zörürligi alahiyde tekitlidi.
Yighin élip bérilghan muzakiriler netijiside yene démokratiye we insan heqliri üchün élip bérilghan mujadile pirinsiplirigha hörmet körsütüsh bilen birlikte, musteqilliq we höriyet nishanidin esla we qetiy waz kechmeydighanliqi toghrisidiki parlamént we hökümet iradisini yene bir qétim otturigha qoydi.
Hökümitimiz yene yighinda élip bérilghan muzakiriler netijiside, Sherqiy Türkistannning milliy musteqilliq we höriyitini emelge ashurush; xelqimizning milliy we diniy kimliklirining qoghdulishi, yashnitilishi üchün, weten ichide hem hör dunyadiki herqaysi memliketlerde, bu nishan üchün mujadile qiliwatqan pütkül teshkilatlirimizdin, Jemiyet, weqpe we Dunya Uyghur Qurultiyini qérindash teshkilatlar, dep tonuydighanliqimizni élan qilishni qarar qildi. Shuning bilen birlikte, Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümitige we xelqimizning milliy qediriyetlirige, milliy ghaye we nishanlirigha qarita, hörmet we nazaket chgirilliridin éship ketken halda qilinghan her türlük söz we herketlerge muwapiq derijide jawap qayturush kérekliki heqqide yéngi qarar aldi.
Progiram we xizmet dokilatliri bayan qilinip ötülgendin kéyin, élip bérilghan muzakiriler netijiside parlamént ezaliri (Millet wekilliri) hökümet we parlaméntning xizmet dokilatlirini toluq awaz bilen qobul qildi.Xizmet dokilatlirining qobul qilinishidin kéyin, Sherqi Türkistan Jumhuriyitining asasiy qanunining munasiwetlik maddillirining rohigha asasen, besh yilliq wezipe mudditi toshqan parlamént ezaliri özlirining wekillikidin istipa berdi. Hökümet kabéntining istipasi bash ménistir Démyan Rehmet ependi teripidin Jumhur reyisi Ehmet Igemberdi ependige sunuldi we Jumhur reyisi teripidin hökümetning istipasi qobul qilindi.
Istipa sorighan kona parlamént ezaliri bilen, parlaméntta yéngidin wezipe élishni arzu qilghan ezalarning kimliklirining tekshürülüp közdin kechürülishi üchün, Sherqi Türkistan Sürgün Hökümitining asasiy qanunining munasiwetlik maddillirigha asasen, ularning salahiyetlirining bahalinishi üchün 5 kishidin terkip tapqan salahiyet we xewipsizlik tekshürüsh komméssiyisi teshkil qilindi.
Yighinning 3-qétimliq küntertiwide millet wekilliri bixeterlik we salahiyet tekshürüsh kommésiyoni teripidin élip bérilghan meslihet yighini netijisinde hökümet ezaliqigha, parlamént ezaliqigha saylinishni murajet qilghan kishilerning murajetliri muzakire qilinip, salahiyetliri tekshürülüp, namzat tizimlikige we isimliri yézilghan 51 kishining Sherqiy Türkistan Parlaméntining yéngi ezaliri süpitide qobul qilinishining mumkinliki yazma dokilat bilen bildürülüp ötüldi.Yighin yéngi Parlamént ezalirini közdin kechürüp, muzakiriler netijiside, ularni yéngi Parlaméntqa eza qilip qobul qilishni qarar qildi.
Yéngi Parlamént teshkil qilinghandin kéyin, élip bérilghan saylam netijiside Parlamént reyislikige Professor, Doktur Sultan Mehmut Qeshqiri ependi, Parlamént reyisi yardemchilikige Patime Türköz, Prlaméntning bash sékirtarliqigha Mehemmet Éli Engin, muawénliqigha Seyitnisa Loqman birdek awaz bilen saylap chiqildi.Parlamént reyislikige tekrar saylanghan Sultan Mehmut Qeshqiri ependi muhim söz qilip, Parlamént ezalirigha teshekkur éytti.
Yéngi Parlamént teshkil qilinghandin kéyin sabiq bash ménistir Démyan Rehmet teripindin, bash ménistirlik wezipisige Ismayil Chinggizni namzat qilip körsetti. Bu teklip Parlamént ezaliri teripidin birdek awaz bilen qobul qilindi. Ismayil Cenggiz yéngi bash ménistir salayiti bilen, ching könglidin semimiy teshekkurini bildürdi. Sabiq bash ménistir Démyan Rehmet bilen wezipisidin ayrighan ménistirlargha hökümet xizmitige qoshqan töhpilliri üchün rexmet éytti.
Jumhur reyis teripidin yéngi hökümetni teshkillesh üchün, bash ménistir Ismayil Cenggiz wezipilendürüldi.
Hökümitimiz yighinning törtinchi küntertiwide, yéngidin teshkil qilinidighan hökümette, Ménistir sanining azaytilishini muzakire qildi. Élip bérilghan muzakireler netijiside, Yéza-igilik we Charwichiliq ishliri Ménistirligi, Yashlar we Tenterbiye Ménistirligi, Sanaet we Tijaret Ménistirligi, Qatnash we Tiransport Ménistirligi, Qurulush we Olturaqlashturush Ménistirligi qatarliqlarning emeldin qaldurulghanliqini jakarlidi we ularning ornigha, Jumhur reyisi we bash ménistirgha qaraydighan meslihetchiler kéngishini qurush heqqide qarar aldi.
Muzakirililer dawamida yene hökümetning yéngi ezalirini belgülesh xizmitini tamamlighan bash ménistir Ismayil Chenggiz munberge chiqip, hökümet kabéntining ezaliri tizimlikini parlaméntning muzakirisi we Jumhur reyisining testiqige sundi. Parlament kabént ezalirini uyghun körgendin kéyin, Jumhur reyisi teripidin testiqlanghan yéngi bir nöwetlik Sherqiy Türkistan Sürgündiki hökümiti töwendiki shekilde teshkil qilindi.
Ismayil Chéngiz Bash Ménistir
Hizirbek Gheyrutulla Muawin Bash Ménistir
Ehmetjan Osman Muawin Bash Ménistir
Mahinur Yüsüp Muawin Bash Ménistir (wezipisidin qalduruldi)
Muhabay Engin Tashqi Ishlar Ménistiri
Korash Atahan Kultur we Teshwiqat Ménistiri
Semed Güder Insan Heqliri quruli Ménistiri
Seyit Taranchi Dölet Mudapiye Ménistiri
Abdulhamit Tilek Bilim-Téxnologiye we Tebiyi bayliqlar Ménistiri
Eyup Akyol Ekinomiye we Maliye Ménistiri
Muhemmed Yüsüp Posma Muawin Ekinomiye we Maliye Ménistiri
Nafise Özgen Torizim we Tonutush Ménistiri
Yakup Jan Ichkiy Ishlar Ménistiri
Abdusalam Sami Maarip Ménistiri
Reshide Genjer Sehiyye we Ijtimayi parawanliq Ménistiri
Qilip Démokirattik shekilde saylap chiqildi. Buningdin bashqa élip bérilghan meslihet we muzakiriler netijiside yene:
Hüseyin Qari Islami Jumhur reyis Meslihetchisi
Salih Mahmut Artishi Jumhur reyis Meslihetchisi
Qatarliqlar biwaste yoqarqi muhim wezipilerge teyinlendi.
Uningdin bashqa yene:
Démyan Rehmet Bash ménistir bash meslihetchilikige,
Ghulam Osman Yaghma Bash ménistirlik meslihetchilikige,
Talat Kochyigit Bash ménistirlik meslihetchilikige
Teyinlengenliki élan qilindi.
Yoqarqi teyinleshlerdin bashqa, Bash ménistir Ismayil Chenggiz:
Gollandiye, Russiye Federassiyoni, Okrayiniye, Azerbeyjan, Shiwitsariye, Engiliye, Gérmaniye (Her dölettin Ikki kishi); Belgiye, Qazaqistan, Qirghizistan, Üzbekistan, Afghanistan we Pakistan bilen Amérikidin birdin kishining; Türkiyedin tashqi siyaset, istratégiye, teshwiqat, eskiri hem bixeterlik we jamaet qurulushliri paaliyetliridin we alaqilishish meselilirige ayit mutexesisler bolup, 7 neper yoquri derijilik kishini, isimlirini élan qilmasliq sherti astida Sherqiy Türkistan Sürgündiki hökümétining bash meslihetchilliri qilip belgülep, wezipilendürüldi.
Yighinning beshinchi qétimliq küntertiwide wezipe mudditi toshqan Jumhur reyisi Ehmet Igemberdining istipasi qobul qilindi we yéngi Jumhur reyisi üchün parlaménttin namzat körsütüsh telep qilindi. Ehmet Igemberdi ependi yighin qatnashquchillirining ortaq pikirige asasen, ikkinchi qétim Jumhur reyislikige namzat qilip körsütüldi we birdek awaz bilen, Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining Jumhur reyisi qilip saylandi. Ehmet Igemberdi parlamént ezalirigha teshekkurlirini bir qatar izhar qilip ötti. Uningdin kéyin Sherqiy Türkistan Parlaménti we Sherqiy Türkistan Sürgün Hökümiti ichide yéngi wezipe alghan kishiler parlamént ezalirigha tonushturulup ötüldi.
Türkiye tashqiy ishlar ménistirligidin pinsiyege chiqqan déplomat Patma Türköz, Gérmaniyede Azatliq Radiyosida uzaq yil mesul xizmetlerde bolunghan Doktur Muhabay Engin bilen Gérmaniyede Azatliq Radiyosi Qazaq bölümidin pinsiyege chiqqan Talat Kochyigit, Gérmaniyediki Milly yazghuchimiz Korash Omar Atahan, Kanadadiki mujahit yazghuchimiz Ghulam Osman Yaghma we milliy shairlirimizdin Ehmetjan Osman we uningdin bashqa bixterlik sewebi bilen isimliri ochuq izhar qilinmighan yene nurghun wezipilerge teyinlengen mujayid dostlirimizgha muwapiqqiyet tilekliri izhar qilinip ötüldi.
Kanadadin, Gérmaniyedin, Awustiraliyedin, Türkiyedin we Amérikidin kelgen parlamént ezalirigha, Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümitining yéngi bir basquchtiki paaliyet programmisini tüzüp chiqish heqqide muzakire élip bérish üchün, besh minutluq waqit cheklimisi bilen söz heqqi bérildi.
Yighinning Altinchi qétimliq küntertiwide, Sherqi Türkistan Sürgündiki Hökümetining asasiy qanunining, bezi maddilliri üstide mulahiyze élip bérildi. Muhakime we teklipler netijiside, Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümet Jumhur reyisige muawén belgülesh heqqidiki madda emeldin qalduruldi.
Asasiy qanunning 10-maddisidiki, „Muawén dölet reyisini“ni teyinlesh heqqidiki belgülime chiqirip tashlandi, Asasiy qanunning 28- maddisidiki „Muawén Dölet Reyisi“ atalghusi emeldin qalduruldi, uning ornigha „Parlament reyisi“lik wezipisi tesis qilindi.13-maddadiki, „Hökümetning ménistirlar kabénti yilda bir yaki ikki qétim yighin achip, hökümet programmillirining ijira qilinishi ehwalidin bash ménistir we kabéntqa melumat sunudu, we hökümet programmilirini emeliyleshtürüshning chare –tedbirlirini muzakire qilip békitidu“ dégen jümlidiki, „hökümet programmilirini emeliyleshtürüshning chare –tedbirlirini muzakire qilip békitidu“ dégen qismining ornigha „dayimiy meslihet goruppisi teripidin otturgha qoyulghan tewsiye qararlirini muzakire qilip, xulase chiqiridu“ dégen mezmun kirgüzülüp, birdek awaz bilen qarar élindi.
Yighinning Yettinchi yeni axirqi kun tertiwide, Türkiye Jumhur reyisi möhtirem Abdulla Gül ependining, Türkiye bash ménistiri möhtirem Rejep Tayip Erdoghan ependining, Bash ménistir orunbasari Bülend Arich ependining we Xelqara Islam Konfirensiyesi teshkilatining bash sékritari Ekmellidin Ihsanoghli janaplirining, eziz wetinimiz- Sherqiy Türkistanda 2009-yili otturigha chiqqan „5-Iyul Ürümchi qetliami “mezgilide, Sherqiy Turkistan xelqige körsetken semimiyiti we büyük insaniy xisletliri üchün, Sherqiy Türkistan xelqining hörmet we teshekkürini ipadileydighan“Altun Kök Bayraq“ midalining, uyghun bir zamanda we uyghun bir makanda teshkillinidighan, daghdughiliq bir milliy murasimda teqdim qilinidighanliqi heqqide birdek awaz bilen qarar élindi.
Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümiti, Xitay tajawuzchillirining, 2009-yili Iyul we Awghust aylirida wetinimizde élip barghan pashistik érqiy qirghinchiliqini qattiq lenetleydu. Shuning bilen bille hökümitimiz Béyjing dayirilirini, „5-Iyul Ürümchi weqesi“din kéyin, wetinimiz Sherqiy Türkisngha, alayide wezipilendürülgen yette ming memur belgülep, öymu-öy kézip yürüp, atalmish „Xitay siyasitini chüshendürüsh“ dégen bahane bilen xelq arisida xatirjemsizlik we wehiyme peyda qilish qilmishliridin, qiyin-qistaq astida soraq qilip, mejburlap iqrar qildurup jazalash, ölümge höküm qilish we naheq qolgha élish jinayetliridin waz kéchishke dewet qilish bilen birlikte, insani heq-hoquqini qolgha keltürüsh yolida namayish qilghanliqi üchün qolgha élinghan bigunah mesum yashlirimizni derhal qoyup bérishke chaqridu.Bu qétimqi yighin bir ay ichide hökümet programmisini asas qilghan bayanatning hazirlinip, yazma we körünüshlik axbarat wastilliri bilen xelqara jamaetchilikke élan qilinishini qarar qildi.
Yighin axirida wekillerge Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümitining qurulushi körsütülgen we köch hékayisi anglitilghan „Sürgün we ölüm“ namliq höjjetlik filim qoyup bérildi.
Köz yashliri bilen oqulghan „Güzel Türkistan“ marshining arqisidin tört kün dawam qilghan Parlamént we Hökümet yighini 42 dölet we rayonda paaliyet élip bériwatqan 170 ke yéqin Jemiyet we teshkilatlargha wekillik qilidighan shexislerning qatnishishi bilen, bu qétimmu parlamént ezaliqigha saylanghan Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümitining sabiq Adalet ménistiri Hanipe Ketenening qilghan dua murasimi bilen axirlashti.
Bixeterlik xadimlirining küzütishi we qoghdishi astida musteqil we biterep bir memlikette élip bérilghan hökümet we parlamént yighinigha qatnashqan wekillirimizning yimek-ichmek, qatnash we méhmanhane chiqimliri hökümetning ilkidiki maliyedin chiqim qilindi.
Milliy dawayimizni konturul astigha alidighan héch-bir teshkilattin maddiy we meniwiy yardem qobul qilinmidi.
Bu bayanat nöwette échilghan bu yighinning milliy musteqilliq herkitimizge xeyir we taley keltürüshini ümid qilish bilen jamaetchilikke ochuq élan qilindi.
Sherqiy Türkistan Sürgün Hökümiti Axbarat Bash Modériyiti
(Bu bayanatning 2009-yili 10-Ayning 21-küni Tüzütilgen ushbu Uyghurche nusxisi küchke ige qilinidu.)
2009-yili 10-Ayning 21-küni
