Xitay, B D T Kishilik Hoquq Kéngishining Yighinida Nahayiti Keskin Soal - Soraqlargha Duch Keldi
Muxbirimiz Erkin
2009-02-09

B d t kishilik hoquq kéngishining xitay kishilik hoquq xatirisini qerellik közdin kechürüsh yighini düshenbe küni jenwede échildi. Yighinda bir qisim döletler xitayning kishilik hoquq xatirisi, uyghur we tibetlerge munasiwetlik bezi keskin mesililerni otturigha qoyghan.

Lékin 3 ‏ - Dunyadiki yene bir qisim döletler bolsa xitay kishilik hoquq xatirisini mueyyenleshtürgen. Xitay wekiller ömiki uyghur we tibetlerni basturuwatqanliqini ret qilip, xitay kishilik hoquq xatirisini aqlighan. Töwende muxbirimiz erkin melumat béridu.

Xitay wekiller ömiki düshenbe küni b d t kishilik hoquq kéngishining xitay kishilik hoquq xatirisini qerellik közdin kechürüsh munasiwiti bilen échilghan jenwe yighinida kishilik hoquq kéngishige eza döletlerning diniy erkinlik, siyasi erkinlik, uyghur we tibetlerning hoquqigha munasiwetlik keskin soal - Soraqlirigha duch keldi.

Xitay yighingha zor kölemlik bir wekiller ömiki ewetken bolup, yighinda gherb ellirini asas qilghan bir qisim döletler xitay kishilik hoquq xatirisidiki ten jazasi, ölüm jazasi, tutqun qilish, uyghur we tibetlerning hoquqi, axbarat erkinliki, puqralar we adwokatlar hoquqi, diniy erkinlik qatarliq mesililerde xitay wekillirige nahayiti keskin soallarni qoyghan shundaqla xitayni 1998 ‏ - Yili imzalighan "puqralar hoquqi we siyasi erkinlik xelqara ehdinamisi" ni emeliyleshtürüshke ündigen.

Yighinda chéxiye, awstiraliye, yaponiye, kanada qatarliq döletler wekilliri pikir bildürgende uyghur mesilisini tilgha alghan bolup, bu b d t gha eza döletlerning uyghur mesilisini b d t resmiy munbiride 1 ‏ - Qétim tilgha élishi idi. Merkizi gérmaniyidiki dunya uyghur qurultiyi bash katipi dolqun eysa ependi bu qétimqi yighingha qatnashqan uyghur rehberlirining biridur. U yighin toghrisida toxtaldi.

Jenwediki yighinda pikir bayan qilghanda uyghur mesilisini tilgha alghan döletlerning biri kanada idi. Yighinda kanada wekili luis martin awméys, xitayning siyasi mehbuslargha tutqan muamilisini shundaqla ten jazasi astida alghan iqrarnamini pakit ornida ishlitidighanliqini otturigha qoyup, uyghur, tibet we mongghullarning tutqun qiliniwatqanliqigha dair xewerlerning kanadani biaram qiliwatqanliqini tekitligen. U, "kanada, tibet, uyghur we mongghullarni öz ichige alghan az sanliqlarning xalighanche tutqun qiliniwatqanliqi, shuning bilen birge falungong muritlirini öz ichige alghan dindarlarning jazalinish ehwali, solanghan jayi we tutqunlarning ehwaligha ait uchurlarning élan qilinmaywatqanliqigha dair xewerlerdin biaram bolmaqta," dégen.

3 Saet dawamlashqan yighinda xitayning kishilik hoquq xatirisige tenqidi pozitsiye tutqan döletler asasen awstiraliye, kanada, engiliye, fransiye, gérmaniye, gollandiye, shwétsiye, shwétsariye, chéxiye we yaponiyini öz ichige alghan gherb döletliri we latin amérikisidiki bir qisim döletler bolup, italiye bilen awstiriye xitayning ölüm jazasi siyasitige xatime bérishini, ten jazasini toxtitishni tekitligen. Jenwediki b d t binasida ötküzülgen "xitay kishilik hoquq xatirisini omumi yüzlik qerellik tekshürüsh" namidiki bu yighin, xitayning 1‏ - Qétim kishilik hoquq ehwalidin xelqara jemiyet aldida "hésab bérishke"mejbur bolghan yighinlarning biri idi.

Bu qétimqi yighinda uyghur mesilisining 1 ‏ - Qétim b d t ning resmiy munbiride otturigha qoyulghanliqini muyeyyenleshtürgen dolqun eysa, b d t kishilik hoquq kéngishining nurghun yitersiz tereplirining barliqini, döletlerning buni öz menpeeti üchün qollinidighanliqini bildürdi.

Uyghur, tibet we xitay öktichilirini öz ichige alghan birer yüz kishilik namayishchi yighin échiliwatqan b d t xizmet binasining sirtida xitaygha qarshi namayish qilip, xitay kishilik hoquq xatirisini eyibligen. Uyghur namayishchilarning bir qisimi gérmaniyide yashaydighan uyghurlar bolup, ular jenwediki yighinda xitaygha qarshiliq körsitishke kelgenler idi.

Yighinda xitay wekiller ömiki gherb ellirining uyghur, tibet we xitay kishilik hoquq xatirisige dair gumanlirini ret qilish bilen birge, sirilanka, pakistan, zimbabuwi, iran, misir, hindistan qatarliq 3 ‏ - Dunyadiki bir qisim döletler xitay kishilik hoquq xatirisini aqlap, gherb döletlirining xitay kishilik hoquq xatirisige dair gumanlirini kishilik hoquqni siyasilashturghaniqtur, dep eyibligen. Yighinda xitayning b d t diki bash elchisi li bawdung gherb ellirining gumanini ret qilip, xitayning milliy siyasitini aqlighan shundaqla xitay hökümiti yolgha qoyuwatqan "her qaysi milletlerning barawerlik siyasiti" "her millet xelqini menpeetdar qiliwatidu", dégen.

Xitay wekiller ömikining terkipidiki xitay aliy sot mehkimisining emeldari wu yüntung xitay edliye séstimisidiki adalet mesilisi we ölüm jazasigha dair soallargha jawab bergende, xitayda ölüm jazasini bikar qilish shert - Sharaitining hazirlanmighanliqini ilgiri sürgen. U "junggoning nöwettiki ehwalida ölüm jazasini bikar qilish shert sharaiti hazirlanmidi. Lékin ölüm jazasi éhtiyat bilen qattiq kontrol astida élip bériliwatidu. Ölüm jazaasini öz ichige alghan barliq jazalar ashkara yolgha qoyulmaqta. Bezi döletler ölüm jazasini azaytish, bolupmu zorawanliq qollanmighan jinayetlerde ölüm jazasini azaytish teklipi berdi. Biz buni jiddiy oylishiwatimiz. Junggo asasiy qanunida sot öz hoquqini musteqil yürgüzidu. Memuri we ammiwi guruhlar yaki shexslerning ighwagerchilikige uchrimaydu" dep tekitligen.

Lékin merkizi nyuyorktiki kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay edliye séstimisida adalet mesilisi mewjüt, dep qaraydighan xelqara teshkilatlarning biridur. Kishilik hoquqni közitish teshkilatining asiya ishlar mesuli sofiye richardson xanim mundaq deydu": méningche 30 yil mabeynidiki islahat we échiwétish bir türlük iqtisadi tereqqiyatni berpa qilip, bezi kishilerning shexsi hayatigha melum erkinlik ata qildi. Elwette biz yene hoquqni qoghdash toghrisidiki qanun belgilimilerning qeghez yüzide bolsimu kéngeygenlikini bayqiduq. Lékin bu, emeliyette bolsa awam xelqning adaletke érishishige tosalghu bar shundaqla iqtisadi tereqqiyatning bezi sahelerde jümlidin muhit weyranchiliqi, xiyanetchilik, yer mülük toqunushi, ijtimaiy ensizlik saheliride yaman tesir yaratti. Iqtisadi tereqqiyat xitayda kishilik hoquqni yaxshilimay, belki melum jehetlerde uning yamanlishishigha törtke boldi."

Xitay kishilik hoquq xatirisi we xitayning b d t kishilik hoquq kéngishidiki ipadisini tenqid qilghan teshkilatlar yalghuz kishilik hoquqni közitish teshkilati emes.

Yéqinda merkizi londondiki xelqara kechürüm teshkilati xitay dairilirining b d t kishilik hoquq yighinigha sunghan doklatida xitayning kishilik hoquq weziyiti heqiqiy eks ettürülmigenlikini, tibet we uyghur élide yüz bériwatqan basturush shundaqla öktichi zatlar we diniy mötiwerlerni basturush heriketlirining tilgha élinmighanliqini tenqidligen idi. Xitay wekiller ömiki bügünki yighinda soal qoyghan we teklip bergen döletlerning teklip we soallirigha charshenbe küni jawab béridiken.

Menbe:http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/xitay-bdt-yighin-02092009234728.html/story_main?encoding=latin