Kominist Xitay hökümiti, 1944.yili musteqil sherqi Türkistan bayrighini asminida lepildetken Ili Uyghurliridin 1.qetimliq keng külemlik dolet intiqami 1961-1962-yilliri elinghan idi. GhulJining tülitilgen bedili;100.000 neper Uyghur,Qazaq qatarliq yerlik millet ahalisining sewitler ittipaqigha chiqip kitishke mejbur boushi.Xitaylargha bolghan paydisi;ularning bushalghan oy-zimin,yeza-qishlaqlirigha teximu kop sandiki Xitay kochmenlerni ekilip yerleshtürüshbilen netijilengen.
2.qetimliq dolet teripidin pilanliq intiqam elish herkiti peqetla Uyghurlargha qaritilghan bolup,basturus 1997.yili 2.ayning 4-7.künliri arisida dawamlashti.pajiyening jeryani dunyadiki barliq Uyghur jamaitige melum.
Dolet intiqami peqetla Ghul Ja Uyghurlirini basturush bilenla qalmidi. Ghul Ja shehiride (Sha Gang)ismi bilen qaysi zawottin qnchilik Uyghur ishtin qoghlandi? Bilishni xalisingiz,tüwendiki sanliq melumatlargha diqqet qiling;
1.Ghul Ja sheherlik 1. yung toqumichiliq zawodi-Ili deryasi boyigha jaylashqan.Ili wilayitige qarashliq rayonlardiki qoy yüngini xam matiriyal qilghan bolup,bu zawot 1950.yillirida sewit ittipaqining meblighi,yardimi bilen qurulghan.yip igirish,toqumichiliq,buyaq.. qatarliq bir yürüsh sixlardin terkip tapqan.5000 ishchi ishlewatqan bu zawotta 50.yillarda 99%,60.yillarda 90%,70.yillarda 80%. Zawot taqalghan 2001.yilida bolsa 50% Uyghur,qazaq ishchilar ishleytti.posen(weyran boldi) dep, zawot,ichkirdin kelgen law ben xitaylargha setildi.zawottin chiqirilghan xitay ishchilar dolet teripidin maarip we soda sahasigha urunlashturldi.az bir qismi zawotta qaldi. Uyghur we qazaqlar tamamen ishsiz qaldi.
2.Ghul Ja sherherlik 2. yung –tuqumichiliq zawodi-sheherning Bulaq mehellisi(hazir Chang jiang lu dep xitayche isim qoyup qoydi)ge jaylashqan
Bu zawot 2001.yili posen boldi dep taqaldi 1500 ishchisi bar bu zawottiki 700 din artuq Uyghur,Qazaq ishchi tamamen ishsiz qaldi.zawotni alghan xitay (lao ben)xujayinlar bir qisim istanukni xitaygha yötkep ketti,qalghan qismida 500 etirapida ishchi elip qalghan idi. Amma,bir nepermu milli ishchi yoq.
3.Ghul Ja sheherlik 3. yung-tuqumichiliq zawodi-1987.yili Bayanday yezisigha qurulghan bu zawotta 3000 ishchi ishleytti.2001.yili “posen”dep taqiwetildi.xitay ishchilar tekrar ishqa urunlashturuldi.bu zawottin chiqiriwetilgen 1000 etirapidiki milli ishchilar ishsiz qaldi.bu zawotning zimida kochmen xitaylar üchün yengi binalar selindi. Hazirqi ismi “key fa chüy”.
4.Ghul Ja sheherlil eynek zawodi- 1950.yillarda sheherning üch derwaza mehelliiside,Ros texnikisi bilen qurulghan.bu zawotta eynek,lamouchka,shishe(botolka)… qatarliq mehsulatlar ishlep chiqirilatti.2002.yili zawot taqalghanda 600 etirapida ishchisi bar bolup,70% Uyghur idi.zawot xitay qurlushchilargha setiwetildi.zawotning ziminigha selinghan binalar Ghul Jigha kilip bay bolghan kochmen xitaylargha setiwetildi.400 din artuq Uyghur ishchi ishsiz qaldi.
5.Ghul Ja sheherlik tire-ayaq kiyim zawodi-bu zawot,sheriq mehelliside bolup,1920.yillirining axirlirida meripetperwer Uyghur karhanichi Hüseyin baylar teripidin,üsküneliri Girmaniyedin elip kilinip qurulghan idi.1944.yili Ghul Jida azat “Sherqi Türkistan”doliti qurulghanda,bu zawot,Sherqi Türkistan milli armiyesi üchün ayaq kiyim,kemer,tapancha qelipi… qatarliqlarni ishlep chiqiratti we bu mehsulatlarni bir qanche yil milli armiyemizge heqsiz sogha qilghan idi.zawot 1955.yili dolet igiligige ötküzüwelindi.1999.yili,Girmaniyedin yengi üsküniler ekilip sixlar zamaniwilashturuldi.2003.yili zawot taqalghanda 1000 din artuq ishchisi bar bolup 90% Uyghur ishchilar idi.zawotning üskünliri,Ili oblastliq partikom sikirtari Zhang Go Liang ning tuqqini bolghan He Beilik bir Xitaygha 1 milyun,350 ming yuan ge setiwetildi.alghuchi Xitay, zawotning mashina-üskünlirini He Bei gha yötkep ketti.bir qisim üskünlerni 15 milyun yuan ge setip katta payda alghanlighini Ghul Ja kochilirida sözlep yürüp aghzigha maghzap yighilip qalghan bu xitay,zawot ziminigha bina saldurup, öylerni Xitay kochmenlerge setip,pullarni süpürüp elip He Bei gha tikiwtti.amma, bu zawottin ishtin chiqirilghan 900 din artuq Uyghur ishchi kochilarda ishsiz qaldi.
Insani hemmidin bek echinduridighini shuki;eger bu ziminni,Xitaydin bashqa herqandaq mediniyet düshmini bir millet besiwalghan bolsa idi.1920.yilliri qurulghan bu zawotni bir tarixi miras süpitide saqlap qalghan we sanaet muzisi qilip qoghdap qlghan bular idi.(bu wezipe,wetinimiz azat bolghandin keyin qanchilik maddiwi chiqim kitishidin qet’i nezer emelge ashurulidu.)
6.Li chin tire zawodi-Ghul Ja shehirining Sherq mehellisige jaylashqan bu zawotta 1000 ge yeqin ishchi ishleytti.mutleq köpchiligi Uyghurlar idi.zawot 2000.yili taqaldi.zawotning üskünliri Qazaqistangha setiwetildi. Zawottiki Uyghur ishchilar tamamen ishsiz qaldi.
7.Ghul Ja tire-üchey zawodi-bu zawot Ghul Ja sheherning Ili deryasi boyidiki Aghi mehelliside bolup, 1955.yili Ghul Ja sheherdiki Uyghur baylarning teshebbusi we ularning pay cheki hessisi bilen qurulghan.2000.yili zawot taqalidighan waqitta 700 neper ishchisi bar idi. 70% Uyghur ishchilar idi.ishchilar zawotni özliri birliship setiwelish teshebbusini otturigha qoydi.zawotning Xitay bashlighi Li Ho Ren Uyghur ishchilarni qollidi.oblastliq we sheherlik partikom gha bu mesile üstide köp qetim ishchilarning iltimasini yetküzdi.Oblasliq partikom zawot bashlighi Li Ho Ren ni “bölgünchilik paaliyiti bilen shughullanghan”digen qalpaq bilen prtiyedin qoghlap chiqardi,zawot bashlighiliq wezipisidin elip tashlidi we bu heqtiki partikom qaraini barliq idare-jemiyetke tarqitip,Uyghur ishchilarni qollighan Xitay bashliqlarning aqiweti heqqide bashqilarghimu bir agahlandurush bergen boldi.zawot 3 qisimgha bölüp setildi.tire qismi,yene,Oblastliq partikomning sikirtari Zhang Go Liang ning bir yeqinigha 120 ming yuan ge g
hediye qilindi.üchey ishlesh qismi Si Chuan lik bir Xitaygha setildi.iskilat qismini Nurtay hajim setiwelip iskilat qilip ishletti.Uyghur ishchilar tamamen ishsiz qaldi.
8.Ghul Ja sheherlik “Ghalibiyet” ayaq kiyim zawodi_bu zawot Ghul Ja sheherning könchi mehellisige jaylashqan bolup,1950.yilliri sewit texnikisi we yardimide qurulghan.bu zawotta ishlep chiqirilghan ütük,shiblitlar Sherqi Türkistan miqiyasida alahide mesh’hur bolup,bu zawotning mehsulatigha irishish katta bir ewzellik sanilatti.eyni zamanda,Seyfidin,Burhan.. qatarliqlar,bu zawotta Mao Zedong. Zho In Lay,Zhu DE, Dong Bi O.. qatarliq Xitay dolet rehberlirige bu zawotning Shiblitlirini sogha qilghan.
Zawot taqaldi. 400 din artuq Uyghur ishchi ishsiz qaldi.zawotning orni shexsilerge setiwetildi.
9.Ghul Ja sheherlik moyka-Ili wilayitige tewe nahiye,yeza,yaylaqlardin yunglarni setiwelip,sotqa ayrip,yuyup-pirislep zawotlargha satidighan bir organ bolup,800 din artuq ishchi-xizmetchisining 80% Uyghur idi.Moyka 2000.yili taqaldi.Uyghur ishchilarning hemmisi ishsiz qaldi.moykining ornini 42 aililik yerge bölüp puli bar xitaylargha setiwetti.
10.Ghul Ja sheherlik un zawodi-bu zawot 1950.yilliri sewit texnikisi we yardimi bilen qurulghan bolup,zawot we zawotning qarmighidiki un dukkanlirida 1500 din artuq adem ishleytti Uyghurlar 50% nispetni igelleytti.2000.yili zawot taqiwetildi we ichkiridin eqip kelgen bir Xitaygha setildi. Xitay xujayin 200 etirapida xitay ishchini tekrar ishqa aldi. Birmu Uyghurni ishqa almidi. Bu zawttin chiqiriwetilgen 7500 etirapidiki Uyghur ishchi-xizmetchi tamamen ishsiz qaldi.
11.Ghul Ja sheherlik qeghez zawodi-Ili deryasi boyigha jaylashqan bu zawot 1950.yilliri sewit texnikisi we yardimi bilen qurulghan bolup,400 neper ishchisi bar idi. 2000.yili zawot taqaldi we eqip kilip qalghan bir Xitaygha setiwetildi. Xitay xujayin 100 neper Xitay ishchini elip qelip zawotni ishletti. Uyghurlar tamamen ishsiz qaldi.hazir bu zawotta ishlewatqan birmu Uyghur yoq.
12.Ghul Ja sheherlik qushxana-Ghul Ja sheherning Alte shuar mehelliside bolup 200 neper shitatliq Uyghur qassap isleydighan bu qushxana Ghul Ja shehernila emes,UrumChinimu gosh bilen teminleytti.Qushxanini “ihtiyaj yoq”dep taqap tashlidi.qassaplarni tarqitiwetti.Qushxanining zimini ichkiridin eqip kelgen Xitaylargha setiwetildi.selin’ghan binalarda köchmen xitaylar olturmaqta.
13.Ili Oblasliq qurulush idarisi-Orni Ghul Ja sheherning kök köwrük mehelliside.1000 din artuq ishchi ishleytti.90% ishcisi Uyghur idi.1997.yilqi “5.pewral weqesi”din keyinla xususlashturush bahanisida Uyghur ishchilarni ishtin chiqiriwetti.bu idari,ni kötüre(ching bao) alghan xitaylar parixor xitay emeldarliridin alghan qurulushlar üchün ichkiridin 10.000 din artuq Xitay ishchi ekilip Ghul Ja we etirapida ishletmekte.engir we paskina ishlarda bolsimu ishlep ailisini beqishni arzu qilghan Uyghurlarning hich birsi bu qurulush idarisi teripidin ishqa elinmidi.
14.Ghul Ja sheherlik yimek-ichmek shirkiti(shi fing gung si)-Dolet igiligidiki bu shirkette we qarimighidiki zawot, magizinlarda 1500 din artuq Uyghur ishchi-xizmetchi ishleytti. Xususlashturush bahanisida shirket we qarmighidiki zawot,magizinlar Xitaylargha setiwetildi.Uyghurlarning hemmisi digüdek ishsiz qaldi.
15.Ghul Ja sheherlik bash kiyim zawodi-bu zawot,Ghul Ja sheherning Özbek mehelliside idi.Shepke,doppa,qalpaq,pinjek…qatarliq Uyghur we Qazaqlarning milli kiyim ihtiyaji üchün mal ishlep chiqiratti.200 din artuq ishchisining hemmisi Uyghur,Qazaq qiz-ayalliridin terkip tapqan bolup,en-eniwi milli bash kiyim neqish,nusqilirini ishleshte kespi mahirlar idi.1997.yili “pewral weqesi” din keyin “ihtiyaj yoq”digen bahana bilen zawot taqaldi.ishchilar chiqiriwetildi.zawotning yer-ziminliri Xitay kochmenlerge setiwetildi.
16.Ghul Ja sheherlik kiyim-kechek karxanisi-Ghul Ja sheherning Tesh Tepke mehellisige jaylashqan bu karxana da,Uyghur,Qazaqlarning milli alahidilikke ige kiyim-kicekliri ishlep chiqirilatti.bu karxanida ishlewatqan 400 ishchining hemmisi Uyghur,qazaq xutun-qizliridin terkip tapqan bolup,hemmisi milli qol sen’iti mahirliri idi. “5.pewral weqesi”din keyin “ihtiyaj yoq”dep taqiwetildi.ishchilar tarqitiwetildi. Karxanining ornini bazar meydani qilip özgertip bazarchilargha kiralap berdi.
17.Ghul Ja sheherlik popayka zawodi-bu zawot,sheherning yengi yol kochisida bolup,1950.yillarda sewit texnikisi we yardimi bilen qurulghan.bu zawotta her xil milli alahidilikke ige bolghan popaykilarni ishlep chiqiratti. Ghul Ja qiz-yigitliri we dos-buraderler arisida bir-birige bu zawotning popaykisini hediye qilish adetke aylanghan idi.bu zawotta ishlewatqan 300 din artuq ishchining hemmisi Uyghur,Qazaq xutun-qizliridin terkip tapqan.zawot 2002.yili “ihtiyaj yoq”digen bahana bilen taqaldi.ishchilar tarqitiwetildi.
18.Ghul Ja sheherlik haraq zawodi-Sheherning Sherq mehellisi ge jaylashqan bu zawotta 500 ishchi ishleytti.ishchilarning 70% i Uyghur idi.zawot “5.pewral” weqesidin keyin taqiwetildi.Uyghur ishchilar ishtin heydeldi. Zawot,Xitay ishchilar we “Ili Da Chui”digen mesh’hur marka Bing tiwen haraq zawodigha ötküzüp birildi.
19.Ghul Ja Sheherlik Sirke(ach’chiq su) zawodi-bu zawot Sheherning Xitay baziri digen yeride idi.(bu yer yeqinqi tarixlarda,Uyghurlargha kündilik ishlesh üchün ish izdigen Xitay medikarlarning toplinip turidighan jayi bolghachqa “Xitay baziri” digen nam qoyulup qalghan)_sirke,jang yo,pingtoza… qatarliqlarni ishlep chiqiratti.200 neper ishchisining 95% i Uyghur idi.2002.yili zawot taqiwetildi.ishchilar ishtin chiqirildi.zawt orni miwe-chiwe bazirigha aylanduruldi.
20.Ghul Ja sheherlik xumdan zawodi-sherherning Zayomka digen yerige jaylashqan bu zawotta 500 neper shitatliq ishchi ishleshtin bashqa,u zamanlarda,Ghul Ja sheheride bundaq engir jismani emgek bilen shughullinidighan xitay ishchilar bomighachqa, ishsiz qalghan Uyghurlarmu bu yerde waxitliq qara ishlarda ishep ailisini beqish imkaniyitige ige idi.bezi yaz aylirida 2000-3000 waxitliq ishchi bu zawot üchün kesek tüküp az bolsimu pulgha irishetti.bu zawotta ishligüchilerning 100% i Uyghur idi. “ 5.pewral” weqesidin keyin xususlashturush siyasiti bilen zawot Xitay kochmenlirige biriwetildi.Yengi xujayin(lao ben)ler,Uyghurlarni asta-asta ishtin chiqirip,Xitay ölkilirining yeziliridin ishchilarni ekeldi.bu xumdan zawodida bezi yaz ayliri ishchi sani 10.000 din eship kitidu.bu zawotqa ish üchün iltimas qilip ishqa kireligen birmu Uyghur yoq.
21.Ghul Ja Sheherlik tash yol idarisi-orni Ghul Ja Sheherning Döng mehelle digen yeride bolup,Ghul Ja Sheher we etirapida chong-kichik tash yol,köwrük yasash,rimunit qilish ishlirini qilatti.500 din artuq ishchi ishleytti 95% i Uyghur idi. “5.pewral weqesi”din keyin “xususlashturush” siyasiti bilen parixor Xitay emeldarlirining ichki ölkidin eqip kelgen tuqqanlirigha biriwetildi.Xitay xujayinlar,Uyghur ishchilarni asta-asta ishtin chiqirip tügetti.Orta asya bilen Xitay otturisidiki tijaret we qatnashning tügünige aylanghan Ghul Ja shehri bilen qorghas we bashqa nahiyeler arisida yerlik hökümetler,Bing tüwen,herbi qisimlar…ning chong hejimlik yengi-yengi ishlirini alghanlighi üchün,bezi yilliri ishletken köchmen ishchi sani 50.000 din eship kitidu.biraq uzun yil tash yol,köwrük qurulushlirida ishlep tejirbige ige bolghan usta Uyghur ishchilarmu,bu idarigha tekrar ishqa elinmidi.
Biz ,taqiwetilgen zawot,fapirika,karxanilar ichide 200 neperdin az ishchi ishligelirini we chong tiptiki bolsimu,50% din artuq ishchisi Xitaylardin teshkil tapqanlari bu tizimlikke kirgüzmiduq.
Yuqiridik 21 organdin chiqirilghan Uyghur we qazaq ishchilarning sani 13500 din artuq.her bir ishchi özini qoshqanda 4 kishilik bir ailige baqidu dep hisaplaydighan bolsaq. 54000 nupusning kirim menbesi kisildi digen gep.ishidin ayrilip,yoqsulluq patqighigha ittirilgen bu insanlarning ichide;bezilirining turmush qiyinchilighi tüpeyli er-xutunlarning ayrilip kitishi,bezilirining muhtajliqtin quru-jaylirini setip öy-makansiz qelishi.bezilirining chüshkünliship zeherlik chikimlikke birilip kitishi,eydiz kisilige giriptar bolishi,bezilerning yurtni tashlap chet’ellerge chiqip kitishi,bezilerning milli zulum we tengsizlikke qarshi qoligha qural elishi,tewekkulchiliq herketlirige kirishishi,bezi yashlarning charishizliktin yurt-makanliridin ayrilip,teliyini sinash üchün Xitay ölkilirige kirip yaki jinayetchige,yaki jinayetchilerning qurbanlirigha aylinip kitishi,yashanghan ata-anilarning baqquchisiz,yash-ösmürlerning mektepsiz qelishi,buwaqlarning yiterlik uzuqqa ige bulalmaslighi,yashlarning waxtida öylinelmesligi… Sherqi Türkistanning eng bay we mediniyetlik ahalisi hisaplanghan Ghul Ja Uyghurlirining kündilik hayatigha jiddi tehdit elip kelmekte.
2
Ghul Jida bunchiwala Uyghur,Qazaq ahalisi ishtin chiqiriliptu-de,bu Sheherde hich tereqqiyat bolmidimu?boldi,belki ghayet zor tereqqiyatlar boldi.tereqqiyat nime?paydilanghuchilar kim?
Tüwende,qisqiche bir nech’che misal bireyli;
1990.yilidin keyin Ghul Ja shehiri,Orta asiyaning künsiri eshiwatqan tijari ihtiyajigha jawap biridighan tijari merkezge aylandi.yengi tereqqiyatlar tiz süret bilen yüksilishke bashlidi.Ghul Ja Uyghurliri bu tereqqiyatning chang-tuzanglirini yutushtin bashqa hich bir menpetke irishelmidi we “5.pewral weqesi”partlidi.tereqqiyat texinu tiz ilgirlidi.Uyghur yashlirining jesetliri,ata-anilarning köz yashliri,tul kelin,yetim balilarning dat-peryatliri üstide ormandek yengi binalar yükseldi.men,Uyghurlar eng köp kirip-chiqiwatqan soda saraylirin bir qanche misal birimen;
1.Merkizi soda sariyi(Zhung Yang sichang) Xitay bazirida qurulghan bu bazarda 300 din artuq dükan bar. Öy saymanliri(ja jüi) baziri.bu yerde 1000 din artuq kochmen Xitay, orta asiyagha mal satidu.
2. Yashlar soda sariyi(Ching Niyan sichang)-500 etirapida dukan bar.hemmisi kochmen Xitaylar teripidin setiwelinghan yaki kiralanghan.1000 din artuq köchmen bu yerde ishlep ailisining turmushini qamdaydu.bu yerde Xitaydin kelgen kiyim-kechek setilidu
3. Hilal ay(yüe liyang wen)soda sariyi-orni aydurom yolida bolup,öy saymanliri satidu.1000din artuq köchmen Xitay bu bazarda soda qilidu.
4.Key Fa sda merkizi-Bayanday yolida.(key fa chüi)dep atalghan yengi kochmen Xitaylarni yerleshturiwatqan bu yerdiki soda sariyida mexsus öy dikirasiyon (zhuang shu fin) matiryalliri setilidu xujayin,ishchiliri bolup 5000 xitay ishlimekte.
5.Üch derwaza soda sariyi-bu soda sariyini 2000 etirapida Xitay köchmen ishletmekte.
6.Döng köwrük mehelliside herbi kulupni chong soda sariyi qilip özgertken bolup,bu yerde 500 din artuq dukan bar.mexsus ayaq kiyim setilidu.bu yerde bayliq we ish imkaniyitige irishken 1500 neper köchmen Xitay puxrasi bar.
7.Ili Oblastliq xelq hökümitining 7 qatliq binasi cheqilip,ornigha naxiti heshemetlik soda sariyi selindi we 5000 xitay köchmenge ish imkani yaritildi
8.chine-qacha (tao si)soda sariyi-Yengi hayat mehelliside.300 din artuq dukanda 1500 xitay köchmen chine-qacha setish bilen meshxul.
Ghul Ja shehiride yengi selinghan,100 bilen 30 arisida dukan bolghan soda sariyi 100 din artuq.bularning hemmisini Xitay köchmenler ishlitidu.
Qorghas chigrisida bolsa, yengi selinghan soda sariyi,sada hejimi,ishlewatqan xitay köchmenler sani jehettin Ghol Ja sherherdikidin köp.
“5.pewral weqesi”din keyin Ghul Ja we qorghas ta echilghan soda saraylirida peqetla tijaret bilen shughulliniwatqan köchmen Xitaylarning sani 30.000 din artuq. Ularning ailisini qoshqanda,bir ailide 4 kishi bar dep hesaplisaq,120.000 yengi köchmen Ghul Ja rayonida yashash imkaniyitige erishken bolidu.
3
Beziler oyishi mumkin;Ghul Jida hakimiyet yürgüzüwatqanlar shunchilamu shepqetsiz?Uyghurlargha hich ish imkani bermidimu? Berdi. Ghl Ja Uyghurlirida bolup baqmighan 3 kesipni berdi.Uyghurlargha,Xitaylar teripidin hediye qilinghan 3 yengi kesip Tüwendikilerdur;
1.Rishikchilik(san lu che shu)kespi-1980.yilliring ortturliridin bashlap Sheqi Türkistanning her yiridikige oxshash Ghul Ja shehirigimu 3 chaqliq mepichaq harwa bilen adam tushuydighan rishikchilar peyda bolushqa bashlighan idi.barghansiri köpeygen rishikchilar qushuni “5.pewral weqesi”din keyin,Dolet we bankilarning qollishi ,qeriz birishi bilen taksi elip taksichi bolup ketti.qolida qalghan üch chaqliq harwilirini ezan bahada ishsiz Uyghurlargha satti we ulargha rishikchiliqning “mahariti”ni ügitip qoydi.hazir,merkizi kochilarda taksi heydep kitiwatqan Xitaylarni,arqa kochilarda rishik sörep yügrewatqan Uyghurlarni kürisiz.Xitaylar rishikchi zamanlarda,merkizi kochilardimu reshik qatnishigha yol qoyulatti.Rishikchilik kepsini Uyghurlar ötküzüwalghandin keyin,Sheherlik qatnash saqchiliri,ularning merkizi kochilargha kirishini men’i qildi.Uyghur rishikchilar peqetla arqa kochilardila Rishik söriyeleydu.xilapliq qilghuchilar eghir jazagha uchiraydu.
Sherqi Türkistan jumhuriyitining reis ExmetjanQasimi,1946.yili,teklip bilen Gomindangning xelq qurulteyigha qatnishish üchün Nen Jing gha barghanda Rishik dep atalghan 3 chaqliq harwa bilen ademlerni tushup yürüwatqan ademlerni körgen.Ghul Jigha qaytqandin keyin,Xitay xelqining qanchilik eghir zulum we japa-mushaqet ichide yashaydighanlighini sözlep kilip,Rishikchilarni misal qilip körsetken idi.biraq,50-55.yildin keyin öz ewlatlirining rishik söreydighan ehwalgha chüshüp qelishini hich qachan eqlige keltürüp baqmighan bulghuytti.
2.Yamaqchiliq kespi-möriside ayaq yamash mashinisini kötürüwelip kocha-kochida yürüp ayaq yamaydighan Xitaylarmu 80. yillardin bashlap yamrap ketken idi. “5.pewral weqesi”din keyin dolet we bankilirining yardimi bilen ular qisqa zamanda dukan,ish igisi bolup qaldi. “Ghalibiyet”ayaq keyim zawodidin chiqiriwetilgen Uyghur ustilar we bir munche ishsiz kishiler yamaqchiliq kepsini qilishqa bashlidi.Uyghurlar kocha aylinip yürüp yamaqchiliq qilishqa adetlenmigenligi üchün,yol-kocha boylirida olturup yamaqchiliq qilidu.bir yaqqa qarisingiz ter we chang-tuzang ichide rishik sörewatqan Uyghur yashliri.bir yaqqa qarisingiz,kocha boylirida topa-chang ichide tizilip olturup ötken-kechkenlerning ayaqlirigha telmürüp qarawatqan Uyghur yamaqchiliri.
Xitay ahalisining türmush sewiyisi süret bilen yaxshiliniwatqanlighi üchün,ularning rishikchilarghimu,yamaqchilarghimu ihtiyaji qalmidi.Rishikchilarningmu,yamaqchilarningmu mushtiriliri yenila yoqsul Uyghurlar.
3.tilemchilik kespi-bügünki künde cüme künliri,Ghul Ja Sheherining jami-meschitlir aldigha toplanghan tilemchi sani jami jamaitidinmu kop. “Taranchi”dep atalghan Ili Uyghurliri yurtida tilemchi kürüp baqqan emes.1960.yilliri Xitay ölkiliride acharchiliq apiti yüz birip Ghul Jigha qechip kilip qalghan bichare xitaylar bir müddet tilemchilik qilghan bolsimu,Sheher ahalisi,ularni öyge urunlashturush,kiyim-kechek,yimek-ichmek bilen teminlesh arqiliq qisqa waxit ichide Ghul Jida tulimu eyip hisaplinidighan tilemchilik kespini tügetken.qehetchilik eng eghir bolghan “mediniyet inqilawi” dewridimu Ghul Jida tilemchi mewjut emes idi.Shunga mesh’hur,Ili xelq chaqchaqchisi Hisam akining chaqchaqliri arisida “Ghul Jiliqlar tilemchilikni bimigenchke,tilemchilikke muhtaj qalghanliri “pulung bolsa 10 som birip ture”dep pul soraydu”dep hejiwi qilatti.
Amma,hazir,Ghul Jiliq Uyghur ahalisi ichide top-top “tilemchi”jamaiti barliqqa kelmekte.qerilar,ayalar,balilar,meyipler…muhtaj tilemchi Uyghurlar,özliridin birazla perqi bolghan Uyghurlarning derwaziliri aldida kizip yürüp tilemchilik qilishmaqta.
Ghururluq Ghul Ja Uyghurliri tarixning hich bir dewride bügünki künlerdikidek yoqsul,mezlum,charisiz ehwalda qlmighan idi.
Ishsiz we ashsiz qalghan Ghul Ja Uyghurliri charisizliq ichide,balilirinig kilechegini Xitayche mekteplerde izdeshke bashlidi.bu heqte ikki miasl birimen;
2004.yili.9.ayda Ghul Ja Sheher Aydöng mehellisidiki 10. bashlanghuch mektepke (Uyghur mektiwi) oqughuchi qobul qilishta barliq oqutquchi,mektep rehberlirining seperwerlikke kilishige qarimay,yengi sinipqa tizimlitilghan oqughochi sani 3 neper.
2004.yili 9.ayda Ghul Ja Sheherlik 11. ottura mektep qarmighidiki bashlanghuch(Xitay mektiwi) ning yengi sinipigha tizimlitilghan oqughochi sani 60 neper bolup,47 nepiri Uyghur,13 nepiri Xitay .oqush bashlinip 6 ay ichide 10 neper Xitay oqughochi ata-anisi teripidin elinip,Uyghursiz Xitay mekteplirige yötkep kitildi.bu Xitay tili bilen ders ötülidighan sinipta 50 neper Uyghur, 3 neoer Xitay Oqughochi dersini dawamlashturmaqta.
Bu weziyet,Uyghur balilirining kilechekke qandaq bir mediniyet bilen yitilishi mesiliside jiddi sual ishariti tughdurupla qalmay,nöwette eng köp Uyghur ziyalisigha xizmet imkani yaritiwatqan maarip saheside,Uyghurlarni umumi yüzlük ishsiz qaldurush dolqunining kütürülüsh xewipi…
4
Sherqi Türkistanning bashqa jaylirida Uyghurlarning ehwali qanche hesse engir we pajiyelik.Uyghurlar üchün her yerde ishsizliq,charisizliq.amma,bu zimindiki “tereqqiyat”qa egisihip, ish küchige bolgha ihtiyaj we pul tepish imkanliri toghrisa xitay metbuatliridiki bezi sanliq melumatlargha baqayli;
Xin Hua aginitlighining 2004.yili,9.ayning 24.künidiki xewiride,Sherqi Türkistangha,Xitaydin heryili 600.000 ischi paxta yeghiwelish emgigi üchün kilidighanlighini ilan qildi.2004.yili.9.ayning 20.künidiki “Tengri Tang “tor betide Sheqi Türkistanda her yili 400.000 yengi ish kuchi köpüyüwatqanlighini,ishsizlarnimg sani bir milyundin eship ketkenligi yezilghan.bashqa bir xitay tor betide,bu zimingha her yili özligidin eqip kelgen emgek kuchi sani 30.000 etirapida,ular yilda 10 milyart yuan pul tepip ailelirige ewetidighanlighi yezilghan.
2005.yili.1.ayning 1.künidiki “Xin Jiang geziti”Xitayche sanida Bing Tuan de “2004.yili kishi beshigha toghra kelgen milli daramet 11.780 yuan”ikenligi,Bing Tuan qumandani Zhang Ching Li ning bergen melumatigha asasen yezilghan.yene,1.ayning 2.künidiki “Xoten geziti”Xitayche sanida,”2004.yili Xoten dihqanlirining oturta hisap bilen milli daramiti 980 yuan ge ulashti”dep xoshxewer birilgen.
Xitaylarning resmi hökümet dairliridin birilgen bu sanliq melumatlardin shuni nex kürüwalalaymizki,Sherqi Türkistanda Xitay dihqanlirining yilliq daramiti,Uyghur dihqanliriningkidin 12 hesse artuq.
Sherqi Türkistanni Uyghurlarning köz-yashliri bilen tolghan bir dengiz dep perez qilsaq,imtiyazliq Xitay köchmenliri bu dengizda behuzur üzüp yayrawatqan biliqlargha,hetta lehenglerge oxshaydu.
Xitay hökümiti,Uyghurlarni hich bir zaman özining puxraliri süpitide körmigenligi yuqirqi pakitlardin melum bolup turmaqta.”5.pewral weqesi”ning partlishing sewepchisi we jawapkari xitay hökümiti ikenligi xelqara jemiyet kördi.Uyughur mesilisining xelqaralishishida “5.pewral weqesi” mutleq hel qilghuch rol oynidi.
“5.pewral”rohi demek- qulluqqa qarshi isyan rohi demek.
“5.pewral “rohi demek-erkinlik,azatliq rohi demektur.
“5.pewral”rohi demek yuqutup qoyghan hoquqni,ghururni,shan-sherepni qayturup elish rohi demektur.
Uyghur xelqi “5.pewral”shehitlirini,qehrinamlirini ebidi unutmaydu.
Yolimiz “5.pewral” yolidur!
2005.yili.2.ayning.4-5 küni
Menbe:http://www.uyghur-8-4.com/haberler.asp?id=26
