Türkiyidiki Mezlumlar Jemiyiti 2010 ‏- Yilliq Sherqiy Türkistandiki Insan Heqliri Heqqide Doklat Élan Qildi(1)


Ixtiyari Muhbirimiz Arslan

2010-11-26

Mezlumlar isimi bilen tonulghan "insan heqliri we mezlumlar hemkarliq jemiyiti" teripidin sherqiy türkistandiki insan heqliri heqqide 2010 ‏- Yilliq doklat élan qilindi.

Mezlumlar jemiyiti her yili dunyadiki her qaysi döletlerde kishilik hoquqqa alaqidar tekshürüsh we tetqiqat élip bérip, kishilik hoquq depsendichiliklirige alaqidar doklat élan qilip kelmekte.


Mezkur teshkilat uyghurlarning kishilik hoquqliri heqqide mexsus sherqiy türkistandiki insan heqliri doklati dégen nam bilen 92 betlik bir doklat teyyarlighan we bu doklatni zhurnal shekilde neshr qildürüp munasiwetlik organ we shexslerge tarqatmaqta.


Doklatta, uyghurlar we sherqiy türksitanning tarixi we omumiy weziyiti heqqide qisqiche chüshenche bérilgen. Xitayning sot mehkimisi we asasiy qanun belgilimilerning ijra qilinmasliqi, sherqiy türkistanning qanuni weziyiti heqqide toxtalghan. Doklatta yene, türmilerdiki naheqchiliqlar, bigunah tutqun qilish, türmilerde iskenje we qiyin qistaqqa élish, namayish qilishqa yol qoymasliq we toplinish heq ‏- Hoquqlirining depsende qilinishi, ammiwiy teshkilat mesililiri, teshkillinish hoquqining depsende qilinishi, axbarat we pikir erkinliki hoquqining depsende qilinishi, uyghurlarni küchüshke mejbur qilish we uyghurlarning siyasiy panahliq telep qilishining sewebliri heqqide tepsiliy toxtilip delil ‏- Pakitlar otturigha qoyulghan.


Doklatta yene, étnik we diniy ayrimchiliq qilish, uyghurlarning milliy we diniy erkinlikining depsende qilinishi, uyghurlarning ijtimaiy, iqtisadiy we medeniyet jehettiki heq ‏- Hoquqlirining bésimgha uchrawatqanliqi, uyghur ayallirining pilanliq toghut we toghut cheklesh siyasitining qurbani boluwatqanliqi heqqide tepsiliy melumatlar delil ‏- Pakitlar bilen yézilghan.


Doklatta yene, 5 ‏- Iyul ürümchi weqesining kélip chiqishi we bu weqening kélip chiqishida xitay hakimiyitining asasiy jawabkar ikenliki heqqide toxtalghan.

Doklatta uyghurlarning kishilik hoquq depsendichilikining omumiy ehwali heqqide toxtilip mundaq déyilgen:

2009 ‏- Yili 5 ‏- Iyulda sherqiy türkistanda namayishlar élip bérilghandin kéyin, bu namayishchilargha xitay saqchilirining qattiq qol sélishigha pütkül dunya qarshi chiqti we dunya jamaitining diqqitini yene bir qétim u rayongha tartti. 7 ‏- Ayda weqe yüz bergen künlerde sanaqsiz insanlar tutqun qilindi we naheq tutqun qilinghan minglighan kishilerdin, weqe yüz bérip aridin bir yil ötken bolsimu, héchqandaq xewer élinmidi. Xelqara jamaet xitayning élip barghan kishilik hoquq depsendichiliklirige yéterlik derijide qarshiliq körsetmidi we buningdin jasaretlengen xitay dairiliri uyghurlarning nurghun heq ‏- Hoquqlirini depsen qilishni dawamlashturmaqta. Mezlum der jemiyiti 5 ‏- Iyul weqesi yüz bergende awazini yoqiri kötürüp meydangha chiqti, xitay dairilirige weqeni tekshürüsh üchün telep sunduq emma ret qilindi. Bügün yüz bériwatqan depsendichilikning asasiy menbesi xitayning bashqurush séstimsida we edliye séstimida körülmekte. Xitayning sot qilish séstimisigha qaraydighan bolsaq, asasiy mesilining sot mehkimiside we qanun chüshenchisidiki pelsepede ikenlikini éniq köreleymiz. Buninggha asaslanghanda, xitayning hazirqi séstimisida, kolléktip hoquqlirining menpeiti üchün pütkül shexslerning ishlirigha arilishish hoquqi bar. Xitay dairilirining, sherqiy türkistandiki uyghurlarning mewjutluqini yoq qilish üchün ijra qiliwatqan siyasetliridin biri guruppa shekilde xalighanche tutqun qilish we türmilerde qiyin ‏- Qistaqqa élish. Tutqun qilinghan musulman uyghurlarning köp qismi, éghir jazagha tartilidu we emgek qilish lagérida éghir ishqa sélinidu. Guruppa shekilde tutqun qilinish, türmilerde qiyin ‏- Qistaqqa élinish, toyuqsiz yoqap kétish, tutqun qilinghanlardin uzun zaman xewer alalmasliqqa oxshash weqeler sherqiy türkistanda yüz bériwatqan kündülük weqelerdur. Xitay qanunlirida iskenje we qiyin ‏- Qistaqqa élish cheklengen bolsimu, bu qanun ijra qilinmaydu. Iskenje we qiyin ‏- Qistaqqa élish, bésim qilish dölet siyasitining wastisi haligha keldi.


Doklatning dawamida yene mundaq déyilgen: dunyaning héchqandaq yéride bolmighan, emma sherqiy türkistanda ijra qiliniwatqan kishilik hoquq depsendichilikliridin biri bolsa, musulmanlarning meschitlerge kirish ‏- Chiqishigha cheklime qoyush, meschitlerning derwazilirigha ésilghan uqturushlarda meschitlerge kirish we ibadet qilish cheklengen kishiler belgilengen. Oxshash rayondiki buddistlarning ibadetxanilirining derwazisigha u xil cheklimiler yézilmaydu. Buningdin shuni körüwalghili boliduki, xitay dairiliri musulmanlargha qarita hem diniy, hem milliy ayrimchiliq qilmaqta. Buni yoshurmastin ashkara élip barmaqta.

Doklatta yene, mezlumlar jemiyiti bügüngiche uyghur rayonigha alaqidar élip barghan xizmet netijiside, xitay hakimiyitige, rayondiki kishilik hoquq depsendichiliklirige shertsiz xatime bérish, sherqiy türksitanning shinjang dégen ismini özgertish we rayonni assimiliyatisiye qilish siyasitini emeldin qaldurush, xitayning chetellerde yashawatqan uyghurlarning wetinige qaytishigha cheklime qoymasliq we qaytishigha qolayliq yaritip bérish, sherqiy türksitanda hazirmu dawam qiliwatqan teshkillinish, axbarat we pikir erkinlikige qoyulghan cheklimilerning emeldin qaldurulush, rayongha xitay köchmenlerni yötkeshni toxtitish, xitaylashturush siyasitini emeldin qaldurush, uyghurlarni her xil sewebler bilen xitayning ichkiri ölkilerge ewetishke xatime bérish, rayonda ijra qiliniwatqan her türlük iqtisadiy ayrimichiliqqa xatime bérish, xelqaraliq ölchemlerge uyghun qanunlarni tüzüsh, sherqiy türkstanda élip bériliwatqan atom bomba sinaq qilishqa xatime bérish, pilanliq tughut we tughut cheklesh siyasitini bikar qilish, ayallargha qanunsiz toghdi dep jinayet artmasliq, musulmanlarning diniy étiqadi we rayonning aptonomiye hoquqini közde tutup pilanliq toghut siyasitini emeldin qaldurush qatarliq jehetlerde xitaygha chaqiriq qildi.


Mezlumlar jemiyiti doklatta yene, türkiye jumhuriyiti reislirige xitap qilip, sherqiy türkistangha alaqidar bir qanche nuqtilarda diqqet qilishqa agahlandurup mundaq yazghan: jemiyitimiz hökümettin, xitay bilen dawam qiliwatqan her qandaq munasiwetlerde, sherqiy türkistan we tibetke oxshash rayonlarda yüz bériwatqan kishilik hoquq depsendichiliklirini aldinqi shert qilish we munasiwetlerni buninggha qarita belgilesh. Sherqiy türkistanliqlar béshigha kelgen qiyinchiliqlarning sewebidin wetinini terk étishke mejbur bolghan ehwalda, köchmen uyghurlargha her türlük sharaitlarni yaritip bérish. Sherqiy türkistanda yüz bériwatqan kishlik hoquq depsendichiliklirini xitay bilen bolghan tijaret munasiwetlirining qurbani qilmasliq. Sherqiy türkistan mesilisi heqqidiki tashqi siyasetni qaytidin közdin köchürüp uyghurlarning weziyitini türkiye tashqi siyasitide aldinqi qatargha qoyush. Her xil yollar bilen kélip türkiyide panahliq telep qilghan sherqiy türkistanliq siyasiy panahliq telep qilghuchilar düch kéliwatqan, iqamet kénishkisi, wiza, ishlesh roxsiti élish, oqughuchilarning oqush rasxotlirini kötürüsh, türkiye puqraliqigha qobul qilish we ayrilip ketken aililerni birleshtürüshke oxshash mesililerning hel bolushi üchün xizmet ishleshni telep qilidu.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/insan-heqliri-11262010223613.html/story_main?encoding=latin