Ixtiyari muxbirimiz Arslan
2010-11-30
Türkiyidiki kishilik hoquq teshkilatliridin "mezlumlar jemiyiti" yéqinda doklat élan qilip, xitay hökümitining uyghurlargha qaratqan siyasitini tenqid qilghan. Uyghur élining asiyadiki kishilik hoquq eng éghir derijide depsendichilikke uchurawatqan rayon ikenlikini ilgiri sürgen idi. "Mezlumlar jemiyiti" ning doklatida yene türkiye hökümiti we xelqara jamaetchilikni uyghurlar duch kéliwatqan kishilik hoquq mesililirig eköngül bölüshke chaqirghan.
RFA
Doklatning muqawisi
Türkiyide kishilik heq - Hoquqqa alaqidar paaliyet qiliwatqan mezlum der jemiyiti teripidin élan qilinghan, 2010 - Yilliq sherqiy türksitan insan heqliri doklatining dawamida mundaq déyilgen:
"Sherqiy türkistan asiyada kishilik hoquqning eng köp yüz bergen rayonlardin biri. Xitay hakimiyitining uyghur musulmanlargha qarshi bésim siyasetliri kündin künge éship barmaqta we dunya bu weziyetke süküt qilmaqta. Sherqiy türkistanda bashta yashash heq - Hoquqlargha alaqidar depsendichilikler, mehbuslar üstidin organ tijariti, namayish we toplinish hoquqlargha dair depsendichilikler axbarat we pikir erkinlikige alaqidar cheklimiler, mejburiy éshincha küchi, ijtimaiy we medeniyet jehetlerde élip bériliwatqan basturush, tughut cheklesh we pilanliq tughut siyasetler qatarliq kishilik hoquqqa alaqidar mesililer hel bolushni kütmekte. Bu doklat, rayonda yüz bériwatqan kishilik hoquq mesililerge yene bir qétim diqqetni tartidu. Bashta xitay hakimiyitining emeldarlirigha, türkiye jumhuriyitining reislirige, uyghurlargha we xelqaraliq teshkilatlargha qilishqa tégishlik mejburiyetlerni yene bir qétim xatirlitidu. "
Xelqara teshkilatlarni uyghurlarning kishlik hoquqqa köngül bölüshke chaqiriq qilidu
Mezlum der jemiyiti doklatta yene sherqiy türkistan mesilisige alaqidar xelqara jamaetning qilishqa tégishlik muhim xizmetlerni otturigha qoyup mundaq yazghan: xelqara jamaetni, b d t qatarliq pütkül xelqara teshkilatlarni sherqiy türkistanda yüz bériwatqan kishilik hoquq depsendichiliklerge qarshi téximu sezgür bolushni telep qilidu. Xitayning uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan bésim siyasetlerge qarita, derhal insanperwerlik bilen qedem bésip yardem qilishni telep qilidu. Mezlum der jemiyiti yene xelqaraliq közitish heyitining qatnishishi bilen sherqiy türkistanning heqiqiy nupus istatskisini éniqlap chiqish. Sherqiy türkistanning nopusini kapaletke ige qilish we buningdin kéyinki sherqiy türkistan nopusining aziyishigha seweb bolidighan, qetliam, tughut cheklesh, pilanliq tughut, xitaylarning gurup shekilde sherqiy türkistangha köchmen yötkeshke oxshash sherqiy türkistanning esli qiyapitini özgertidighan siyasetlerge, xatime bérilishide xitaygha bésim qilishqa chaqirq qilidu. Islam jughrapiyisi dep qobul qilinghan sherqiy türkistan rayonlirida musulmanlarning nopusigha ehmiyet bérip, islam qurultiyi teshkilatining rayonda yüz bergen mesililerge téximu köp köngül bölishini telep qilidu.
Chetellerdiki uyghur teshkilat we paaliyetchilerge teklip
Doklatta yene mezlum der jemiyiti uyghurlar üchün bir qanche muhim nuqtida teklip layihiler sunup mundaq yazghan:
"Sherqiy türkistanning heq - Hoquq körüshini qiliwatqan chetellerdiki teshkilatlarning qisqa we uzun muddetlik ish pilanliri we xizmet nishanlarni belgilishi. Sherqiy türkistan teshkilatlarning istiratégiyilirini xelqara qanungha uyghun halda belgilesh we xelqaraliq organ we teshkilatlar bilen hemkarliqni kücheytishi. Radio, téléwiziye, gézit we shuninggha oxshash teshwiqat wasitiliri arqiliq, sherqiy türkistanni tonushturush bilen birge u yerde yüz bériwatqan naheqchilikni bir - Birlep anglitish.
Xitayning chetellerdiki uyghurlar üstidin élip bériwatqan bésimlar
Doklatta yene mundaq déyilgen: xitaydin qachqan uyghur köchmenler, qoshna döletlerde uzun zaman qalalmaydu, xitayning bésim qilish sewebidin xususen pakistan qirghizistan, qazaqistan, we özbékistan qatarliq döletlerge qachqan uyghurlar her zaman xitaygha qayturulush xewpi bar. Xitaygha qayturulghanlarning köpinchisi ölümge höküm qilinidu yaki eng az 15 yilliq qamaq jazasigha höküm qilinidu. Qayturulghanlarning bezliridin héch qandaq xewer élinmaydu, iz déreksiz yoqap kétidu. Xitayning éghir bésim astida qélip, yashash hoquqidin mehrum qalghan we yaki qiyin - Qistaqqa élinghan we yaki uzun zaman bigunah türmide yétish éhtimalliqni közde tutup, öz wetinini terk étip bashqa döletlerge qachqan uyghurlargha ige chiqish, heq - Hoquqigha kapaletlik qilish insaniy mejburiyettur.
Doklatta yene xitay dairliri bashqa döletlerde yashawatqan uyghur köchmenler üstidin bésim siyasiti yürgüzüwatqanliqini ipadilep mundaq déyilgen: chetellerde yashawatqan uyghurlardin pasport mudditi toshqanlarning mudditini uzartip bermeydu. Hetta uyghurlar köchüp ketken döletlerning muhajirlar ishxaniliri bilen hemkarlishishqa urunmaqta we siyasiy panahliq telep qilghan uyghurlarni shu döletlerdin qayturup bérishni telep qilmaqta. Xitay dairliri bashqa döletlerdin qayturulghan uyghurlarni tapshurup élipla ölümge höküm qilidu yaki eng az dégende 15 yildin yuqiri qamaq jazasigha höküm qilidu. Mushundaq weziyetke düch kelgen uyghur muhajirlar bir türküm qanunsiz yollarni qollinishtin bashqa chare tapalmaydu. We bu yol bilen köchüshke mejbur bolidu.
Sherqiy türkistanliq muhajirlar düch kelgen qiyinchiliqlar
Nurghunlighan sherqiy türkistanliqlar qanunsiz halda yurtini terk étishke mejbur boldi. Sherqiy türkistanliq uyghurlar égiz taghlarni piyade bésip ötüp qoshna döletlerge yétip barghanda, qollirida sayahet qilishqa alaqidar héch qandaq belge yoq bolghanliqi üchün, saxta sayahet belgiliri ishlitishke mejbur bolidu. Bu xil qanunsiz yollarni tallashning sewebi, ularning üstidin élip bériliwatqan éghir bésim we sayahet qilish erkinlikidin mehrum qélishidur. Shu seweptin qanuni sayahet qilish belgisi bolmighanliqi üchün wetinige qaytalmaydu.
Mezlum der jemiyiti, 2009 - Yilliq doklatida xitayni kishilik hoquqni eng éghir derijide depsende qilghan döletlerning aldinqi qatargha qoyghan we eng köp adem öltürgen dölet dep qattiq eyibligen idi.
Mezlum der jemiyiti, türkiyining her qaysi sheherliride kishilik hoquqqa alaqidar xizmet qilidighan teshkilat bolup, bu teshkilatning qurghuchiliri we mesulliri qanunshunas we adwukatlardin terkip tapqan.
http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/doklat-11302010181123.html/story_main?encoding=latin
