Sherqiy Türkistan 12-Dekabir Oqughuchilar Herkitining  25 Yilliqni Tebrikleymiz! (Arxip)



Nurmemet Musabay

Bundin 20 yil ilgiri, yeni 1985-yili 12-dekabir kuni, kar yeghiwatkan Urumchi kochilirida erkinlik, Horluk, insaniy hek-hokukini, demukiratiyini istep 10 nechchiming uyghur yaxliri retlik tizilip, mustemlikichi hakimyetke karxi Xoarlirini unlik towlighan kun.

Bugun: uyghur yaxlirining Horlikke texna, mustemlikichige karxi korkmas, tezpukmes iradisini ochuk ipadiligen kun .bugunki bu xereplik kun bilen xu kunki septin orun alghan barlik sawakdaxlar we sepdaxlarni kizghin tebrikleymen hem aliy hormitimni bildurimen.Bu kunni putun uyghurlar her yili yad etip keliwatidu. Menmu eyni zamanda, ohximighan makanda bu kunni iptiharlik, seghinix bilen eslep we hatirilep keliwatimen. Bugunkisi 20-ketimliki.



1. 12-dekabir herkitidin ilgirki Uyghur elining Siyasiy we ijtimaiy ehwali.



Hemmimizge melum bolghinidek , 70–yillirining ahiridin baxlap, Hittayda elip berilghan iktisadiy we yuzeki siyasiy islahatlarning bizning wetinimizdimu azrak ijraetliri boldi. Iktisadiy islahat dengiz boyidiki hittay yurtliridek erkin koyup berilip, qet el meblighini biwaste kirguzup, ronak tapalmighan bolsimu,emma uxxak tijaretke bir az yol koyuldi.Helkimizning keyim kechek, yemek ichmek mesilisi Hittay mustemlike tarihida bir –az yahxilinip,mediniy-maaripka kongul bolidighan boldi.. Mediniyet inkilabi tupeyli yokalghan pen, mediniyet, Maarip eslige kelip, yax osmurler mektipini dawamlaxturalaydighan boldi. Hetta aliy mekteplerge okuxka berix eslige keldi. Siyasiy islahat Dengiz boyidiki echiwetilgen rayonlarda Kommunistik partiyining Rolini ajizlatkan bolsa , bizning yurta kucheyitti.Jallat WangJenning olukining kuli uning wesiyiti boyiche Tengri teghigha chechilghandin keyin, chong hittay milletchiliki kucheydi. Oy-makansiz, ach –yalingach kalghan hittay kochmenliri bizning yurtka axik bolup, yureklik halda, uzliksiz kellixke baxlidi. Hittay karihanichiliri Merkiziy Hittay hokumitining we Korchak Aptonom rayonluk hokumetning alahide etibar berixi, kapalet berixi, we teklip kilxi bilen, meblegh selip zawut, kan, karhana, we yerlerni setiwelixka, kotire elixka baxlidi. Buning bilen yerlik helik ixsizlixix, yersislixixke karap yuzlendi. Hittay merkiziy hokumitining her ketimlik wetinimizge yurguzgen “ alahide etiwar berix” harektiridiki atalmix Gheripni echix, Namratlarni yolex, Namrat rayonlargha yardem berix, Milletler ittipaki boyiche ilghar nahiye, koture berix,Karhana hodde alghuchi ixchilarni teklip bilen tallap ixlitix, … wahakaza katarlik aldamchi siyasetliri helkimizni asta-asta yerliridin, oy-makanliridin ayrip, tehimu namratlixixka elip mangsa,.Eksinche tehimu kop echikap ketken oghri, bulangchi hittay kochmenlirining yerlixixige Kanuniy yollarni echip berdi.

Hittayning Tarihtin buyanki yalghan wede, hiliger ,aldamchi siyasetlirini obdan bilgen helkimiz Hittayning bu isalahatiningmu helkimizge bir xumluk elip kelidighanlikini bildi.. netijide Hittayni sozide, wediside turux, ozining asasiy kanunigha bolsimu hormet kilixini istep; 1980-we 1981- yilliri Aksu, Kaghilik, Kexker,Peyziwat, Artux Katarlik wilayet, nahiye we xeherlerde namayixlar boldi. Bundak chong- kichik namayixlar wetinimizning baxka yurtliridimu uzliksiz dawamlixip turdi.

Ziyaliylirimiz helkining kelechigi ustide oylandi hem nexiryatlarda yepik xekilde oz endixilirini elan kildi, otmuxni esimizge saldi. Emme yurek sozini texigha chikiralmay, ichige yutup, achchik tamaka, harak bilen derdini chikardi. Nurghunliri ichide echinip, yighlap tugexti.

Xu dewirlerde Aliy mektep okughuchiliri arisida zor oyghinix boldi.Miliy maaripni yahxilax, Milliy okughuchilarning supitini osturux, okutux materiyallirini kopeytix, Milliy okughuchilarning chet’elge okuxka chikixi uchun purset berixi, Aspiranlik (masterlik) okuxka milliylardin koprek elix ,…. Katarlik bir katar mesililerde mektep we aptonom rayon rehberliri bilen keskin bes- munaziriler elip baridighan bolduk.

Merkiziy hokumet yaki aptonom rayonluk hokumetning Pilanlik tughut Kanuni, yer kanuni, karghanilarni kotire elix-berix belgilimisi, Karhan hodde alghuchilarning ixchilarni ixka elix we ixtin boxitix belgilimisi( hokuki) digenge ohxax belgilme , siyaset, kanunlarni chikaghanda, okughuchilar arisida bu belgilime, kanun-siyasetlerning Uyghur helkighe ekilidighan payda ziyini hekkide keche-kechilep munazirilixettuk..Tarihni sozlep kelip ,ketkuzup koyghan yerimizdin echinduk, utukluk, xanlik yerliridin pehirlenduk. Meyli harak sorini bolsun, meyli hepte ahirida bolidighan sen’et, tansa kechilikide bolsun ahirida 4-5 tin bolup, ozimizning we ewladlirimizning kelechigi hekkide sozlixettuk. Yataklarda tun nisbige keder uhlimay,her birsimiz bilginimizni, anglighinimizni, okughinimizni, korginimizni sozlixip ,otmux bilen bugunni we kelechekni selixturup, xundak mediniyetlik, jesur bir milletning , tarihiy duxminimiz bolghan bir pes, mediniyet oghrisi milletning asaritige chuxup kalghanlikimizgha echinip,ularni her hil tillar billen tillap ozimizni bezleytuk.

Yurtimizde keyni- keynidin boluwergen nahekchiliklar, okughuchilarni asta-asta karxi pikir beridighan, nahekchilikke kaynap ochuk sozleydighan kildi.

1983-yili yeza igilik inistutining okughuchiliri mektep etrapidiki hittaylarning milliy okughuchilarning biheterlikige tehdit kilghanliki, heli kop jinayi ixlar yuz bergen bolsimu, mektep we xu rayonluk sakchi idarisining hichkandak tedbir almighanliktin, putun mektep okughuchiliri yighilip, namayix kilip Uyghur Aptonom rayomluk hokumetke bardi..

“Xinjiang” universiti katarlik bir kanche mekteplerde okughuchilarning tamikining tazlikigha dikket kilix, supitini yahxilax hekkide kop pikir-teklipler bersimu ozgermigende, yighilip mektep mudirining ixhanisi we oylirige barduk..

Aliy mektep okughuchiliri kaynap zerdini basalmay yurgen yili yeni 1985-yili:__

_Wetinimizdiki yerlik heliklerni ziddiyetke salidighan Aptonom oblastlarning we xerepsiz aptonom rayonning 30 yillik toyi boldi.

_ Hittayning ichkiri olkiliridiki jinayetchilerni wetinimizge yotkidi.

_ Ozimizning wetinide ozimiz az sanlik tursakmu yene bizge pilanlik tughut belgilimisini yolgha koyuxni karar kildi.

_Hittay kanchilirigha alahide imtiyaz berip, wetinimizde halighanche kan kezixigha, bozyer echixigha , nefit kedirixigha ijazet berdi.

_ Aptonom rayon ning reisini konglige yakmisa mudditi toxmisimu, yerlik helik kurultiyining testikisiz almaxturdi. Mana muxundak uyghur helkighe ahanet kilidighan bir yurux atalmix siyaset, belgilime, kararlar Aliy mektep okughuchilirini pikir toplap, mektep rehberlikige weAptonom rayon rehberlikige yetkuzux uchun toplixixka, sewep boldi.



(Dawami bar)



2- Teyyarlik we texkillex jeryani



Hittayning her yili, her ayda degudek helkimizni zawallikka yuzlenduridighan, wetinimizni munkerz kilidighan yukarkidek siyaset, belgilimilirining elimizde ijra kilinixi, birkisim okughuchilarni oyghatti we yighilip narazilik bilduruxke mejburlidi..

1985-yili 11-dekabir kuni, “Xinjiang” uniwersitidiki barlik siniplarning sinip baxlikliri we paaliyetchan okughuchilar, uyghur oghul okughuchilar yatak binasining 219- nomurluk ( Tebbi jughrapiye 82-yillik okighuchilar ) yatakka yighilip, yukarki temilarda munazirlextuk. Ahiri 12-dekabir kuni saet chux wahti 1 de, uniwersit kutuphana aldidiki meydangha yighilip, mektep we Uyghur Aptonom rayon rehberliri bilen koruxup ,ozimizning pikir –teleplirimizni berixke koxulduk. We baxka mekteplerning pikrini elix uchun alakichi ewettuk. Hem kech saet 6 de muxu orungha yene yighilixka kelixtuk.

Lekin kechte, ketken alakichi netijisiz kaytip keldi. Hemmimiz her hil pikir-tekliplerni berduk. Desliwide, 12-dekabir etigini ders taxlap , saet 8 de mektep kutuphana aldidiki meydangha yighilip, andin retlik tizilip Uyghur Aptonom rayonluk helik hokumitining aldigha barmakchi bolduk..

Keyin; …Eger mektep kutuphana aldigha yighilsak, mektep rehberliri derwazini takiwelip, bizni tekip kilsa , chikalmay kalimiz . xunga , top –top bolup,mekteptin chikiwelip, hemmimiz 8de Uyghur Aptonom rayonluk helik kurultiyining aldigha ( Helik meydanigha) yighilayli, digenge koxulduk.

Chuxken pikir, telepler we naraziliklarni bir sawakdax yighip, bex turluk kiliptu. Keyin 10 gha kopeydi. Ahiri 6 turlikke yighinchaklinip, Hokumetke sunuldi.


Baxka aliy mekteplernimu seperwer kilix uchun alakichi mangghuzduk..Bu nowet ozlikimizdin ikkidin bolup mangduk. Men we Muhter (82-yillik biologiye sinipida) ikkimiz Sanaet inustutigha barduk. Biz sanaet inustutigha berip,ozimiz toniydighan, ottura mekteptiki pikirdax sawakdaxlirimiz arkilik, kop sandiki siniplarning sinip baxlikliri we ijtimai paaliyetlerde aktip, hayajan okughuchilarni bir yatakka yighip, ozimizning mekset, pilanini uhturduk we hokumetke sunmakchi bolghan telep, pikir we narazilikimizni birmu bir xerhilep chuxendurduk.hem ete bolidighan yighilixka katnixixini tewsiye kilduk. Ular bizni kizghin kollidi we chokum putun okughuchilarni seperwer kilidighanlikigha wede berdi. Muhter ikkimiz iximizning onguxluk bolghinidin hoxal bolup, hayajan ichide piyade , kech saet 1de “Xinjiang” uniwersitigha kaytip kelduk. Yeza igilik inustuti, nefit inustuti, Pidagoka uniwersitige ketken alakichilarning ixi netijilik boluptu. Lekin Maliye we Tibbi Inustutlarning onguxluk bolmaptu.

(Dawami bar)





3- Yighilix we Namayix

12- dekabir ettigini saet 6de , hemmimiz tehi uhlawatattuk, tuyuksizdin yataklarning ixikliri urulup, yataklirimizgha okutkuchi, sinip mesulliri,Fakultit mesulliri kirip,bizni baxka terepke mangmay, udul sinipka derske berixka undidi…Nurghun okughuchilar Chala uykuchilikta nime bolghinini bilelmey ganggirixip kelixkan idi. Bir kisim okughuchilar, bugun bolidighan paaliyettin tehi hewrsiz idi. Men kech kelgechke, tehi oz sinipimdiki we yatikimdiki ballarghimu diyelmigen idim. Adettiki normal paaliyet wahtidin burun orunliridin turup ketken okughuchilar nime ix bolghinini we bugun kandak paaliyet bolidighinini, muxu ettigini Hemmisi toluk bildi. Okutkuchilarning salaliri bilen bir kisim okughuchilar axhanigha bardi. Lekin , axhana tehi echilmighan idi. Mektep rehberliri bizge burunrak ettigenlik naxtimizni berip, siniplirimizgha mangghuzmakchi boldi. Lekin axpezlerning bu ixtin hewiri yok idi. Axpezler kelip, teyyarlikini kilip, axhanini axkuche nurghun okughuchilar axhana aldigha yighilip bolduk. Bugunki bu paaliyet toghruluk Her turlik chakchak, kizzikchiliklar boldi. bir kisimlirimiz kachimizni axhana aldigha ochiretke tizzip koyup, yatakka kaytkan bolup, mektep rehberliri we okutkuchilarning tosighinigha karimay, tamlardin artilip, arka yollarni aylinip, udul helik meydanigha karap yol alduk.

Bu herkette , kiz okughuchilar alahide aktip boldi. Ular kechiche, xam yorikida , teleplirimizni texwikat wariki xeklide kopeytip, seherde , 4-5 din bolup, helik meydanigha bardi.

Baxka mekteplerde ozgiche boldi; Pidagoka uniwersiti okughuchiliri 12-dekabir ettigini, hich chikmaydighan ettigenlik tenterbiye paaliyitige toluk chikip, tizilip yugreymiz dep, mektep meydanini ikki aylinip, andil udul kochigha chikip ketken. Yeza igilik inustuti okughuchiliri ettigenlik tenterbiye paaliyitini tamamlighandin keyin, piyade xu tizilghan peti udul helik meydanigha mengip keldi.

Saet 9 larda hemmimiz Uyghur aptonom rayomluk helik kurultiyi aldigha yeni Urumchi xehrlik helik meydanigha toplanduk. Keyin helik hokumiti orunlaxkan kochigha yotkelduk. Biz bilen birge bizni “koghdaydighan” korallik kisim eskerlirimu yotkeldi.Uyghur Aptonom rayonluk helk hokumiti orunlaxkan kocha okughuchilar bilen lik tolghan idi. 5-6 miz hokumet korusining rixatkilik tomur derwazisigha chikiwalghaniduk. Kochining xerkiy jenup teripidiki bir kichik dukkanning toppide , bir top okughuchilar bolup,ular yeza igilik inustutining bir okughuchisi oz yotkinining texini sokup yasiwalghan lozunkini koturiwalghan idi. Uyghur Aptonom rayonluk helk kurultiyining reisi Hamiddin Niyaz we bir nechche hittay baxliklar bilen birge okughuchilar aldigha kelip, oz hizmetchilirige kilidighan korkutux usuli boyiche, kapikini turup; _ “ tezdin tarkilip ketinglar, , silerni partiye-hokumet heksiz okutiwatidu , kandak soz bolsa mektep rehberliki arkilik bizge yetkuzinglar……” didi. Lekin okughuchilar pisent kilmidi. Keyin bir hittay sozge koxulup; bundak kilip mesilini hel kilghili bolmaydu., wekilinglarni kirguzunglar olturup sozlixeyli , didi. Lekin, okughuchilar ; “Biz ikkinchi Tomur Helipe bolmaymiz.!, telipimiz muxu keghezge yeziklik , xuninggha jawap bersun !!” dep kolliridiki keghezni igiz koturup wakiraxti. Hem ularni orighan chembirekni barghansiri kichiklitip, kistap, chikkan yerige kirguziwetti.birer saetkiche hich sada chikmidi. Kocha aylinip namayix kilayli diyixtuk, we heliki lozunkini koturup, kayta helik meydanigha kelduk. Sepning bir uchi tehi hokumet binasining aldidiki kochida idi.bir kisim okughuchilar namayix kilixni halimidi we tosidi. Kopunchimiz namayix kilimiz diduk. Ahiri men we yene bir S M isimlik yeza igilik inustutining okughuchisi ikkimiz nefit inustutidin kelgen okughuchi ( xu wakitta biz bir birimizni tonimaytuk) Tursun Nurdunni ( kanadada) koturup, murimizge dessitip turduk. Tursun Nurdun chala uyghurchisi bilen hittayche arilaxturup, kocha aylinip namayix kilidighinimizni uhturdi. Sepning aldidikilirimiz lozunkini koturup, kochigha karap mangduk. Biz xeherning jenubiy derwazisidin chikip, Dongkowruk, poyiz istansisi terep, Kiziltagh soda sariyining aldi, Gherbiy chong kowruklerni aylinip, Ximaliy derwaza arkilik saet 4 lerde yene helk meydangha kelduk. Biz meydangha kelguche Hittay korallik kisim eskerliri meydanning etrapini orap turuptiken. Biz meydanning jenubiy teripidin retlik tizilghan boyiche kirduk. Eskerler chikinip, meydanning otturidin bolup, uzun bir leniye boyiche bir ret tizildi. Bizmu ulargha karmu-karxi meydanning yerimide uzun leniye kilip tizildik. Biz xu sepimiz boyiche asta-asta aldigha mangduk. Eskerler bir –ikki kedemdin chekindi. Huddi kinolarda korinidighan , burunki zamandiki uruxlardek, ikki terep bir-birimizge karxi sep tuzgen iduk. Bizning kolimizda hich nime yok, peket ghezep-nepret baridi. Karximizdikiler hittay korallik kisimliri idi.. biz xu tezlikimizde aldigha mengiwerduk. Otturimizda 20-30 meter arlik kalghanda, okughuchilar arisida “ Hurra!! Hurre!!” Dep wakirax baxlandi. Biz asta yugrexke baxliduk. Hittay eskerlirige buyruk keldi bolghay, Uyghur Aptonom rayonlik helk kurultiyi korusi we binasigha karap chekindi.bizning Hurra!! Dep wakiraxlirimiz kopiyip hem kuchiyip, huddi hujumgha otkendek algha yugurduk. Bir kisim okughuchilargha oyun bolup bergen bolsa, kopinchiliri hekiki ghezep bilen yugireyti. Arkidikilerning ittirixliri bilen aldidikiler ozlirimizni tohtitalmay, meydan bilen helk kurultiyi binasi otturisidiki yoldin otup binaning ixigige kistap kelduk. Ahiri bir eyneklik ixigini chekiwettuk. Az wakittin keyin binaning pixaywanigha ( balkon) yeni her ketim yighin achsa xu kattabaxlar olturidighan munberge hokumet rehberliridin Sun Hanliyang, Hamiddin Niyaz katarlik 5-6 si chikip, soz kilmakchi boldi. Xuning bilen hemmiz meydangha chekinduk.. Yene xu kona gep : _wekil kirguzinglar, didi. Ular bir talay soz kildi emma bizning kulikimizgha yakidighan bir jumle yok idi. Ular sozlep, kaynap, achiklinip;- eger birer kalaymikanchilik chiksa , uningga siler mesul , - dep kirip ketti.Okughuchilar naxtilikmu yemigen, hawa soghuk, hem uzun yol yurup, charchighan iduk. Kosaklirimiz achkan idi. Sepning arkisidikiler bir –ikkidin bolup, bir nerse yeyix uchun ketip baratti.Kopinchisi Kaytip ketixini yaki dawamlik turiwerixini bilelmey turatti. Turiwerip hemmimiz muzlighan iduk.dawamlik turiwerix mumkin emesidi we paydisiz idi.Her kaysi mekteplerdin kelgen mektep rehberliri we okutkuchilar okughuchilirini aldap ekitix uchun , bir azdin issik tamak, hem aptubuslarni biz meydangha kelixdin burun teyyar kilip , bizni issik tamak yeyixke, aptubus bilen ketiwelixka tohtimay zorlawatatti. Men kichikkine bir kar dowisining ustige chikiwalghan idim.

Xundak rohluk, retlik, texkillik baxlanghan herkitimiz ahiri hich bir netijisiz, chuxkun halda ahirlixidighandek turatti. Gerche men hittayning yuzsiz, rehimsizlikini kop anlighan hem korgen bolsammu, xu wakittiki kizik kanlighim ,we xu minuttiki hayajinim bilen , ixni baxlighandikin ahirini yahxi chuxurux uchun , hokumet rehberliri bilen koruxux iradisige keldim. Hem ozemge hemrah izdep etrapimgha karidim. Mendin 4-5 metir nerirakta Memet Tohti ( Kanadada) turatti. Umu huddi mendek oylighan bolsa kerek, manga menilik karidi. Ikkimiz bax ixariti kilip, ichige kirixni ixaret kilduk.we derhal mangduk. Bizge yane 3 okughuchi koxuldi. Binaning ichige kirip, bir az sur basti. Chunki , binaning ichide likkide hittay korallik kisimliri bar idi. Ulardin birsi bizni ikkinchi kewetke baxlap chikti. Sung Hanliang, Hamiddin Niyaz katarlik 4-5 baxlik bizni nahayiti kizghin kutiwaldi. Huddi biz kechip ketidighandek Her birimizni birdin koltuklap, tutup olturdi. bizge “koyunup’ hedep terbiye berixke baxlidi. Partiyening biz okughuchilargha kiliwatkan “Ghemghorliki” ni, “mehir xepkiti” ni yene tekrarlaxka baxlidi. Biz eytukki;_ okughuchilargha birer jumle hek soz kilmisak kaytmaydu. Men ulargha xundak sozni dep koyay dep , yugurup, munberge ( pixaywangha, balkongha ) chiktim. Men sehnige chikip, mikrofonni kolumgha elip, emdi sozliximge, okughuchilardin beziliri meni her hil sozler bilen eyiplidi, hetta tillidi. Men deydighan sozumni yokutup koyup, jiddilixip, achchiklinip, ulargha karxi bir nerse dimekchi boliwidim, yenimda turghan Uyghur Aptonom rayonluk hokumetning bax katipi Nejmiddin yenimgha yekinrak kelip;_ ozengni besiwal, ular bilen karing bolmisun. Sozingni kiliwer, ular tohtaydu,_ dep mikrofonni kayta kolumgha tutkuzup , kulup koydi.

Men bir az eslimge kelgen bolsammu ,lekin bunchilik kop kixilerge karap soz kilixim tunji ketim hem tesaddipi bolghachka jiddiylixix we hodukux iqide aran bu sozlerni kilalidim .

_ Mesilini birdemdila bir terep kiliwitidighan bu bir tohu baziri emes.! Biz bugun hekkaniy teleplirimizni koturup, kocha aylinip namayix kilip, bu yerge toplanduk. Mana hemminglarning aldida bizning teleplirimizni hokumet rehberlirige sunimen, dep towendiki teleplirimiz yezilghan bir warak keghezni yenimda turghan bax katipka berdim.

1. Xinjiangda demukiratiyini ilgiri sureyli,demukiratik asasta saylam elip barayli!
2. Xinjiangning milli maaripini yukseldureyli!
3. Xinjiangda ( Lopnurda) Atom bombisi siniki elip berixni tohtitayli!
4. Xinjianggha koqmen yotkexni qekleyli!
5. Xinjiangdiki yerlik milletlerge karita yurgizilgen pilanlik tughut siyasitini emeldin kaldurayli!
6 . Xinjiangning ekologiyilik muhitini ( hawa kilimatining kurghaklixixi, terilghu yerlerning kumlixixi, boz yer eqix bahanisi bilen yokitiliwatkan tebi ormanlar, yaylaklar; kalaymikan kan eqix tupeylidin buziliwatkan tuprak , orman, yaylak we su menbesi katarliklarni ) koghdayli

Andin suzumni dawam kilip;_ bizning teleplirimiz unchiwala asan emes , bular ( yenimda turghan baxliklarni korsutup turup) buninggha hazirning ozidila jawap berelmeydu. Xunga bir hepte mohlet berimiz , xu bir hepte ichede yukirdikiler bilen meslihetlixip, bizni kanaetlendurgidek jawap beridu. Eger jawap bermise, yaki kanaetlenmisek , keler peyxenbe kunidin baxlap, yene muxu meydangha yighilip, ozluksiz namayix kilimiz. Diwidim , towendiki okughuchilar chawak chelip, alkixlidi.. men bularni korup eslimge keldim. Hem kaytip kirip, hemrahlirim bilen birge hokumet rehberliri bilen sozlixip, muxu bir hepte ichide her kaysi aliy mekteplerdin 5 din wekil ni yighip, hokumet rehberliri bilen sohbetlixix, kengixixke kelixtuk. Kun, wahti, ornini hokumet bekitip, bizge uhturidighan boldi.

( Dawami bar)



4. Sohbet jeryani

12-dekabir kunidiki namayix jeryanida nurghun okughuchilargha soghuk tegip aghrip kalghan iduk. 13-dekabir kechlik tamaktin keyin, mektep mudiri Hakim Jappar meni ixhanisigha chakiritti. Uning keypiyati yahxi emes idi. Ixiktin kirixim bilenla manga kayip, kaynap ketti. Ozining bugun hokumet ixhanisigha yighingha barghanlikini , ete okughuchilar wekili bilen hokumet sohbetlexidighanlikini bildurdi. Hem manga dokka kilip, “ ete saet 10 da hokumetke yighingha barisiler, 5 wekilni 0zeng tap” didi. Etisi yeni 14-dekabir kuni, saet 10 da ikki minibuska 20 neper okughuchilar wekili olturup, yighingha mangduk.beziliri ozlikidin barghan bolsa , okughuchilar uyuxmisining bir kisim ezalirini mektep rehberliki mejburi koxup koydi.

Bizni elip mangghan xopur yighinning nedilikini bilmey , bizni udul Uyghur Aptonom rayonluk partikom korusigha elip kirdi. Keyin Hokumet korusigha barduk. Baxka mekteplerning wekilliri allaburun kelip bolghan iken. Biz ezip kechikip kaptuk. Hokumet binasigha kiriximizde , bizdin peket 5 neper wekil kiridu dep, hemmimizning kirixige ruhset kilmidi. Biz hemmimiz toluk kirmisek, bu yighingha katnaxmaymiz dep, arkimizgha burulduk. Xundak talax-tartix kiliwatkinimizda , Aptonom rayonluk hokumetning muawin reisi Iminop Hamut chikip, ehwalni ukup, hemmimizning kirixige ruhset kildi. Hem nahayiti illik halda, ikkimizning belikini mehkem tutup, kaysi yurttin, ata-animizning kimliklirini sorighach, bizni yighin zaligha elip kirdi. Yighin Uyghur aptonom rayonluk hokumet binasining 3- kewettiki bir yighin zalida bolmakchi iken.

Zalning bir teripide Uyghur aptonom rayonluk hokumetke wakaliten, partikom sekirtari we muawin reis Song Hanliang, helik kurultiyi mudiri Hamuddin Niyaz, Muawin reis hem partikom muawin sekirtari Janabil, muawin reis Imunop Hamud , we hokumet bax katipi Nejmiddin , Maarip nazaritining naziri Nur Teyip we bir nechhe hittay lar olturdi. Ulargha karxi 3 terepte biz okughuchilar wekilliri olturduk. Arkimizda yene 3-4 ret tehminen 20 dek her kaysi sahalerning baxlikliri we mutehasisler (hemmisi hittay) olturdi. Hemmimiz orunlirimizda olturup bolduk. . Hemmimiz huddi hurkup ketip, katekke kirip kalghan kepterlerdek un-tinsiz iduk. Demisimu biz katekke kirip bolghan iduk. Hemmimizni bir hil korkunich basti. Chunki biz chil borilerning uwisida ularning katta baxliri bilen olturattuk. Her ikkimizning aldida birdin mikrofon bar idi.Tunji sozni Song Hanliang baxlidi.U bir talay partiyining “ghemghorlikini”, “Xinjiang” helkighe yetkuzgen “mihri xepket” lirini sozlep,otti. Bizni bularni untup kalmaslikka, baxka ixlar bilen karimiz bolmay , yahxi okup, partiye, helkke yaramlik kixilerdin boluxka chakirdi. Andin biz tapxurghan 6 turlik telipimizning

1. Xinjiangda demukiratiyini ilgiri sureyli,demukiratik asasta saylam elip barayli!. Digen de tohtaldi. U, partiyining bu hektiki “helkchilik’ siyasitini heli uzun sozlidi. Tursun Nurdun (kanada) hittayche,

_ Reis namzati kandak bekitilidu, kimler testiklaydu, dep soal soridi.

Songning jawabi: _ Namzatni zhongguo komunistik partiyisi merkiziy kometiti belgileydu. Uni yerlik helk kurultiyi testiklaydu . bu nowetlik reis almixix xu kayde boyiche boldi didi. Bir az talax-tartix boldi.buninggha koxumche kilip Janabil sozlidi.

U : _ Seypidin Eziz partiye istilide hatalaxkanliktin wezipisidin elinip, Bei Jinggha elip ketildi. Ismayil Emet wezipisini yahxi orundighanliki uchun , hizmiti osup, Bei Jinggha yotkeldi didi. Del xu wakitta Tarih fakultitidin kelgen Maynur isimlik okughuchi ornidin turup,: Jia shuji, sizdin bir soal sorisam bolamdu dep ijazet elip, :- siz Seypiddin Ezizning hataxlaxkanliki uchun Beijinggha elip ketildi, Ismayil Emetning hizmiti osup yukirgha orlep Bei jinggha ketti didingiz. Undakta , Beijing zadi kandak orun ? . Jinayetchilerni apirip jazalaydighan orunmu? Yaki eng aliy rehberlik orunmu? .

Janabil hich bir nime diyelmey, kazakche; bo….bo, dep bexini silap turup kaldi. Biz hemmimiz wakirap, chawak chelip, zalni beximizgha keyduk. Bizge emdi jan kirdi. Hemmimiz rohlanduk. 20 minut dem elixni uhturdi. Biz 2-3 din bolup toilotka(Halijaygha) chikip, janlik boliximizni, korkmay munazirlixixni meslihetlextuk.. arka rette olturghan hittaylarmu 1-2 din bolup, bizge yikin yerde tamaka chekip turdi. Biz ularni uyghurche bilmeydu dep, paringimizni kiliwerduk.

2. Xinjiangning milli maaripini yukseldureyli! Digen temida. Nur teyip “Azatlik” tin burunki gomindang wahtidiki maarip, baxlanghuch, ottura,mektepler, we okutkuchi okughuchilarning sanini “Azatlk”tin keyinkige selixturup, bir nemilerni sozlidi. Biz hittay okughuchiliri bilen ozimizni selixturup, teng barawer buluxni tekitlep, bir az talaxtuk.

3. Xinjiangda ( Lopnurda) Atom bombisi siniki elip berixni tohtitayli!

Bu temida heli kattik tirkextuk. Her kaysi mektep we kesiptiki okughuchilar, oz kespimiz dairiside , atom sinikining Xinjiang helkighe ekiliwatkan zererlirini korsettuk. :

Okughuchilar Wekilliri:

_ 20 nechhe yilldin beri elip berilghan atom sinikining tesiride Aptonom rayonimizning ekologiyilik mohiti eghir bulghandi , radiaktiplik zeherlinix eghir. Bolupmu jenubiy Xinjiangda ehwal tehimu eghir. Her turluk, yukumluk keseller peyda boldi we bolmakta.. Nurghun helkimiz buning kurbani boldi. Her ketimlik atom siniki rayonomizda Kurghaklixix, kumlixix, kattik boranlarni kelturup, aptonom rayonomizdiki ahalilerning turmixigha, hayatigha eghir ziyznlarni saldi we seliwatidu.. Atom sinikining rayonimizda koplep elip berilixi bilen, bowaklar. Meyip, keselchan we gheyri tughulup, ewladimizning saghlam yetilixige tesir kilmakta.Mohitning Hemiyilik bulghinixi tupeyli, Aptonom rayonomizda terilidighan iktisadiy ziraetler, yel-yemixlerning supiti we terkiwi ozgermekte, mehsulat miktari azaymakta….

Hokumet terep:

_Biz her ketimlik sinakni xamal gheriptin xerikke chikkanda elip barimiz . sinaktin peyda bolghan bulghinix xerkke ketidu.

Okughuchilar wekili:

_ Aptonom rayonomizning xamal yonilixi xerkiy jenupbolup, Her ketimlik sinaktiki hemiyilik bulghunix, radiaktiplik bulghinixlarning hemmisini jenubiy xinjianggha elip baridu

Arkidiki rette olturghan 20 dek hittaylar her kaysi sahediki mutehesisler iken. Ularning ichide uyghurchini bizdin yahxi sozleydighanliri bariken. Ular bizning her bir sozimizni udullik terjime kilip turdi. Hem bizdin chuxken kespiy , pakitlik, sanlik soallirimizgha jawap yezip, aldidiki baxliklirigha yetkuzup turdi.

Hokumet terepning ahirki jawabi :

_ Biz dowlet menpeeti uchun, dowlitimizning biheterliki uchun, Kandakla bolsun buni dawamlik elip barimiz.

Okughuchilar wekili:

- Dowletning menpeeti dep, Xinjiang helkini kurban kilixka Bolamdu? Zhongguo kudretlk bir dowlet tursa , atom bombisizmu ozini koghdiyalmamdu?.....

Bu temida munazire kattik boldi. Her ikki terep bir- birimizni kayil kilalmiduk. Hem boldi kilmiduk.

Sohbet baxlanghandin beri hech soz kilmay, tohtimay tamaka chekip olturghan Imonop Hamud ornidin turup, :

_ baxka dowletlerning atom bombisi bar, bizning bolsa nime boluptu,? Ozimizni koghdax uchun yasaymiz, sinak kilimiz, kandak kilisiler, ? dep talax tartixni tohtatti. We , bugunki yighin muxu yergiche, dawamini keyin orunlaxturimiz, dep hemmisi orunliridin turup kaytixti. Munazire Peket yukarki 3 tema boyiche chux wahti saet 12 de baxlinip, kech saet 11 giche dawamlaxti.kayil kilarlik birer jawapka erixelmiduk. Biz mektepke kaytip kelgen waktimiz keche saet bir bolghan bolsimu, nurghun okughuchilar bizdin ensirep tehi uhlimighan iken. Hetta axpezlermu alahide tamaklarni kilip, kutup turuptu.

Del biz hokumet terep bilen sohbetlixiwatkan wakitta, her kaysi mekteplerde iddiyiwi terbiye baxlinip, Wang Enmaoning sozi yetkuzuluptu. Partiyege sadik, aktip ata-anilarning balilirigha yazghan hetliri okuluptu.. Hem hizmetke orunlixix we baxka imtiyazlardin mehrum kalidighanlikini eskertip, okughuchilarni korkutup, ularni partiyige sadik boluxka, nime dise makul deydighan koylardin boluxka chakirik kiliptu.


Ikkinchi ketimlik sohbetning wahtini del bizning bergen bir hepte waktimizning tugeydighan kunige orunlaxturdi, hem birinchi ketim sohbetke barghan wekillerni chakirtmidi. Biz digen sozimiz boyiche ikkinchi ketimlik namayixka teyyarlik kilduk we xu kuni yeni 19- dekabir, ikkinchi ketim namayix kilduk.

12- dekabir, Urumchide bolghan Aliy mektep okughuchilar namayixining tesiride Hoten, Aksu, Ghulja, Boretala katarlik xeherlerdimu keyni –keynidin namayixlar boldi.Urumchi Xehridiki baxka Ottura tehnikom, hetta bir kisim ottura mektep okughuchilirining katnixixida, sani 50 din 100 giche bolup,namayix bir hepte dawamlaxti. Hetta Hittayning bir kisim xeherliride(ichkiri olkilerde) okuwatkan uyghur okughuchilarmu bizning bu namayiximizni kollap namayixlar kildi.

(dawami bar)

5. 12- dekabir okughuchilar herkitining mahiti we ehmiyiti.

Mahiyiti

Okughuchilarning otturigha koyghan telepliri, we sohbet jeryanida kilghan sozlirining mezmunidin, hittayning tili boyiche bolginchilik, bizning tilimiz boyiche mustekillik mezmuni chikidu. Xunga 12- dekabir okughuchilar herkiti mahiyette , hittay mustemlike tarihidiki eng kop uyghur ziyalilirining birlikte hittayning mustemlikichilik siyasitige karxi ozlirining mustekillik iddiyisi we iradisini ochuk ipadiligen herket.

Mustekillik xoarini ochuk diyelmigen bolsakmu, emma xu wakittiki siyasiy weziyetke yarixa, meksetlirimizni yumxak ibariler bilen ikki bislik kilip, otturigha koyduk.

Biz ochuk halda hittaylar kelmisun diyelmigen bilen kochmenler tohtitulsun diduk.

Biz zhonghua ailisining bir esasi emes diyelmigen bilen , Milliy maaripimizni yukseldureyli, milliy kimlikimizni yokatmayli,diduk.

Bizge kimning baxlik bolixini siler belgilimeysiler diyelmigen bilen, demukiratik asasta saylam elip barayli, diduk

.bu yer bizning, bu bayliklar bizning kalaymikan buzma, achma diyelmigen bilen, Xinjiangning ekologiyilik, jughrapiyilik halitini koghdayli diduk.

Sening dowliting bilen bizning iximiz yok diyelmigen bilen, Dowletning menpeeti dep, Xinjiang helkini kurban kilixka Bolmaydu, diduk.

Bu teleplirimiz peketla milliy mustekillikke erixkende emelge axalaydu.



Ehmiyiti.

12-dekabir okughuchilar herkiti 1949-yilidin beri hittayning uyghur helkighe yurguzup keliwatkan aldamchi siyasetlirige zerbe berdi. Hem hittayning siyasiy suikestining kurbani bolghan ,aldanghan helkimizni oyghatti.behitsizlikning menbesini korsetti, uningdin kutuluxning charisini ihcham halda menilik kilip, 6 turlik telepke yighip korsetti. Uyghur helkining horlukke texna siyasiy iddiyisini we iradisini ochuk ipadilidi.

1946-yili, Manas deryasi boyidiki 30 ming kixilik Xerkiy Turkisyan armiyisining heywisi bilen hittay sohbetlixixke we sulhige olturghan bolsa , 12-dekabir okughuchilar herkiti helkning kudretlik kuch ikenlikini ispatlap,hittayni alakzade kilip, Hittayni 2- ketim sohbet ustilige olturuxka mejburlidi. 12-dekabir okughuchilar herkiti uyghurlarning weten, millet menpeeti uchun haman uyuxidighanlikiniwe tez texkillineleydighanlikini korsetti. Sohbet jeryanidiki keskin munaziriliri uyghur yaxlirining korkmas iradisini, siyasiy talantlirini, we uyghurlarning ozini-ozi idare kilalaydighan bir millet ikenlikini yene bir ketim namayen kildi. 1946-yili, 30 ming kixilik muntizim armiyining yeni koralning kuchi bilen 11 maddilik betom makullanghan idi. Bu nowet sohbetning dawamini kilixka unimay, yuzsizlik kildi . chunki bizde koral yok idi. Dimek , 12-dekabir okughuchilar herkiti Hittayning yalghanchi, aldamchi, ajiz, emma hiliger mahitini yene bir ketim axkarilidi. Hittay dahisi Mao zedong ning :.

Ehlet haman ozlikidin chikmaydu, uni supurge bilen supurup chikirix kerek .

Miltiktin Hakimyet chikidu digen pelsepesining toghrilikini ispatlidi.

( Tugidi.)

Barlik okurmenlerni bugunki bu xanlik kun bilen tebrikleymen.!


http://www.meshrep.com/Article/_12dekabir_nur.htm