Ilham Toxti "Ana Til Qayghusi We Qosh Tilliq Maaripqa Telep" Namliq Teklip Layihisini Élan Qildi (2)
Muxbirimiz mihriban
2010-11-30

Ilham toxti ependi qatarliqlar teripidin teyyarlanghan "ana til qayghusi we qosh tilliq maaripqa telep" namliq telepnamining kéyinki qismida uyghur aptonom rayonluq hökümet dairilirining hazir rayonda yürgüzüwatqan maarip siyasiti, til-Yéziq siyasiti we milliy siyasitige qarita 6 türlük chaqiriq hem 12 maddiliq konkrét telep otturigha qoyulghan


Ilham toxti ependi radiomizgha ewetip bergen qosh tilliq maarip islahati heqqide hökümetke sunulmaqchi bolghan bu telep layihisi 2010- Yili 11-Noyabir küni ilham toxti ependi teripidin yézilip, 12-Noyabir küni tunji qétim ilham toxti ependi teripidin léksiye teriqiside béyjingdiki oqughuchi ziyaliylar arisida sözlengen hem shu meydanning özidila telepnamining deslepki nusxisigha 200 din artuq kishi imzasini qoyghan.

Bügün ilham toxti ependi radiomiz ziyaritini qobul qilip, bu telepnamining, tibet oqughuchilirining qosh tilliq maarip qararigha qarshi namayishidin kéyin, béyjingda uyghur, xitay, tibet, qazaq oqughuchiliri, ziyaliylar shundaqla italiye, gérmaniye, koriye, yaponiye, amérika qatarliq döletlerdin kelgen chetellikler hem xitayning özining hökümet xadimlirimu qatnashqan 400 kishilik chong zalda sözlengen mexsus témidiki léksiye ikenlikini eskertti.

Ilham toxti ependi qatarliqlar teyyarlighan telepnamining deslepki nusxisida uyghur aptonom rayon dairilirining hazir rayonda yürgüzüwatqan qosh tilliq maarip hem til-Yéziq siyasitige qarita 6 türlük chaqiriq 12 maddiliq telep otturigha qoyulghan.
6 Türlük chaqiriqta, birleshken döletler teshkilatining 1951- Yili, 1995- Yili hem 1996- Yillarda élan qilinghan herqaysi milletlerning öz ana tilini ishlitish hoquqi hem birleshken döletler teshkilatigha eza döletlerning öz dölitidiki milletlerning ana tilini ishlitish, ana til maaripidin behrimen bolush hoquqini qoghdash heqqidiki chaqiriqi misalgha élinip, xitay hökümitini xitaydiki bashqa milletlerning öz ana tilini ishlitish, ana til maaripidin behrimen bolush hoquqini qoghdashqa chaqirghan.

6 Türlük chaqiriqning asasi mezmuni töwendikiche:

1. Til hem medeniyetning köp qutupluq bolush prinsipi birleshken döletler teshkilati qararidin ötken. Herqaysi döletler bu prinsip boyiche ish qilishi kérek.

2. Ana til maaripini bilen terbiyilinish herqaysi milletlerning milliy hoquqi hem qanunda belgilengen asasi hoquqi, choqum maarip qanunida ijra qilinishi kérek.

3. Dölet tilining orni jezimleshtürülüshi, bu xelqara til-Yéziq qanunining muhim nuqtisi, emma bu herqaysi milletlerning til-Yéziq hoquqigha dexli qilinmighan asasta bu milletlerning öz ana tili maaripini tereqqiy qildurushni aldinqi shert qilghan ehwalda yolgha qoyulushi kérek. Dölet ichidiki til-Yéziqning köp xil bolushigha yol qoyulushi kérek.

4. Ana til u bir milletning rohi, milliy medeniyetning asasi, milletning belgisi, milletning ghururi we orni, shunga ana til maaripining saqlinip qélishi hem uning milletler barawerliki asasida erkin tereqqiy qilishigha yol qoyush kérek.

5. Ana til maaripi eng biwasite ünüm béridighan maarip, u milletning milliy ghururini terbiyileydu. Milliy iptixarini kücheytip milliy rohini urghutidu. Shunga millet ewladliri öz ana til maaripidin ayrilip qalsa bolmaydu.

6. Hazirqi réal emeliyet shuni ispatlidiki til-Yéziq, medeniyet, maarip qatarliqlarda xitay tilini asas qilghan yekke tilliq maaripni teshebbus qilish hem milletlerning ana tilini assimilyatsiye qilish siyasiti peqetla milletler arisidiki bölünüshni hem öchmenlikni keltürüp chiqidu؛ eksiche köp tilning köp xilliqigha yol qoyush, hem bashqa tillargha keng qorsaqliq bilen muamile qilish herqaysi milletler arisidiki ittipaqliqni kücheytip öz-Ara chüshinishni ilgiri süridu.

Ilham toxti ependi bügün ziyaritimizni qobul qilghinida, herqaysi milletlerning öz ana tili hem medeniyitini qoghdashning qanunda belgilengen qanuni hoquqi hem döletning öz puqralirining bu hoquqini qoghdash mejburiyiti barliqini yene bir qétim tekitlidi.

Telepnamide otturigha qoyulghan 12 maddiliq telepte dairilerdin töwendikiler telep qilinghan:

1. Dairiler xelqara qanunda belgilengen milletlerning til-Yéziq hem maaripta belgilengen hoquqlirini rayonda kapaletke ige qilishi hem emeliyleshtürüshi kérek.

2. Hazir tekitlewatqan hem ijra qiliwatqan yekke tilliq yeni xitay tilini asas qilghan maarip siyasitini emeldin qaldurup, milletler maaripining köp qutupluq hem erkin tereqqiyati kapaletke ige qilinishi kérek.

3. Munasiwetlik orunlar dölet qanunida belgilengen maarip qanuni, döletning milliy til-Yéziq qanuni, milliy aptonomiye qanuni qatarliqlargha emel qilip, uyghur aptonom rayonida uyghur, qazaq qatarliq milletler tilidiki yesli, bashlanghuch mektep, ottura mektep qatarliqlarni köpeytip, balilarning ana til maaripida terbiyilinishini kapaletke ige qilish kérek.

4. Hökümet dairiliri tedbir qollinip, hazirqi uyghur aptonom rayoni qatarliq jaylarda yesli, bashlanghuch mektep, ottura mektepliride xitay oqutquchilar ziyade jiq bolup kétish, uyghur qatarliq milletlerdin bolghan oqutquchilar ziyade kemchil bolushtek sharaitni özgertishi kérek.

5. Hökümet milliy til maaripining tereqqiyati üchün meblegh ajritip, oqutquchilar qoshuni, oqutush esliheliri, derslik kitab, kompyutér yumshaq détali qatarliqlar tereqqiyatini kücheytish kérek.

6. Hökümet dairiliri hazir teriplewatqan qosh tilliq yesli we mekteplerdiki uyghur tili oqutush iqtidari bolmighan oqutquchilarni ishlitishni toxtitishi, az sanliq milletler maaripining eneniwi prinsiplirigha hörmet qilishi milletlerning maarip qanunida belgilengen qanuni hoquqlirini kapaletke ige qilishi kérek.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/Ilham-toxti-12012010000525.html/story_main?encoding=latin