Ilham Toxtining Nezerbend Qilinishigha Seweb Bolghan Léksiye (3)

Muxbirimiz Méhriban
2010-12-23

Ilham toxti ependi léksiyiside yene xitay merkizi hökümitining xaraktéri, qurulmisi, milliy siyasiti shundaqla xitaydiki ölke, aptonom rayonlarning merkizi hökümetke béqinishtiki konkrét sewebler, yerlik orunlarning hoquqi kapaletke ige bolushi kérekliki qatarliq mesililer heqqidimu toxtalghan.
Xitay merkizi milletler uniwérsitétining dotsénti, «uyghurbiz tori» ning sahibi ilham toxti ependi, ötken hepte ziyaritimizni qobul qilip, özining 9-Dékabirdin 15-Dékabirghiche nezerbend qilinishigha, uning nobél tinchliq mukapati sahibi lyu shyawbo bilen bolghan dostluq munasiwitidin bashqa 2010- Yili 3- Dékabir küni sözlengen « shinjangdiki milliy siyaset » namliq léksiyining seweb bolghanliqini bildürgen idi. Biz aldinqi ikki qétimliq programmilirimizda léksiyining deslepki qismini tonushturghan iduq.

«Merkizi hökümet hoquq merkezleshken küchlük hakimiyet»

Ilham toxti ependi öz léksiyiside yene xitay merkizi hökümitining alahidiki heqqidimu bir qeder etrapliq mulahize yürgüzgen. U xitay merkizi hökümitining xaraktérige baha bérip, « merkizi hökümet hoquq merkezleshken küchlük hakimiyet » deydu.

Ilham ependi özining bu qarishini töwendikidek izahlaydu: "nezeriye jehettin élip éytqanda, xitayning qanunida herqaysi aptonom rayon, oblastlarning alahidiliki hem musteqil tereqqiyatigha hörmet qilish belgilengen. Merkizi hökümet dölet dairisidiki ishlargha mesul bolush békitilgen. Merkizi hökümetning aptonom rayonlarning ishlirigha arilashmaydighanliqi, hetta aptonom rayonlarning merkizi hökümet belgiligen bezi belgilimilerge özgertish kirgüzüsh hetta ijra qilmasliq hoquqi barliqi tekitlengen. Emma réal emeliyet nezeriye jehettin belgilengen qaide, prinsiplar bilen oxshimaydu. Chünki xitay merkizi hökümiti hoquq merkezleshken bir hakimiyet. Bu hökümet qurulma jehettin zor bolupla qalmastin, qanun belgilesh hem qanunni ijra qilish yaki qilmasliqni belgileydighan eng aliy hoquqqa ige hakimiyet. Shuning bilen bille merkizi hökümet yene pütün döletning maliyisi hem baj sistémisini kontrol qilidighan bolup, jaylardiki bayliq menbeliridinmu behrimen bolush hoquqigha ige."

«Xitayda herqaysi ölke, aptonom rayonlar merkizi hökümetke shertsiz boysunidu»

Ilham toxti ependi xitay merkizi hökümiti bilen yerlik orunlarning munasiwiti heqqide toxtilip, yerlik orunlarning öz aldigha musteqil hoquqi yoqluqini tekitlep mundaq bayan qilidu: "xitayda herqaysi yerlik hökümet orunlirining musteqil haldiki maliye hoquqi yoq, chünki köpligen xam chot pilani merkizi hökümet teripidin hésablinip, belgilinidu. Yerlik hökümetning merkezge boysunushi muqerrer. Eger yerlik orunlar merkezge boysunmisa, merkezning chare körüshi turghanla gep. Junggoning dölet qurulmisi merkizi hökümetke hoquq merkezleshken dölet bolghini üchün, bu xil tüzüm bilen milliy aptonomiye tüzümi otturisida eslidinla ziddiyet mewjut. Junggo merkizi hökümitide yene millet amilimu nezerge élinghan. Yeni merkizi hökümetning ijrachisi bolghan kompartiyige rehberlik qilghuchilarning hemmisi xitay millitidin.Junggoda dölet reisi, bash ministiri hem herqaysi ministirlarning hemmisi xitay millitidin saylinidu."

«Uyghur aptonom rayoni pütünley merkizi hökümetning idare qilishida»

Ilham toxti ependi uyghur aptonom rayoni dep atalghan bu zéminning emeliyette pütünley merkizi hökümetning idare qilishida ikenlikini mundaq bayan qilidu: "uyghur aptonom rayoni chégrasi ichidiki shinjang ishlepchiqirish qurulush armiyisi dep atalghan merkizi hökümetke biwasite qarashliq organmu emeliyette merkizi hökümetning menpeitini chiqish qilghan xitay köchmenliridin terkib tapqan. Mana shundaq iken, uyghur aptonom rayoni emeliyette xitaylar rehberlik hoquqini igiligen bir yerlik hakimiyetla xalas. Ene shundaq bolghini üchün, nezeriye jehettin xitay köp milletlik dölet, milliy aptonomiye tüzümi döletning asasi tüzümi dep belgilengen bolsimu, emma siyasiy hoquq jehettin élip éytqanda, xitayning özi hoquq merkezge merkezleshken yekke tüzülme astidiki dölet."

«Xitayning milliy siyasitide milletler hoquqi kapaletlendürülmidi»

Ilham toxti ependi léksiyisining xulase qismida, xitay hökümitining milletler siyasitini tenqid qilip, xitay hökümitini özining milliy siyasitige tüzitish kirgüzüshke chaqirghan.

U léksiyiside öz qarashlirini marksizm telimatidiki «kompartiye xitabnamisi» din neqil élish arqiliq mundaq bayan qilghan: "hazir dunya boyiche térrorluqqa qarshi turush tekitliniwatidu. Halbuki, térrorchiliqning barliqqa kélishige purset hem bazar hazirlap bériwatqan milliy siyaset hem tereqqiyat siyasiti özgertilishi kérek elwette. Hakim mutleqliq hem chiriklik her waqit ottura hem töwen tebiqidiki xelqni ümidsizlendüridu. Xelq özining bayliqtin behrimen bolush yoli étilip qalghanliqidin, kishilik hoquq ornining töwenlep ketkenlikidin ümidsizlengen chéghida, térror bazar tapqan mezgil bolidu. Bir qisim xitay tetqiqatchilirining neziride, xitay milliti uyghurlargha hem tibetlerge iqtisadiy jehettin yardem bériwatqan sharaitta uyghurlar hem tibetler ulargha teshekkür bildürüshi kérek dep qaralmaqta. Shunga ular yerlik xelqlerning néme üchün xitaylargha öchmenlik qilidighanliqini hem xitay milliti bilen ular otturisida toqunush boluwatqanliqini chüshinelmeydu. Emma, bular nurghun rayonlarda kishilerning meniwi jehettiki bayliqni, maddiy bayliq hem burmilanghan eqliy bayliq, chirikleshken ijtimaiy jemiyettin üstün köridighanliqini hés qilip yetmigen bolsa kérek. Bular marks, éngilislar otturigha qoyghan kompartiye xitabnamisidimu otturigha qoyulghan. Hazir biz xitay millitini mustemlikichiler dések anche muwapiq bolmasliqi mumkin. Lékin shinjangdiki emeldarlar uyghurlarning hés tuyghusigha étibarsiz qaridi. Ularning néme oylawatqanliqini nezerge almidi.

«Uyghurlarning naraziliqigha hökümetning rayondiki siyasiti seweb boldi»

Hazir uyghurlar medeniyet hem iqtisadiy jehette alliqachan xitaylashturuluwatidu, uyghurlar héqiqi aptonomiyidin behrimen bolush pursitidin mehrum qaldi. Junggodiki uyghurlar öz aptonom rayonida tamamen chetleshtürüldi. Mana emdi öz tupriqidimu nahayiti tézlikte héqiqi haldiki az sanliq milletke aylandurulush teqdirige duch kelmekte. Shunga uyghurlargha nisbeten éytqanda, héqiqi haldiki barawer, özining aptonomiyilik hoquqi kapaletlendürülgen jemiyet berpa qilish asan emes. 14- Mart, 5- Iyul weqesidek weqelerdin kéyin, jemiyetshunaslar xitay kompartiyisining milliy aptonomiye siyasiti weyran boldi dep qarashmaqta. Mushundaq kétiwerse yene 2-3 Yil yaki 10 yillardin kéyin shinjangdiki milletler munasiwiti qandaq bolushi mumkin?"

Ilham toxti ependi léksiyisining xulase qismida, uyghurlarning hazirqi ehwalining özgirishi kéreklikini tekitligen. U bu mesilide xitay hökümitini agahlandurup mundaq deydu: "hökümetning yuqiri bésimliq siyaset, basturush, qorqutush hem aldash wasitisini qollinip, menpeetdar guruhning hoquqini qoghdap, bashqa milletning esli érishishke tégishlik hoquqini igiliwélish arqiliq özini qanaetlendürüshi, hergizmu rayondiki tinchliqning kapaliti emes. Uyghurlar menggü bu xil ajiz halette turuwérishke qanaet qilmaydu, halbuki özige qaritilghan bu xil tengsizlik siyasitidin paydilinip, dewrlik haldiki siyasiy, ijtimaiy qarshiliqlarni körsitishi mumkin."

«Xitay hökümiti milliy siyasitini özgertishi zörür»

Ilham toxti ependi radiomiz ziyaritimizni qobul qilghinida, xitay merkizi hökümitining hazirqi milliy siyasitini özgertish zörürlükini köp qétim tekitligen idi.

Ilham toxti ependi léksiyisidimu, xitay hökümitining uyghurlarning emeliy ehwalini nezerge élishi zörürlükini tekitlep: "men ilgiriki léksiyilirimde uyghurlarning xitaydiki xitay millitidin yiraq turidighanliqini, eksiche ottura asiyadiki xelqler hetta gherb elliri bilen téximu yéqinliqini bayan qilghan idim. Hazir ottura asiyadiki 5 dölet milliy oyghinish hem diniy jehette oyghinish dewride turmaqta. Bu xil réal weziyet elwette uyghurlarning öz ornigha nisbeten qaytidin pikir yürgüzüshini keltürüp chiqiridu" deydu.

Ilham toxti ependi özining xitay hökümitidin kütidighan ümidi hem hökümetke bolghan telipini munu jümliler bilen ayaghlashturidu: "milletler arisidiki toqunush qedimdin tartipla chong mesile bolup kelmekte. Bügünki shinjang hem tibet mesilisi qandaq yönilishke qarap tereqqiy qilidu? biz adettiki adem bolush süpitimiz bilen xitay kommunist partiyisining qandaq tedbir qollinidighanliqini bilmeymiz. Emma, bizning qilalaydighinimiz, peqetla hökümettin barawerlik hem adilliq telep qilish."


http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/ilham-toxti-12232010143652.html/story_main?encoding=latin