Muxbirimiz Méhriban
2010-12-17
Xitay merkizi milletler uniwérsitétining dotsénti, «uyghurbiz tori» ning sahibi ilham toxti ependi, 9-Dékabirdin 15-Dékabirghiche nezerbend qilinghan idi. Bügün ilham toxti ependi radiomiz muxbirigha eyni chaghda özining bir hepte nezerbend qilinishigha, uning nobél tinchliq mukapati sahibi lyu shyawbo bilen bolghan dostluq munasiwitidin bashqa 2010- Yili 3- Dékabir küni sözlengen « shinjangdiki milliy siyaset » namliq léksiyining seweb bolghanliqini bildürdi. Shundaqla eyni chaghdiki léksiye arginalini muxbirimizgha ewetip berdi.
Ilham toxti :"méning nezerbend qilinishimgha men sözligen léksiye asasi seweb boldi"
Ilham toxti ependi bügün ziyaritimizni qobul qilip, özining bu qétim nezerbend qilinishidiki sewebler heqqide toxtaldi.Ilham toxti ependi özining ehwalini bayan qilip, bir aydin buyan béyjingdiki dölet amanliqini qoghdash xadimliri teripidin köp qétim « chay ichip söhbetlishish» ke chaqirtilghanliqini, bolupmu 3- Dékabir küni özining béyjingdiki her millet ziyaliyliri qatnashqan bir qétimliq léksiyiside, uyghur aptonom rayonida yürgüzülüwatqan milliy siyaset hem uyghurlar bilen xitaylarning rayonda bille yashash jeryanida saqliniwatqan konkrét mesililer heqqide léksiye sözligini üchün, shu küni léksiyige qatnashqan dölet amanliqini qoghdash xadimliri teripidin « bu léksiye sezgür témida sözlendi» dep qarilip, özining söhbet ötküzüsh namida bir kéche öyige qayturulmighanliqini bildürdi.
Ilham toxtining léksiyiside xitayning uyghurlargha qaratqan milliy siyasiti tenqid qilinghan
Ilham toxti ependi yene élxet arqiliq, 3- Dékabir küni sözlengen léksiyining toluq tékistini ewetip berdi. Léksiyige "shinjangdiki milliy siyaset, uyghurlar bilen xitaylar qandaq sharaitta barawer yashiyalaydu?" dégen téma qoyulghan bolup, ilham toxti ependi öz léksiyiside 1955-Yili uyghur aptonom rayoni qurulghandin buyanqi milliy aptonomiye siyasitining rayonda ijra qilinish jeryanida saqlanghan mesililer hem rayondiki yerlik milletlerning naraziliqi qozghilishidiki sewebler heqqide toxtalghan.
Biz bügünki programmimizda léksiyining kirish söz qismi hem uyghur aptonom rayonida yürgüzülüwatqan milliy siyasetning alahidiliki heqqidiki qismini tonushturmaqchimiz.
Léksiyining kirish söz qismida kommunist hakimiyetning uyghurlargha qaratqan milliy siyasiti hem manju istélasidin buyan hel bolmay kelgen milliy ziddiyet otturigha qoyulghan.
Ilham ependi léksiyining kirish söz qismida mundaq bayanlarni béridu:
"2010- Yili uyghur aptonom rayonining qurulghanliqigha 55 yil boldi. Junggo kommunist partiyisi 1949- Yili hakimiyetni qoligha alghinidin buyan, bu zémin jungxua xelq jumhuriyitining ölke derijilik memuri rayonigha aylandi. Junggo kommunist hökümiti ichkiri rayondiki xelqlerni kolléktip halda rayongha köchmen bolup olturaqlishishqa teshkillidi. Netijide xitay millitini asas qilghan köchmenler rayongha köchürüp kélinip, bu yerdiki milletlerning milliy qurulmisining özgirishini keltürüp chiqardi.2009- Yili yil axirigha kelgende rayondiki xitaylarning nisbiti 1949- Yildiki 4.5% Tin 39% ke yetti. Halbuki uyghurlarning nisbiti bolsa eslidiki 80% tin 47% ke chüshüp qaldi. Bu xil ehwal rayonda uyghurlar hem xitaylardin ibaret ikki chong millet qurulmisini shekillendürdi. Bu ikki milletning tarixi, medeniyiti, tili, étiqadi, siyasiy qarishi qatarliqlar tamamen oxshimaytti. Milliy alahidilikimu roshen perqliq bolup. Bir-Birige qarmu-Qarshi idi. Bu xil qarmu-Qarshiliq we perq ichide uyghur aptonom rayonining hazirqi alahide medeniyet muhiti shekillendi."
Ilham toxti ependi kirish söz qismida yene manju istélasidin buyan rayonda milliy ziddiyetning üzlüksiz hel bolmay kelgenlikini otturigha qoyghan.
Ilham toxti ependi bu heqte mundaq bayan béridu:
"Uyghur rayoni jungxua impériyisige kirgüzülgendin buyan, rayondiki milletlerge qaritilghan siyaset merkizi hökümet bilen yerlik hakimiyet otturisidiki asasi téma bolup keldi. Chünki rayonda yürgüzülgen herqandaq siyaset bu yerning hökümet tüzülmisi, iqtisadiy tereqqiyati, maarip tüzümi, bayliq teqsimati qatarliqlarning hemmisi rayonda yürgüzülüwatqan milliy siyaset bilen munasiwetlik. Bu shinjang mesilisi tetqiqati bilen shughullinidighanlar birlikke kelgen ortaq qarash. Emma, junggo hoquq merkezleshken bir dölet bolush süpiti bilen, milliy mesilide démokratiye we milliy alahidilikni nezerdin saqit qilip keldi. Dölet ichide ejdihaning ewladi, yenxuang ewladi dégendek nezeriyiler küchiyip, xitay tili emeliyettiki dölet tili dep qaraldi. Ilahsizliq terghib qilinip, bashqa milletlerning eneniwi qarashliri chetke qéqildi. Shinjangdiki asasliq mesile bolsa uyghur qatarliq yerlik milletler bilen xitaylarning öz aldigha ayrim nezeriyiwi qarashliri bar, ular bir - Biridin perqliq. Hökümet dairiliri 50 nechche yildin buyan milliy aptonomiye tüzümini emeliyleshtüridighanliqi hem yaxshilaydighanliqini tekitlep keldi. Shinjang mesilisi mutexessislirimu özlirining oxshimaydighan teklip pikirlirini qoyup keldi. Emma, rayondiki milliy mesililer hel bolmay keldi."
Uyghur rayonidiki milliy siyasette merkizi hökümet hem xitay millitining menpeiti asas qilindi
Ilham toxti ependi xitay merkizi hökümitining uyghur aptonom rayonida yürgüzüwatqan siyasitide « rayonda xitay millitining hökümranliq orni kapaletke ige qilinghan » liqini otturigha qoyup, mundaq bayan qilidu:
"Shinjang uyghur aptonom rayonining eng aliy hökümrani partkom hem dölet igilikidiki idarilerning rehberliri. Asasliq bashqurghuchilarning zor köpchiliki xitay millitidin terkib tapqan. Bu shinjang hökümitining tömür tüzümi, herqandaq ammiwi teshkilat yaki shexsning bu qaidige xilapliq qilishigha ruxset yoq. Ilgiri mushundaq idi, hazirmu shundaq, belkim yéqin kelgüsidimu shundaq bolushi mumkin. Rayondiki axbarat, metbuatlar, herqaysi jemiyetlerning eng aliy hoquqlirini tutquchilar yenila xitaylar. Bu organlarning hemmisi partiye hem hökümetning qurushi hem qollishi astida barliqqa kelgen. 60 Yil jeryanida aptonom rayonning ikki nöwetlik reisidin bashqa qalghan reislerning hemmisi uyghur bolghan bolsimu, emma aptonom rayonning bu reislirining hemmisi merkizi hökümet teyinligen hem uzun mezgillik közitish hem terbiyileshtin ötken, sadiqliq derijisi yuqiri kishiler. Xitay millitidin teyinlengen partkom sékrétari hökümetning asasi hoquqini öz qoligha alghan."
Ilham toxti ependi 2009- Yili 5- Iyul ürümchi weqesidin kéyinki hökümet qurulmisidiki ehwal heqqide toxtilip mundaq deydu:
"2009- Yili 5- Iyul ürümchi weqesidin kéyin, merkizi hökümet shinjanggha eng zor kölemdiki tetqiqatchilar qoshunini ewetti. Hökümetning axbarat wasitilirimu bu heqte bes-Beste xewer bérishti. Shunga béziler junggoning shinjanggha qaratqan milliy siyasitide melum özgirish bolushi mumkin dep qarashti. Emma, men undaq qarimaymen. Méningche, hazir rayonda « wang terepdarliri » bilen islahatchilar terepdarliri otturisida küch sélishturmisi bolghandin bashqa, xitay millitining rayondiki hökümranliq ornida héchqandaq özgirish bolmidi. Chünki merkizi hökümetning xitaylarning küchi arqiliq rayonda siyaset yürgüzüsh hem rayongha hökümranliq qilish idéologiyisi özgergini yoq."
Ilham ependi özining bu qarishini mundaq izahlaydu:
"Merkizi hökümet üzlüksiz halda bingtuenni kücheytishni teshebbus qiliwatidu. Bölüp bérish usulini qollinip, yardem bérish namida yer hem bayliqlarni teqsim qiliwatidu. «Qosh tilliq oqutush» namida pilanliq teshkillik halda zor küch bilen xitay tili maaripini omumlashturuwatidu. Gerche uzun yillardin buyan, ishsiz,aliy mektepni tügetken yashlarni xizmetke orunlashturush pilanini yolgha qoyidighanliqini jakarlighan, shinjanggha yardem namida yerliktin élinidighan bayliqning bir qismini puqralarning turmush muhitini yaxshilashqa wede qilghan bolsimu, emma bularning hemmisi pilan ichidiki bir tamche sula xalas. Chünki bu tereqqiyatlarning hemmisi rayondiki xitay milliti hem yéngidin köchürülüp kéliwatqan köchmenlerning menpeitini chiqish qilmaqta. Partkom sékrétarliri hem herqaysi derijilik xitay hoquqdarliri bu tereqqiyatning pilanlighuchiliri hem ijrachiliri. Shundaq bolghini üchün, kelgüside rayondiki iqtisadi sewiyini körsitidighan ‹g d p › ning éshishimu yenila rayonda hökümranliq ornida turuwatqan xitay millitining menpeitini asas qilghan bolidu."
Ilham toxti ependi léksiyisining kéyinki qismida xitay hökümiti teripidin «uyghur aptonom rayoni» dep atalghan bu zéminda uyghurlar bilen xitaylargha qaritilghan siyasettiki perq hem bu ikki millet otturisidiki ziddiyetning küchiyishige seweb boluwatqan amillar heqqide toxtalghan. Biz kéyinki programmimizda ilham toxti ependining léksiyisining kéyinki qismidiki mezmunlarni tonushturimiz.
http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/ilham-toxti-12172010163659.html/story_main?encoding=latin
