Muxbirimiz Weli
2009-10-05
Yéqindin buyan xelqarada, xitayda ötküzülgen herbiy parat heqqide yéngi obzorlar élan qiliniwatidu. Mulahiziler asasen xitayda ötküzülgen herbiy paratining meqsiti néme? kimge qaritilghan? dégen mesilige merkezleshti.
AFP Photo
Süret, 1 - Öktebir küni, xitay dolet bayrimida parattin ötüwatqan xitayning eng yéki tiptiki bashqurulidighan bomba sistémisining körünüshi.
Xelqarada bir nechche kündin buyan élan qiliniwatqan xitayda ötküzülgen herbiy parat heqqidiki obzorlar, asasen bu herbiy paratning meqsiti néme we kimge qaritilghan? dégen mesilige merkezleshti.
Xitay bu qétimqi herbiy parat arqiliq tibetlerni we uyghurlarni qorqutushni meqset qilghan
Amérikidiki kaliforniya uniwérsitéti bérkli shöbisining xitay mesililiri tetqiqatchisi lyu shinning radiomiz arqiliq élan qilghan obzorida bayan qilinishiche, xitayda birinchi öktebir küni ötküzülgen herbiy paratni, gerche xelqarada bashqa döletler dölet munasiwetliri jehettin chüshinip, adettki bir ish dep qarisimu, emma xitayning bundaq bir herbiy paratni ötküzüshtiki meqsiti bashqa. U bolsimu, bundaq bir herbiy parat arqiliq dölet ichidiki xelqni, bolupmu tibetlerni, uyghurlarni qorqutushni we ularning kommunist partiyige bolghan qarshiliqini ajizlashturushni meqset qilghan. Chünki tibet, uyghur aptonom rayonlirida we özining bezi jaylirida peyda bolghan ziddiyetler hazir hel qilmisa bolmaydighan derijige yetti.
Maw, ding, janglarning hemmisi herbiy parat arqiliq herbiy qisimlargha qomandanliq qilish hoquqini qolgha keltürgen idi
'Échilish' zhurnilining öktebir sanida élan qilinghan bash maqalide bayan qilinishiche, mawzédung 1949 - Yilidin 59 - Yilighiche her yili herbiy parat ötküzüp turghan idi. Emma uning 'chöng sekrep ilgirilesh' dégendek bir qatar xata siyasetliri tüpeylidin bir nechche on milyon xelq acharchiliqta ölüp ketkendin kéyin, maw dölet reislikidin chékinip ikkinchi sepke ötti, shuningdin kéyin kommunist partiyining ichki qismida guruhlar otturisida jiddiy köresh dawamliship, 20 nechche yilghiche herbiy parat ötküzülmidi.
Ding shawping hoquq tutqandin kéyin yene herbiy parat ötküzüldi, jang zémin hoquq tutqandin kéyinmu herbiy parat ötküzüldi. Mawdin jang ghiche, hemmisi herbiy parat arqiliq herbiy qisimlargha qomandanliq qilish hoquqini qolgha keltürgen idi. Bu qétim xu jintawmu del shu meqsette herby parat ötküzdi. Gerche bu qétimqi herbiy paratta körsetken qorallarning téxnika sewiyisi dunyadiki ilghar sewiyige sélishturghanda, téxiche qalaq bolsimu. Bu melum bir ihtiyaj üchün ötküzülgen herbiy parat.
Mawzédungning 1949 - Yili chong quruqluqta özini dölet reisi dep élan qilghanliqining qanuniy asasiy yoq
--- Xitayda 1948 - Yili jungxua mingo prézidéntini saylap chiqidighan omum saylam ötküzülgen idi, --- Deydu 'xitaygha nezer' tor gézitining bash muherriri, xitay kommunist partiyisi bilen xitay milletchi partiyisi (gomindang) otturisida 1940 - Yillarda yolgha qoyulghan hemkarliqning we uningdin kéyinki teywen - Xitay munasiwetlirining emeliy mezmunlirini yaxshi bilidighan wu fen ependi öz gézitide élan qilghan obzorida.
U aldi bilen kommunist partiyining chong quruqluqta hoquq tutush salahiyiti heqqide toxtaldi, --- Shu waqittiki omum saylamda, --- Deydu eyni waqittiki tarixning shahiti bolghan wu fen ependi mawzédung bilen jang keyshining ikki partiye hemkarlashqan waqitta bille chüshken foto süritini körsitip turup, --- Démokratiye, erkinlik, saylam dégen geplerni aghzidin chüshürmeydighan mawzédung, yapongha qarshi urushqa rehberlik qilip ghelibe qazanghan we bir leshken döletler teshkilatini qurghuchilarning biri bolghan jang keyshi bilen réqabetlishishke jüret qilalmighan idi. Netijide jang keyshi prézidéntliqqa saylanghan idi. Shuningdin kéyin mawzédungning 1949 - Yili chong quruqluqta omum saylam ötküzmeyla, özini dölet reisi dep élan qilghanliqining héchqandaq qanuniy asasiy yoq.
Wu fen ependining bayan qilishiche, xitay kommunist partiyisi héchqachan saylam arqiliq hoquq tutush yoligha mangghan emes, hakimiyetni xuddi léninge oxshash, miltiq bilen tartiwélish kuyida bolup kelgen idi. Mawzédung 40 - Yillarda, amérikiche erkinlik, démokratiyini maxtaytti, birleshme hökümet qurushni teshebbus qilghan idi. Jang keyshini mustebit, bir partiye hökümranliqi dep tenqidleytti. Emma 1949 - Yilidin kéyin pütünley sowét ittiaqi terepke aghdi.
Teywende jungxua mingoning 1948 - Yilidiki saylam qanuni ijra qilindi
Jang keyshi teywenge kelgendin kéyin, aldi bilen herbiy hökümet sheklini qollinip, bara - Bara jungxua mingoning 1948 - Yilidiki saylam qanunini ijra qildi. Teywende xelqning pen - Téxnika ijadiyetliri köpeydi. Teywende hazirgha qeder, hakimiyet tutidighan partiye ikki qétim almiship boldi. Emma chong quruqluqta bolsa, mawzédung miltiqqa tayinip hakimiyetni tartiwalghandin kéyin, omum saylam arqiliq qanunluq orungha ige bolghan emes, kommunist partiye özila hazirgha qeder déktatora (mustebit) sheklini qolliniwatidu.
Wu fen ependi bu qétim xitayda ötküzülgen herbiy parat heqqide toxtilip mundaq deydu: "herbiy paratning chiqimi pütünley xelq tapshurghan bajdin kélidu, shunglashqa bundaq paratning xelqqe héchqandaq paydisi yoq. Uning üstige, bu herbiy paratta körsitilgen qorallarning téxnika sewiyiside yéngiliq yoq. Beziliri oghrilanghan layihige asasen yasalghan bolsimu, emma xitaylar chetellerning esli layihisidiki tepekkur yolini chüshenmey yasighachqa, u xitayning meqsetliri üchün xizmet qilmaydu."
Emdi xu jintaw bir yol tépishi kérek
--- Bu herbiy parat peqet xu jintawning ihtiyaji üchünla ötküzülgen, --- Deydu wu fen ependi, --- Bu 60 yilgha nezer salidighan bolsaq, awwal mawzédung solchiliq ( sotsiyalizm) yolini dawamlashturup xelqni mülüksiz, namratliqqa patquzup qoydi. Xitayda bu yol aqmighandin kéyin, déng shawping, jang zéminler ongchiliq (kapitalizm) yoligha mangdi. Bular hetta ching sulalisining axirqi mezgilidiki chetel meblighini kirgüzüsh tedbirini qollinipmu baqti, netijide xitaydiki hel qilishqa tigishlik mesilini hel qilmay, baylar bilen namratlarning otturisidiki perqni chongaytip yéngi mesile peyda qildi. Buningdin kéyin xu jintaw mawzédungning yoligha qaytmaqchi boldi, bu yol, alliqachan bézar bolghan ziyaliylarning qollishigha ige bolalmidi. Xu jintaw hazir tuyuq yolgha kirip qaldi. Emdi ziddiyetni burap, srtqa qarita urush qozghash kérekmu yaki ichki urush qilish kérekmu yaki démokratiye yoligha méngip, döletni xelqqe qayturup bérish kérekmu? emdi xu jintaw bir yol tépishi kérek.
Menbe: http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/xitay-herbi-parati-10052009200007.html/story_main?encoding=latin
