Amérika Dölet Mejliside Uyghur Kishilik Hoquq Weziyiti Muzakire Qilindi
Muxbirimiz Erkin
2009-02-13
Muxbirimiz Erkin
2009-02-13
Amérika dölet mejlisi we hökümetning teng bashqurushidiki xitay komitéti jüme küni amérika dölet mejliside " shinjangda kishilik hoquq ehwalining tereqqiyati" digen témida yümulaq üstel yighini chaqirip, mutexessisiler we kishilik hoquq paaliyetchiliridin uyghur kishilik hoquq weziyitining yéqinqi tereqqiyat ehwaligha dair mesililerde pikir aldi.
www.house.gov
Amérika dölet mejlisi zalidin bir körünüsh.
Jüme küni amérika dölet mejliside chaqirilghan " shinjangda kishilik hoquqning tereqqiyat ehwali" digen témidiki bu yighinni amérika hökümiti we dölet mejlisining teng bashqurushidiki xitay ishlar komitéti uyushturghan bolup, bu amérika tashqi ishlar ministiri héllari klinton xanimning kéler hepte xitayda élip baridighan ikki künlik ziyariti bashlinishning harpisida chaqirilghan yighinlarning biridur.
Yighinda amérika memliketlik dimokratiyini ilgiri sürüsh fondi jemiyitining asiya ishlar mudiri luisa gréwié , amérika furman uniwérsitétining siyasi penler muawin proféssori katérin palmér kaup , uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi emiy régér, amérika krishtayin - Yang qanun shirkitining adwokati nuri türkel qatarliq mutexessis we paaliyetchiler söz qilghan bolup, xitayning uyghur ilide yolgha qoyghan siyasitining aqmay qalghanliqini tekitligen mutexessis we paaliyetchiler, xitayning siyasitini özgertishi kérekliki otturigha qoydi we uyghur élide basturush siyasiti yolgha qoyuwatqanliqini tenqid qildi .
Yighinda söz qilghan mutexessislerning biri, furman uniwérsitétining siyasi penler muawin proféssori katérin kaup, xitay dairilirining uyghur ilide iqtisadi tereqqiyatni ilgiri sürüwatqanliqini, iqtisadi tereqqiyatning rayondiki siyasi jiddiylikni yumshitishni arzu qilidighanliqini, lékin shuning bilen birge rayonda siyasi kontrolluq xitaylarning qoligha tutquzulghanliqini, netijide bu weziyetni jiddiyleshtüriwétishke seweb bolghanliqini bildüurdi.
Katérin kaup xitay ishlar komitétidiki sözide mundaq deydu": bu ikki türlük siyaset rayondiki jiddiylikni peseytmey uni jiddiyleshtüriwétish rolini oynimaqta. Bu siyasetler bixeterlik siyasitidiki qattiqliq bilen qoshulup, yéqinqi waqitlargha qeder tinch yashap kelgen az sanliq milletlerni radikallashturghan bolushi mumkin". Katérin kaup, uyghur ili xitay zéminining 6 din bir qisimini igileydighanliqini, uyghurlar yurti mol tebiy gaz we néfit bayliqigha ige bolsimu, lékin yerlik xelqning yenila namrat yashaydighanliqini tekitleydu.
Yighinda xitay hökümitining iqtisadi tereqqiyati rayonning weziyitidiki jiddiylikni peseytidu, dep oylaydighanliqini tekitligen katérin kaup, lékin shuning bilen birge , xitay hökümitining rayongha zor kölemde melikilik xitay ishchilarni yötkep kélip, rayonning bayliqini échiwatqanliqini, rayondiki yaxshi orunlarni bolsa xitay köchmenlirining igiliwalghanliqini bildürdi. U, xitayning "bu niyiti rayonning iqtisadi tereqqiyatini ilgir sürgen bolushi mumkin. Lékin shinjangda yaxshi orunlarning xitaylar teripidin igiliwélinghanliqining özi bir pakit. Hökümet yerlikler bilen ichkiriliklerni perqlendürüp, xizmiti oxshash bolsimu, lékin ichkiriliklerge köp maash ötimekte" deydu.
Katérin kaup yene , uyghur élige xitay köchmenlirini yötkeshni toxtitish kéreklikini, uyghurlar özini yitildürüp, rayonning tereqiyatigha toluq qatnishaylaydighan bolghangha qeder rayonning tereqqiyatini astilitishini, uyghurlargha rayonda emeliy rehberlik orni bérilishi kéreklikini otturigha qoydi.
Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi emi régér xitay ishlar komitétidiki yighinda söz qilghan uyghur hoquqi paaliyetchilirining biridur. Jüme künki yighingha dunya uyghur qurultiyi reisi , uyghur milliy herikitining rehbiri rabiye xanimmu qatnashqan. U yighinda sözlimigen bolsimu, lékin yighinda uning qol astidiki emi rigér xanim uyghurlarning ehwali toghrisida doklat berdi.
Emi rigér xanim, xitayning uyghur ilidiki meqsiti uyghur xelqini kücheytish emes, belki uyghur medeniyitini ajizlashturush we weyran qilish, dep qaraydighanliqini bildürdi. U mundaq deydu": ötkenki 2 ayda sherqiy türkistandiki yuqiri derijilik partiye emeldarining qilghan sözliridin dairilerning bixeterlik tedibirlirini kücheytkenliki, uyghur kimliki we oxshimighan pikirini ipadiligenlerning üzlüksiz basturulghanliqi melum".
Emiy régér xanim uyghurlar kishilik, siyasi, iqtisadi, ijtimaiy hoquqi keng kölemlik depsende qilinish azabida yashapla qalmay , ularning tutqun qilinish, ten jazasigha uchrash, ölüm jazasigha höküm qilinish, doxturgha dawalinishdiki barawersizlikke yoluqidighanliqini, uyghur qizlirining ichkiri ölkilerge mejburiy yötkep, nachar xizmet sharaitida emgekke séliniwatqanliqini bildürdi.
Xitay ishlar komitétidiki sözide 2008 - Yili 160 neper uyghur balining " qanunsiz diniy paaliyetler" bilen shughullanghan, dep qolgha élinghanliqini tekitligen emiy régér xanim, qolgha élinghanlarning 8 yash bilen 14 yash arisidiki ösmürler ikenlikini, xitay dairilirining uyghur mekteplirige xitay tilini téngiwatqanliqini, uyghur balilarni xitaylashturiwatqanliqini, bir qisim balilarni ichkiriy ölkilerge apirip oqutuwatqanliqini, uyghur balilar oqutulidighan ichkiri ölkilerdiki bu siniplargha "shinjang sinipi" dep at qoyulghanliqini bildürdi.
Emi rigér xanim, "wang léchüen (uyghur aptonom rayoni partkom sékritari) ' shinjang sinipi' toghrisida toxtulup, 'shinjang sinipliri' ning bash nishani 'siyasi ang terbiyisini tutqa qilish, yalghuz ilim - Pende yitildürüsh emes' dégen. Xitay hökümiti uyghur kimlikidiki özige xas alahidiliklerni yoqitiwétishni ömid qilmaqta," deydu.
