Muxbirimiz Irade
2009-10-05
Türkiye istratégiye tetqiqat merkizi bu heqte bir mulahize maqalisi élan qildi. Maqalide zoriyiwatqan xitay hökümitige kélidighan tehdit sirttin emes, belki öz ichidin kélidighanliqi, eger xitay waqtida démokratiyiliship, menpeetlerdin ortaq paydilinish yoligha mangmighan teqdirde, xitayni zor bir ichki qalaymiqanchiliqning kütüp turghanliqi bayan qilinghan.
Türkiye istratégiye tetqiqat merkizining tetqiqatchisi dotsént doktor jalalettin yawuz ependining "60 - Yilida xitay xelq jumhuriyiti" mawzuluq mulahize maqaliside xitayning ötmüshi we uning ding shyawping yolgha qoyghan ishikni échiwétish siyasitidin kéyinki özgirishliri heqqide melumat bérilgendin kéyin xitayning dunya döliti bolush üchün qiliwatqan heriketliri mundaq dep bayan qilinidu:
Ding shyawpingning islahatidin kéyin iqtisadta tereqqiy qilishqa bashlighan xitay 1998 - 2007 Yilliri arisida ottura hésab bilen 18.4% Zoraydi. Herbiy xirajitimu 15.9% Zoraydi....
Kéyinki besh yilda kishini heyran qaldurghudek derijide tereqqiy qilghan xitay ottura asiyada özbékistan, tajikistan we qirghizistangha oxshash rusiyige béqinidighan döletlerge yardem qilish we meblegh sélish arqiliq bu döletlerge qarita uzun muddetlik bir telim - Terbiye ish pilanini bashlidi. Bu döletlerdiki oqughuchilar intayin erzan bahada xitaydiki mekteplerde terbiyilendi. Xitay peqet tajikistangha oxshash intayin yoqsul bir döletkimu 2009 - Yili imzalanghan bir shertnamige asasen ikki yil ichide asasiy qurulush yardemliri üchün bir milyard dollar yardem qilidighanliqini wede qildi.
Néfit turubilirining ötüshme yoli bolghan ottura asiyada xitay - Rusiye menpeetliri bir - Biri bilen zitleshmekte. 2006 - Yilida xitay qazaqistan bilen shertname imzalap xitayning gherbige bir néfit turubisi qurulushi insha qildi. Türkmenistan bilenmu xitaygha baridighan tebiiy gaz turubisi yasash arqiliq rusiyining rayondiki taq hakim küch bolushtek rolini ayaqlashturdi. Rusiye bilen xitay körünüshte dunyada amérikigha qarshi birliktek körünsimu, emeliyette rayonda rusiye bilen xitayning menpeet toqunushi ichide ikenliki ochuq körünüp turmaqta.
Tetqiqatchi jalalettin yawuz ependi maqaliside xitayning ottura asiyadin bashqa yene, afriqidiki namrat döletlergimu zor reqemlerde yardem qiliwatqanliqini we bundaq qilish arqiliq özining tebiiy gaz we néfitke bolghan éhtiyajini qamdaydighan menbelerni köpeytiwatqanliqini éyitp mundaq dep yazidu:
Xitay, gherb döletlirining afriqigha siyasiy tüzüm tüpeylidin meblegh sélishqa qiziqmaydighanliqidek pursettin paydilinip, afriqigha nahayiti asanla singip kirdi. Afriqa döletliridin angoladiki eng zor meblegh salghuchi dölet haligha keldi. Xitay afriqining hemme yéride dégüdek qerz bérishte dunya bankisidinmu éship ketti. Insan heqliri éghir depsende qiliniwatqan sudanghimu xitayning meblegh sélishi xelqara jemiyetning eyiblishige uchrighan idi. Xitay gherb döletlirining eksiche, afriqidiki insan heqliri mesililirini kochilimay, zor yardemlerni qilish arqiliq bu döletlerge singip kirdi. Elwette xitaymu buning paydisini kördi. Yeni xitay afriqidiki döletlerning tebiiiy bayliqlirini bashqurush hoquqini qolgha aldi. Bundaq qilish arqiliq özining néfit we tebiiy gaz menbelirini köpeytish yoligha mangdi.
Maqalida aptor xitayning mana mushundaq yardem we mebleghler arqiliq bu döletlerdiki ornini tikligenlikini, iqtisadiy reqemlerde zor artish körsitiwatqanliqini we buning bilen xitayning özige bolghan ishenchining kündin - Künge éship bériwatqanliqini bayan qilidu. U xitayning tereqqi tapqan 8 dölet munbiri 8 - G Ichide yer élishni arzu qiliwatqanliqini, hetta amérika bilen 2 - G Berpa qilip dunyani bashqurushning péyigha chüshkenlikini bayan qilidu.
Aptorning éytishche, 24 -, 25 - Séntebir küni élip bérilghan amérikidiki G - 20 Yighinida, muzakire, amérikining istimal nisbitining töwenlishi bilen dunyadiki rolining chékinish éhtimali we tereqqiy qiliwatqan xitay we hindistanning istimal nisbitining artishi arqiliq dunyada belgilik söz igisi bolush éhtimali muzakire qilinghan eng muhim téma bolghan, emma bu yerde muhim bir noqta bolsa, nopusi 3 milyardqa yéqinlishidighan xitay we hindistan puqralirining, nopusi aranla 300 milyon etrapida bolghan amérika puqrasidek istimal küchige ige bolalaydighan - Bolalmaydighanliqi talash - Tartish qilinghan we aptor maqalisini mundaq dawam qilidu:
Xitayda dölet bay, kommunist partiye intayin küchlük. Ding shyawpingning islahati netijisde döletning milliy kirimi 16 hesse ashqan bolsimu, emma xelqning köpchiliki yoqsulluq ichide yashashqa dawam qilmaqta. Xitayda 75 milyon kishi yaxshi turmushqa érishti diyishke bolidu. Xitayda bay bolush we yaxshi turmushqa érishish üchün kommunist partiyige kirish kérek, partiyige kirgenler nurghunlighan imkanlargha érishmekte. Nurghunlighan bayliqlargha érishmekte. Emma xitayda 1 milyard kishi bu bayliqlardin mehrum halda yashimaqta. Bular tereqqiy qiliwatqan xitaydin héchqandaq nésiwini alalmighan.
Xitayning 60 yilini tebriklesh murasimliri zitliq we shubhige tolghan. Herbiy murasim, 5 xil türdiki rakitaning köz -Köz qilinishi, eslide döletning küchi köz - Köz qilinghan oyundin ibaret. Murasim jeryanida nurghunlighan eskerler postta turdi, etraptiki binalarning toruslirida mergenler bolghusi bir naraziliq namayishining aldini élish üchün jiddiy halette turdi. Buningdin melumki, bu murasimlar peqetla kommunist partiyining küchini köz -Köz qilish üchün élip bérilghan, u hergizmu xelqning bayashatliqini eks ettürmeydu.
Aptor mulahizisining axirqi qismida, xitaydiki démokratiyining qanchilik derijide ajiz ikenlikini körsitip béridighan tipik weqening ürümchi weqesi ikenlikini éyitp mundaq dep yazidu:
Adalettin mehrum bolghan bu dölette öz pikirlirini otturigha qoyghanlarni qoghdaydighan bir qanun yoq. Barliq axbarat organlirigha cheklime qoyulghan, muhit qoghdighuchilar chéghida qéyin - Qistaqlargha uchrimaqta. Mana buning bilen birlikte xitayda ijtimaiy qalaymiqanchiliq zoraymaqta, zor bir öktichiler qoshuni yétishmekte.
Xitayning ichki qisimidiki démokratiyining qanchilik derijide ajiz ikenlikini 5 - Iyul ürümchide meydangha kelgen weqeler bizge éniq körsitip berdi. Bu weqede xitaylarning uyghurlargha hujum qilghanliqini, uyghurlarni qetli qilghanliqini, emma xitay hökümitining adaletsizlik bilen yene uyghurlarni jazalighanliqini éniq körduq. Buningdek weqeler tibettimu sadir bolghan idi. Netijide, xitay meyli ottura asiya döletliri, rusiye, iran, seudi erebistan we bezi afriqa döletliri bilen hemkarliship özining énirgiyige bolghan éhtiyajini hazirche qanchilik ghemliwalghan bolsimu, emma seudi erebistan, iran we afriqidin néfit we tebiiy gazni xitaygha toshush üchün hindi okyanni késip ötidighan intayin uzun musape kérek. Bu rayonda bolghusi bir qalaymiqanchiliqta xitayning énirgiyisining tehditke uchraydighanliqi éniq körünüp turmaqta.
Tetqiqatchi jalaleddin yawuz ependi mulahize maqalsining netije qismida mundaq dep yazidu:
Xitay iqtisadiy zoriyishini démokratiyilishish bilen birlikte élip barmaydiken, nahayiti yéqin bir kélechekte intayin qorqunchluq we ténjitish mumkin bolmaydighan derijide zor ichki qalaymiqanchiliq kélip chiqidu. Chünki xitayda qobul qilghusiz derijide tengsizlik mewjut. Xitaydiki az sandiki béyighanlar bilen awam xelq arisida hem aptonomiye dep atalghan az sanliq milletler arisida tengsizlik mewjut. Xitayning reqibi mana bular. Eger xitay bu mesililirini hel qilmaydiken, parchilinishqa bashlaydu. Buning aldini élish hergiz zorawanliq, basturush, ayrimichiliq qilish emes, belki erkinlik we döletning nimetliridin amal bar ortaq behriman bolushtin kélidu.
Aptor maqalisining axirida, türkiyining xitaydin sherqiy türkistandiki qérindashlirigha insandek yashash hoquqi bérishni telep qilidighanliqini tekitlep maqalisini mundaq ayaqlashturidu:
Türkiyining sherqiy türkistandiki uyghurlarni xitaydin ayriwétish, ularning musteqilliq herikitini ulghaytish pilani yoq, emma bu qérindashlirining insan heqliridin behriman bolushi, erkin sayahet qilishi we maarip terbiyisi élishi, siyasi hoquqlargha ige bir shexis süpitide yashshi kéreklikini telep qilidu. Bundaq bir telep türkiye - Xitay munasiwetlirini téximu algha basturidu, bumu axirqi hésabta yene shu xitayning özi üchün paydiliq.
Menbe: http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/xitay-60-yilliqi-we-kelgusi-10052009200124.html/story_main?encoding=latin
