Ilham Toxtining Nezerbend Qilinishigha Seweb Bolghan Léksiye (2)

Muxbirimiz Méhriban
2010-12-22

Ilham toxti ependi léksiyisining 2-Qismida xitay hökümiti teripidin «uyghur aptonom rayoni» dep atalghan bu zéminda uyghurlar bilen xitaylargha qaritilghan siyasettiki perq hem bu ikki millet otturisidiki ziddiyetning küchiyishige seweb boluwatqan amillar heqqide toxtalghan.


Xitay merkizi milletler uniwérsitétining dotsénti, «uyghurbiz tori» ning sahibi ilham toxti ependi, ötken hepte ziyaritimizni qobul qilip, özining 9-Dékabirdin 15-Dékabirghiche nezerbend qilinishigha, uning nobél tinchliq mukapati sahibi lyu shyawbo bilen bolghan dostluq munasiwitidin bashqa 2010- Yili 3- Dékabir küni sözlengen «shinjangdiki milliy siyaset» namliq léksiyining seweb bolghanliqini bildürüp, bu léksiyining toluq nusxisini radiomizgha ewetip bergen idi. Biz aldinqi qétim léksiyining deslepki qismidiki mezmunlarni tonushturghan iduq.

Ilham toxti ependi léksiyiside uyghur aptonom rayoni dep atalghan bu zéminda yashawatqan ikki chong millet, yerlik uyghurlar bilen köchmen xitaylarning rayondiki siyasiy sehne, jemiyet, medeniyet, iqtisad, maarip qatarliq jehetlerde tutqan orni hem bu jeryanda ikki millet arisida kélip chiqqan sürkilish heqqide toxtalghan.

Ilham toxti ependi, ziyaritimizni qobul qilghinida özining uzundin buyan bu mesililer üstide izdinip kéliwatqanliqini bildürdi.

Ilham toxti ependi sözide bultur 10-Dékabir xelqara kishilik hoquq künide béyjingda uyghurlarning réal ehwali heqqidiki léksiyisidimu bu mesililerni sözliginide awarichilikke uchrighanliqini bayan qildi.

« Xitaylar bilen uyghurlarning bille yashash jeryanidiki qarashliri»

Ilham toxti ependi 3-Dékabir künidiki léksiyiside uyghurlar bilen xitaylarning köz qarishidiki oxshimasliq heqqide toxtalghan. Ilham toxti ependi öz qarishini mundaq bayan qilidu:
"Uyghurlar bilen xitaylar milliy perqi tolimu chong bolghan ikki millet. Uyghurlar uyghur aptonom rayonidiki asasliq millet, emma xitay milliti bolsa junggodiki asasi nopusni teshkil qilidighan millet. Ikki terepning munasiwiti tolimu murekkep. Uyghurlar özini bu rayonning igisi, qanuniy jehettin musteqil aptonomiye hoquqigha ige millet dep qaraydu. Xitay millitini bolsa rayondiki köchmen millet dep bilidu. Shunga uyghurlar aptonom rayon dep atalghan bu zéminda uyghurlarning aptonomiyilik hoquqi hem uyghur millitining qanuni hoquqi kapaletke ige qilinishi kérek dep qaraydu. Uyghurlarning medeniyiti, tili hem maaripi qatarliqlarning hemmisi hörmetlinishi qoghdilishi kérek dep bilidu."

Ilham toxti ependi uyghur zéminigha köchmen bolup kelgen xitaylarning qarishini bayan qilip mundaq deydu: "halbuki rayondiki xitay milliti bolsa xitay milliti junggodiki asasi millet dégen qarashta ching turidu. Junggo hökümiti nechche on yildin buyan bu zémingha nurghunlighan xitay köchmenlirini yerleshtürdi. Bu xitay köchmenliri bu yillarda rayonda zor derijidiki étibar bérish siyasitidin behrimen boldi, hetta rayonda hökümran orungha chiqti. Hökümetning neziride uyghurlar ular belgiligen qaide ‏- Nizamlargha emel qilishi kérek dep qarashti. Halbuki, köchmen xitaylar bolsa uyghurlarning naraziliqigha qarita 'silerning bextsizlikinglar biz xitay milliti bilen munasiwetsiz, mesile bolsa kompartiye hem hökümetke denglar' deydighan pozitsiyide boldi. Bu addiy qanuniyetni köpchilik hemmisi yaxshi chüshinidu, mesile shu yerdiki hazirqi tüzüm astida bu ikki millet arisida barawerlikke érishish tolimu qiyin. Uyghurlar bilen xitaylar qandaq sharaitta bille yashiyalaydu? bu mesile heqqide hazirghiche köngüldikidek bir yekün chiqirilghini yoq. Bu zéminda uyghurlar bilen xitaylar 60 yil bille yashidi, lékin rayondiki ikki millet otturisidiki milliy mesililer aridiki eng négizlik mesile bolup keldi, bundin kéyinki yillardimu bu mesililer yenila asasi mesile bolidu elwette!"


«Milliy aptonomiye tüzümi hem uyghurlarni chetleshtürüsh»

Ilham toxti ependi léksiyiside xitayda milliy aptonomiyilik térritoriye dep belgilengen uyghur rayonida, bu zéminning igiliri bolghan uyghurlarning qanuni hoquq jehette rayondiki köchmen xitay milliti bilen barawer qanuni hoquqqa ige bolalmighanliqini, uyghurlarni chetleshtürüsh ehwalining éghirliqini bayan qilip mundaq deydu: "hazir hökümet dairiliri herqaysi shirketler arqiliq az sanliq millet rayonida bayliqlarni échiwatidu hem paydiliniwatidu. Az sanliq millet dep atalghanlar öz zéminidiki tebiiy bayliqlarni échish iqtisadiy qurulushigha qatnashturulmidi. Nopus bésimi, ishlepchiqirishning tereqqiyati hem memuri bashqurush qatlamliridiki xitaylashturush emeliyette xitay millitining rayondiki hoquqini kéngeytmekte. Az sanliq millet dep atiliwatqan yerlik milletlerning hoquqi peqet simwol xaraktérlik hoquq bolupla qaldi xalas. Memuri jehettin bu zémin yene xitay milliti toplanghan rayonlargha teqsim qilindi. Mesilen ishlepchiqirish qurulush armiyisi, merkezge biwasite qaraydighan sanaet sheherliri qarimay, maytagh dégendek."

Ilham toxti ependi léksiyiside rayondiki uyghurlarning hökümet teripidin étibarsiz qariliwatqanliqini mundaq bayan qilidu: "az sanliq milletler étibarsiz qaldi. Eslidiki eneniwi qol hünerwenchilik igilikini asas qilghan yerlik milletler bu tereqqiyattin behrimen bolalmidi. Yerlik hökümet islahat élip barimiz, zamaniwiylashturimiz dégen namlar bilen eslidiki charwichiliq, déhqanchiliq igiliki rayonlirini qisqa mezgil ichide rayondiki bayliqlarni qéziwalidighan atalmish zamaniwi tereqqiyat rayonigha aylandurdi."

Ilham toxti ependi rayondiki uyghur qatarliq milletlerning tengsiz muamilige uchrawatqanliqining yene bir ipadisi ularning ana tilni qollinish, maarip hoquqi, xizmet hoquqi qatarliqlarning tartiwélinghanliqida ipadiliniwatqanliqini mundaq bayan qilidu: "rayondiki az sanliq milletler téximu köp nersilerge érishishni, iqtisadiy qurulushlargha qatnishishni ümid qilatti. Emma, emeliyette ular tengsizlikke uchridi. Maarip qurulmisida birnechche yildin ilgirila aliy mekteplerde xitay tili omumlashturuldi. Hetta yesli, bashlanghuch mektep, ottura mekteplerdiki maarip sistémisi pütünley xitay tilini asas qilghan maarip qurulmisigha özgertildi. Netijide ana tilini qollanghuchilarning uyghur aptonom rayonida hökümet ishliri hem iqtisadiy qurulushlargha qatnishishi cheklimige uchridi. Bu ehwal uyghurlarni iqtisad, jemiyet, siyasiy paaliyetlerde héchqandaq höküm chiqirish hoquqi yoq haletke keltürdi."

Ilham toxti ependi uyghurlarning hökümet teripidin chetleshtürülüshining yene bir muhim ipadisi ularning öz zéminidiki yer asti, yer üsti bayliqlirigha ige bolush hoquqining yoqluqini mundaq bayan qilidu: "milliy térritoriyidiki bayliqlardin behrimen bolush hoquqini merkizi hökümet kontrol qilmaqta. Bu bayliqlarni échish hoquqi héchqachan yerlik xelqning qoligha ötkini yoq. Bügünki künlükte bazar igilikining tereqqiyatigha egiship, menpeet shexsler qoligha merkezlishishke yüzlenmekte. Hazir gerche rayondiki yerlik milletlermu bayliqlarni échish hoquqigha ige bolsimu, lékin bu yerdiki bayliqlarni échishqa qiziqiwatqanlar yenila rayongha yéngidin köchmen bolup kéliwatqanlar bolmaqta. Uyghurlar bu bayliqlarni échishqa qatnashturulmidi, eksiche bu bayliqlarning échilishi hem iqtisadiy menpeetler bedilige uyghurlar öz térilghu yerliridin ayrilip qalmaqta, öz medeniyitini qurban qilmaqta. Mana bu ehwallarning hemmisi rayonda az sanliq millet dep qariliwatqan yerlik milletning iqtisad, siyaset, medeniyet hem ijtimaiy orun jehette chetleshtürülüwatqanliqining ipadisidur."

Ilham toxti ependi léksiyiside yene xitay merkizi hökümitining xaraktéri, qurulmisi, milliy siyasiti shundaqla xitaydiki ölke, aptonom rayonlarning merkizi hökümetke béqinishidiki konkrét sewebler, yerlik orunlarning hoquqi kapaletke ige bolushi kérekliki qatarliq mesililer heqqidimu toxtalghan. Biz programmimizning kéyinki qismida bu mezmunlarni tonushturimiz.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/ilham-toxti-12222010144348.html/story_main?encoding=latin