Uchur Dewridiki Uyghur Teqdiri

Tarim Yolwisi


Dunya uchur téxnikisi ghayet zor derijide rawajlinish dewrige alliqachan qedem qoydi. Bu mewhum téxnika be’eyni insaniyet jem’iyitining méngisige oxshash insaniyetning herqaysi saheliride hel qilghuch rol oynashqa bashlidi.

Burunqi sana’et dewri insaniyetning mixanikiliq xizmitini zor derijide özgertken bolsa, nöwettiki uchur dewri insaniyetning logikiliq xizmet sewiyisini yenimu bir pellige kötürüp, logikilishish, mixanikilishish insaniyet tereqqiyat sür’itini zor derijide tézleshtürdi.

Bundin kéyinki yüzlinishtin shuni körüwélishqa boliduki, uchur téxnikisi yéza igilik, sana’et, iqtisad, medeniyet, herbi saheliride künsiri hel qilghuch orun’gha ötidu. U eyni dewrdiki sana’etlishishke oxshash dunyadiki milletler teqdirini belgiligüchi muhim amil süpitide dunya siyasi-ijtima’i tertipini qayta turghuzidu.

Yéza igilik dewride qaysi milletning nopusi köp bolsa, shu millet muhim siyasi-iqtisadi, herbi orunni égelleyti. Sana’et dewride bolsa, qaysi millet yuqiri sana’etleshken bolsa shu millet dunyada muhim tesir küchke ége bolghan. Nöwette qaysi millet uchur téxnikisida tereqqi qilghan bolsa shu millet dunya tertipide öz küchige chushluq orun’gha ége bolidu.

Xitayning isra’iliye yasighan qoral-yaraq, téxnikilarni import qilidighanliqi hemmimizge melum. Bu hadise némini chüshendüridu?

Herbi sahede kimning qoral-yaraq téxnika sewiyisi yuqiri bolsa urushta shu terep üstünlükni égelleydu dégenlik bolidu. Isra’iliye gerche nopusi pütün türki milletliridin, hettaki uyghurlardin köp az bolsimu, emma u dunyaning uchurlishish dewrige yaxshi maslishish arqiliq özining yéza igilik, sana’etlishish dewrini muweppiqiyetlik tamamliyalidi. Mubada isra’iliye armiyisi bilen xitay armiysi jengge chüshüp qalsa, eskerlerning rohi jenggiwarliqi oxshash bolghan sewiyide utup chiqidighini éniq isra’iliyidur.

Xitayning nöwettiki biyokrotlashqan armiyisi we teshkili apparatlirining uchur dewridiki maslishishchanliqi yuqiri emes. Ularning zor kölemlik töwen sapaliq nopusi, armiyisi, köp miqdardiki qoral-yaraqliri yaki qirghuchi yadro qoralliri kelgüsidiki uchurlashqan, tarqaq yaki birgewdileshken jenglerde rolini héchqanche jari qilduralmaydu.

Bu emeliyet melum qanuniyetlerni aldimizgha tashlaydu: nöwettiki dunya weziyiti hergizmu, kimning eskiri köp, qoral-yaraqliri köp bolsa utidighan weziyet emes. Belki kimning uchurlishish dewridiki eng yéngi téxnikiliq qoralliri bolsa, shu terep üstünlükni égelleydu, dégenlik. Köp esker, töwen sewiyilik qoral-yaraqning köpliki burunqidek üstünlük bolushning ornigha eksche ajizliqtur.

Rohi jenggiwarliqta xitaylar uyghurlarning reqibi bolalmaydu. Emma qoral-yaraqliq bir qorqunjaq qoral-yaraqsiz yüz baturni yer chishlitidighan zamanda, uyghurlarning ghelbidiki chiqish nuqtisi uchurlashqan yéngi téxnikiliq qoral-yaraqlardur.

Uyghurlar chet’el döletliride 1000 adem sighidighan mektep qilalishi natayin. Emma 1000 din köp adem paydilinalaydighan tor mekteplirini éniq berpa qilalaydu. Uyghurlar milli basma kütüpxanisi berpa qilalishi natayin. Emma éniq xitayning döletlik kütüpxanisidinmu yuqiri sewiyilik éléktronluq kitab ambirigha ége bolalaydu. Uyghurlar nöwette öz ana til-yéziqida unwérstétlarni achalishi natayin, emma éniqki xelq’ara yuqiri sewiyilik uyghur tor unwérstétlirini berpa qilalaydu. Hemme uyghur yéqin kelgüside üchke yéqin tilni égelliyelishi natayin. Emma besh yil ichide yuqiri téxnikiliq eqli terjime détalning yardimi bilen dunyada 50 ge yéqin yéziqtiki kitablarni öz tiligha aylandurup körelishi, ular bilen öz tilida sözliship alaqe qilalishi mumkin. Uyghurlar bashqa döletlerningkidek sana’et, yéza igilik berpa qilalishi natayin, emma uyghurlar tamamen bashqa milletler bilen teng sewiyidiki uchur téxnikisigha érishelishi mumkin. Uyghurlar sana’et mallirini herqandaq dölettin tapalaydu. Emma uninggha uyghurlar özi yasighan uchur téxnikisini birleshtürse, bu mehsulat esli qimmitidin nechche hesse üstün qimmetke ige bolidu. Uchur téxnikisidin ibaret bu mewhum dunyani, ré’al shey’idek tutqili bolmaydu. Emma bu mewhum dunya bolmisa, jem’iyet palach halgha chüshüp qalidu. Bir-birimiz bilen yüz-turane körüshishimiz tosalghugha uchrighan bilen télfon, intirnét, sün’i hemrah sahesidiki melum téxnika arqiliq uchurlishish éhtiyajimizni tamamen ongushluq qamdiyalaymiz. Uchur téxnikisi herqandaq döletning "méngisi" dur. Halbuki bu téxnikini uyghurlar yaxshi égelliyelise bu döletlerning "méngisi" ge zor tesir körsitip, bu döletning bashqa "eza" lirinimu uyghurlar üchün xizmet qilduralaydu. Bashqa küchlük döletlerni "ejder" dések, uyghurlar del bu ejderning béshigha minip, méngisini kontrol qilish arqiliq, bashqa ezalirini bashqurush imkaniyitini yaritalishi mumkin.

Uchur téxnikisining bundin kéyinki yüzlinishi del insanning istimal, hissiyat, ijadiyet qatarliq tebi’iy iqtidaridin bashqa barliq xizmet iqtidarining ornini mixanikilishish, kompyutérlishish arqiliq égelleshtur. Bu elwette bundin kéyinki 50 yil hettaki 100 yilghiche bolghan yüzlinish.

Yaponiye körünmes kiyimni layihilep yasap chiqti. Sana’et, yéza igilik, herbi sahelerde köpligen eqli iqtidarliq mashina ademler barliqqa kélip, insaniyet üchün xizmet qilishni bashlidi. Gugél 52 til-yéziqni jümle boyiche terjime qilish halitini barliqqa keltürdi (toghriliq nisbiti oxshimighan derijide, emma asasi mezmuni bilgili bolidu. Anglashlargha asasen, bezi uyghur programmirliri hazir uyghur til-yéziqi bilen gugéldiki 52 til-yéziq arisida "köwrük"ni tutashturush xizmitini jiddi ishlewétiptu). Bundin 40 yil burunqi nechche on tonniliq éghirliqtiki kompyutérdin nechche hesse ilghar bolghan kompyutérliq yan télfon barliqqa keldi. Tordiki ali-ottura, kespi ma’ariplar keng kölemde barliqqa kélishke bashlidi. Hersahediki yuqiri téxnikilar uchur téxnikisining yardimide téximu bek rawajlinish halitide.

Uchur téxnikisi égellesh üchün köp chiqim telep qilmaydighan erzan, emma biz üchün paydisi nahayiti yuqiri sahedur. Kompyutérni hazir dunyaning hemme yiridin tapqili bolidu. Uchur sahesige da’ir kitablarnimu dunyada héchqandaq dölet cheklimeydu. Chigiridin chiqishimiz tosalghugha uchrighini bilen, intérnét we yéngi tor téxnikisi arqiliq chet’el yéziqidiki muhim, yuqiri téxnikiliq matériyal, kitablarni körüshimizni chekliyelmeydu.

Démek, uyghurlar tereqqi qiliwatqan dunyaning burunqi yéza igilishish, bazarlishish, sana’etlishish qedimige yitishiwélish emes, belki dunyaning bundin kéyinki tereqqiyat yüzlinishi bolghan uchurlishishqa jiddi teyyarliq qilishi kérek. Bundin kéyinki insaniyet jem’iyitining halqisi, pishangliq nuqtisi del uchur téxnikisi. Bügünki we kelgüsi dunya shara’itida iqtisad, siyasi tertipke zor tesir körsiteleydighan amil- del uchur téxnikisidur.

Dunya hertürlük xirslargha tolush bilen birge yene özige chushluq pursetlergimu tolghan. Bizdiki gep ashu pursetlerni ching tutup, xirslargha ünümlük taqabil turushta.

Kelgüsi uchurlishish, eqli iqtidarliq mixanikilishish dewride uyghurlar üchün saghlam bolghan milli, dini eqide, yuqiri sewiyilik uchur téxnikisi, süzük tepekkur, yaxshi öginish qabiliyiti intayin muhim.

Uyghurlarmu choqum özige paydiliq eqli iqtidarliq mashina adem, tor arqiliq xizmet qilidighan akadémiye, mektep, shirket, soda, kan-karxanilarni, yanfonsiman awaz-yéziqliq terjime üskünilerni, qelemsiman basma yéziqni kompyutérgha kirgüzidighan üskünilerni, bixeter shifirliq ichki uchur almashturush sistémilirigha ége teshkili apparatlarni, alqansiman kompyutérliq kütüpxanilarni, yuqiri seplimilik kompyutérning yardimi arqiliq dunyadiki asasliq tillarni uyghur til-yéziqigha yuqiri sewiyide terjime qilidighan tor terjime mulazimet merkezlirini, tor terjime mulazimitining yardimidiki éléktronluq kitab neshriyatchiliqini berpa qilishi kérek. Uchur téxnikisi arqiliq pütkül dunyadiki uyghurlar xalighan chaghda xalighan meqset üchün ünümlük teshkillineleydighan bolushi kérek. Bular arqiliq uyghurlar choqum eng awwal mewhum dunyada muhim tesir küchke aylinishning birinji qedimini ongushluq bésishi kérek.

Kelgüsidiki eng uzun bolghandimu 30 yil ichidiki waqit uyghurlarning hayatidiki zor burulush nuqtisi bolushi mumkin. Uyghurlar buxil dunya yüzlinishining muhimliqini téximu chongqur tunup yitip, kelgüsi uchurlishish dewrining muhim ishtrakchilirigha aylinalisa, uyghurlar choqumki, kelgüsi dunya siyasi, iqtisadi hayatigha muhim tesirlerni körsiteleydu.

Xitaylar uyghurlarni iqtisadtin, öy-makan, yer-zimin qatarliq hemme nersisidin mehrum qilalishi mumkin(buxil ihtimalliq intayin yuqiri). Emma ular qelbimizdiki eqide, kallimizdiki bilim-téxnikimizge chang salalmaydu. Mana bular bizning kelgüsimizni qaytidin qurup chiqishtiki muhim en’güshtirimizdur. Bu ikki shekilsiz en’güshter belkim héchkimning diqqitini tartmasliqi mumkin. Emma bular dunyadiki bashqa bayliqlardinmu muhim bolghan bayliqtur.

Yersharilashqan bügünki dunyada sana’et, yéza-igilikning dölet chigrisi buzup tashlandi. Biz xalighan waqit, xalighan dölettin özimizge kéreklik yuqariqi sahediki mallar we iqtisas igiliridin paydilinalaymiz. Emma uyghurlarning tereqqiyati üchün sitratigiyilik xizmetlerni qilip béreleydighan uchur téxnika mutexesislirini özimizdin bashqa milletlerdin tapalmaymiz.

Uyghurlar til öginish, yéza igilishish, sana’etlishishtinmu bekrek uchur téxnikisi égelleshke ehmiyet bérishi, shundaqla ögen’gen téxnikilarni jem’iyet üchün ishlitishke köplep küchishi kérek. Ögen’gen bir-ikki til, ishlepchiqarghan addi yéza-igilik, sana’et mehsulatliri bilen bir ömrini ötküzüsh iddiyisini kallisidin choqum siqip chiqiriwitishi kérek. Uchur téxnikisini yéza igilik, sana’et, ma’aripning herbir halqisighiche birleshtürüshke ehmiyet birishi kérek. Mana shundaq bolghandila nurghun "xamxiyallar" ré’alliqqa aylinidu.

Yenila bashtin-axir tekitlep kelginimdek, allahning insan’gha ata qilghan yoshurun küchi cheksizdur. Bu küch hergizmu addi mixanikiliq emgekni künsiri oxshash shekilde dawamlashturush bilen emes, belki künsiri yéngi shey’i, qanuniyetlerni bayqash we bularni emeliyette ishlitip ish ünüm-sür’itini künsiri ashurushtek ijadi emgek arqiliq öz qimmitini ipadileydu. Mixanikiliq ishlarni qiliwérish japakeshlik emes, belki insan qimmitini mashinilashturushtur. Insan hergizmu mashina emes. U allahning hissiyat, tepekkur we ijadi qabiliyetke ige yaratqan möjizisi.

Özimizni özimiz mashinilashtursaq, bashqilar bizni insan qatarida emes, mashina qatarida köridu. Eng awwal özimizdiki heqiqi insanliq yoshurun qabiliyetni tunayli we urghutayli. Öz qérindashlirimizgha mashina qilalaydighan ishlarni emes belki peqet insanla qilalaydighan ijadi ishlarni wujudqa chiqirishni tewsiye qilayli.

Uchur dewride uyghur teqdirining qandaq bolishi tamamen herbir uyghurning öz qimmitini toluq tunishi we uni eng yaxshi jari qildurushigha baghliq. Uchur dewride uyghurlarning öz teqdiridin ümidsizlinishige hergiz asasi yoq.

Uyghurlar insaniyet jem’iytining "nirwa"liri bolghan uchur téxnikisini égellep, insaniyetning "ménge nirwa"lirigha tamamen aylinalishimu mumkin. Shundaqla künsiri tereqqi qilghan "nirwa"liri arqiliq uyghur jem’iyitining palachlen’gen jismining heriket iqtidari we tesir küchini künsiri kücheytelishi mumkin.

Dunyadiki xalighan bir dölet kelgüsi 30 yil ichide amérika bilen teng derijidiki qudretlik döletke aylinalmaydu. Chünki, muhim seweblerning biri: uchur téxnikisidur.

Amérika uchur téxnikisida pütkül dunyada mutleq üstünlükni égellep kéliwatqan memlikettur. Herqandaq bir memlikettiki yuqiri sewiyilik mutexesisler choqumki in’giliztili bilishi zörür. Yéngi téxnikilar amérikida wujudqa kélidu we ishlitilidu.

Yéngi téxnikiliq üsküniler eng awwal in’giliztili yéziq, latin heripi asasidiki yéziq-heriplerni tonuydu hem qollaydu. Andin buxil téxnikining pirinsiplirini yapon, rusiye, koriye qatarliqlar öginip öz yéziq-heripliri bilen ipadileydu. Ereb yéziqi we bashqa yéziq, herpler asasidikilerni yaki amérika xéli uzun mezgildin kéyin tunutidu yaki tunutmaydu. Bashqa milletler yéziq, herp awarichiliqini hel qilghuche, amérika yene yéngi téxnikini ijad qilip bolidu. Bizge oxshash ereb yéziqi asasidiki milletler téxi özimizning yéziq-herplirimizni kompyutérgha toluq tunitip bolalmay aware.

Amérika, in’giliz til-yéziqi, latin heripi dunyada yenila uzaq mezgil öz yétekchilik ornini qoldin bermeydu.Mubada bashqa milletler amérika in’giliztili we latin heripidin qutulimen, tereqqiyatta amérikining aldigha ötimen deydiken, choqumki kompyutér uchur téxnikisidinmu yuqiri sewiyilik bir téxnika we üskünini ixtra qilishi we deslep uni öz yéziq-heripi bilen ipadilep, ishlitishi kérek. Halbuki, yalghuz bu nuqtining özinila biz emes hettaki bashqa herqandaq tereqqi qilghan milletlermu xéli uzun mezgil ichide ishqa ashuralmaydu.

Wetende bir mezgil latin heripidiki kompyutér yéziqi we ereb heripi asasidiki yéziqimiz arisida xéli küchlük gholghula boldi. Beziler öz yéziqperwerlik hissiyati bilen latin heripi asasidiki kompyutér yéziqini ishletmeymiz, dep, ereb heripi yaki latin heripini milletperwrelikning ölchimi qilishqa urundi.

Halbuki, shu ré’alliq hemmeylenning isidin kötürülüp kettiki, uyghurlarning uchur-almashturush tereqqiyatini qollap, meblegh salidighan yaki hökümitimiz yaki puxrayi jem’iyitimiz yoq. Gherp milletliri bundin bir yérim esir burun öz yéziqini mashina bilen bir terep qilish halitini yaratqan, we uni a’illergiche kéngeytish halitini ishqa ashurghilimu yérim esirdin artuq bolghan bolsa. Biz téxi bügün’giche yéziq awarichiliqini tartiwatimiz.

17- esirdin béri neshr qilin’ghan barliq latin, kiril heripi asasidiki basma matériyallarni shundaqla 1930- yilidin béri barliq kiril, latin heripi asasidiki türki milletler basma matériyallirini sayilep(sikarnilep) kompyutérda tehrirligili bolidu. Bizchu? Bizde téxiche basma matériyallarni kompyutérgha sayilep kirgüzüp, tehrirlesh haliti shekillenmidi. Biz téxiche basma matériyallarni resim halitide köreleymiz. Emma uni tehrirliyelmeymiz.

Kompyutér alaqe üsküniliri, yanfon barliqqa kelgilimu xéli yillar boldi. Emma u alaqe üsküniliridiki uchurlarni xitayche, in’gilizche, pinyinche yézishimiz. Öz tilimiz özimiz teripidin tebi’iy shallinishqa duch keldi. Bu meslini yalghuz milli hissiyatqila taqap bir tereplime qarighili bolmaydu.

Shey’ilerning teb’i tallinish we shallinishning tüp pirinsipi qolayliq bolushtur. Qanche qolayliq bolghan buyumlar qolaysizlirigha qarighanda tebi’iy üstünlükni égelleydu. Qolay til-yéziq tebi’iy tallinishta, qolaysiz til-yéziqqa qarighanda üstünlükni égelleydu.

Mushunchilik addi pirinsipnimu bilelmey, nurghun waqtimiz talash-tartish ichide ötti. Ashu waqitlarda bashqilar yene yéngi téxnika, yéngi üskünilerni ijad qilip boldi. Bizchu?

Yurtimizdiki nurghun kompyutér heweskarliri, xenzu til-yéziqtiki yumshaq ditallarni ishletmey, in’giliztil-yéziqidiki détallarni ishlitidu. Muhim sewebi, ular yaki xenzutili yaki in’giliz tili bilmeydu. Emma ular in’giliztili heriplirini xenzu tili xetlirige qarighanda asan oquyalaydu we este tutalaydu. Xenzu til-yéziqi in’giliz til-yéziqi bilen sélishturghanda tebi’iyla shallinishqa duch keldi. Xitaylar öz yéziqini latin heripi asasidiki pinyin arqiliq tunuydu.

Biz tebi’iy pen maqalilirini erep heripi asasdiki yéziq arqiliq ipadilimekchi bolsaq, tehrirlesh jeryanida bezi awarichiliqlarni köprek bésishqa toghra kélidu. Shu örüymen, chapiqini alimen dégen waqtimizda, bashqilar yéngi bilimlerni öginidu, ijad qilidu. Biz yenila maqalidiki ipadilerning yéziq chapiqini ongshashni dawamlashturimiz.

Nurghun sewebler tüpeyli, nopusimiz azaytiliwatidu. Mana til-yéziqimiz millitimiz ösmürliridin mehrum qalduriliwatidu. Bügünki ösmürler, etiki millet igiliri. Bügünki ösmürler milli til-yéziq, medeniyettin mehrum qaldurulsa, etiki millitimizning hali qandaq bolmaqchi?

Bu meslini hel qilish toghriliq namayishmu qilip baqtuq. Xelq’aragha erzmu qilip baqtuq. Xitaylargha qarshi qoral étipmu baqtuq. Xitaylargha yalwurupmu baqtuq. Xelqimizge öz til-yéziqimizni ishlitish, medeniyitimizni asrash toghriliq teshebbusmu qilduq. Gahida özimizche doq qilip, qéyidapmu baqtuq. Allikimlerni tillap baqtuq. Hey, dep hesretmu chektuq. Emeliyitimizde héchqanche özgirish bolmidi. Siyaset dawamlishiwerdi. Uyghur til-yéziq, medeniyiti künsiri yigilewatidu.

Buxil shara’itta milletning mewjutluq we tereqqiyatini, insani heq-hoquqlirini qandaq qolgha keltürüsh béshimizni heqiqeten ganggiritidighan meslige aylandi. Bu mesillerni hel qilish usul-basquchliri toghriliq, bu jeryanda yoluqqan ayrim mesillerni hel qilish toghriliq hazirgha qeder yazghan herbir yazmilirimda özüm his qilghan sewiyide melum pikirlerni köpchilikke tashlidim. Bu yazmidimu del biz uyghurlarning kelgüsi tereqqiyatida muhim rol oynaydighan uchur téxnikisi toghriliq qarishimni otturigha qoydum.

Uyghurlarning tili hazirche a’ile we jem’iyette köp ishlitiglik. Buning özi biz ching tutsaq bolidighan purset. Yeni, nöwettiki birlikke kelgen latin heripi asasidiki uyghur til-yéziqidiki paydiliq uchur, bilim-téxnikiliq kitab, zhurnallarning sewiyisi, sani, süpitini köpeytsek; Bolupmu uchur téxnikisi arqiliq latin heripi asasidiki uyghur til-yéziqliq tor betliri, tor kütüpxaniliri, tor neshriyatchiliqi, tor ma’aripini berpa qilsaq. Uyghurlar barghansiri latin heripi asasidiki uyghur tilini qaytidin öz turmushida ishlitishke bashlaydu.

Uyghurlar choqumki öz tilining türkiy tilliq artuqchiliqi we latin heripidiki qolayliqidin téximu bek paydilinalishi kérek. Chünki öz tilidiki kitab-zhurnallarning sewiyisi, süpiti, sani yuqiri bolghanliqini körgen uyghurlar choqumki mekteplerde cheklen’gen uyghur til-yéziqini özliri ixtiyari qedirleydu we paydilinidu.

Uchur dewride uyghurlar uchur téxnikisini égelleshke téximu bek küchesh arqiliq hakimiyet keltürüp chiqarghan tereqqiyat boshluqini özliri toldurup, insaniyet jem’iyitining "ménge"sini kontrol qilalaydighan heqiqi insanlargha aylinishi kérek.

Yüksek tereqqi qiliwatqan uchur téxnikisi, uyghurlarning a’ilide bolsimu ishlitip kéliwatqan téxi pütünley yoqalmighan tili, latin heripi asasidiki yéziqi, uyghur tilining 200 milyun nopusluq türkiy millet til-yéziqigha yéqinliqi uyghurlarning uchur almashturush, bilim égellish, tereqqi qilish sür’itini ilgirlitishtiki üch muhim amildur.

Uchur dewride uyghurlarning kelgüsi teqdirige munasiwetlik yuqariqi üch amildin paydilinish sewiyisi ularning teqdirining yaxshilinishigha ong tanasiptur. Bu üch amildin qanche yaxshi paydilansaq, uchur dewridiki mewhum üstünlükni tebi’iyla ré’al üstünlükke aylanduralaymiz. Xitaylardin üstün bolghan yuqariqi üch artuqchiliqimizgha asasen ular bilen arimizdiki küch sélishturmisini azaytalaymiz.

Xitaylar öz til-yéziqini mekteplerde bizge tangalighan bilen, xitay til-yéziqidin qolay, paydiliq eng yéngi kitab-téxnikilar köp bolghan latin heripi asasidiki uyghur tili tebi’iyki herbir uyghurning hettaki qérindash türki millet, bashqa milletlerningmu qelbini özige ram qilidu. Kündilik turmushta ishlitishke qolay, paydiliq kitab-matériyallar köp bolghan zamaniwi uchur almashturush bilen birleshken uyghur til-yéziqi kelgüside hergizmu xitay til-yéziqigha utturmaydu.

Halbuki burunqi tar dunya qarishimiz bilen latin heripi asasidiki yéziqimizgha qarshi tursaq, uchur téxnikisining roligha ehmiyet bermisek, uyghur til-yéziqida chiqidighan kitab-matériyallarning süpiti, sewiyisi, sür’itige ehmiyet bermisek uyghur tili eng axirida ewladlirimiz turmushidin tebi’iyla shallinidu.

Uyghurlarning latin heripi asasidiki uyghur til-yéziqini ishlitishi ereb heripi asasidiki uyghur til-yéziqning ornigha xitay til-yéziqini ishletkinidin yaxshiraq. Torda bolsimu zamaniwi, tebi’iy pen téxnika kitab-zhurnallirini latin yéziqi asasidiki uyghur tilida neshir qilishni bashlisaq tamamen bolidu.

Xitay til-yéziqi siyasi üstünlükke asasen mekteplirimizge singip kirip, uyghur til-yéziqini siqip chiqardi. Biz choqum uyghurtilini zamaniwi pen-téxnika bilimliri köp, hersahelerde ishlitishke qolay, xelq turmushigha yéqin bolushtek artuqchiliqqa ége qilsaq, uyghur til-yéziqi xelqning tebi’iy tallishida yenila xitay til-yéziqidin üstün orun’gha ötidu.

Tebi’iy tallinish herbir kishining sitxyilik tallishidur. Chünki herbir insan tebi’iy halda özige qolay bolghanni, özige paydiliq bolidighanni tallaydu. Insanlar ejdadimdin qalghan atalghu dep hergizmu ademning teleppuzigha kelmeydighan, yézishqa qoli kelmeydighan til-yéziqni emes, belki diyishke, yézishqa, este saqlashqa eplik til-yéziqni ishlitidu.

Herbir ish-hadisining tégidiki mahiyetlik qanuniyetke sel qarighan halda insani eqli amilning rolini tekitlewersek, héchqanche ünüm bermeydu. Uyghur til-yéziqi choqum tebi’iy riqabet küchige qaytidin tolishi kérek. Uninggha bundin kiyin singidighan atalghular choqumki xelqning aghzigha yaxshi kélidighan bolushi; Uyghur yéziqimu choqum herqandaq sahelerde yézish, esta saqlash, ishlitishte yaxshi artuqchiliqqa ige bolghan latin heripi asasidiki yéziqqa qarap tereqqi qilishi kérek. Bolupmu latin heripi asasidiki uyghur til-yéziqi yuqiri sewiyilik, eng yéngi, eng nazuk pen-téxnika saheliride özining ornini xitay til-yéziqidinmu yaxshi, rawan, téz sür’ette ipadilishi kérek.

Türkiy jumhuriyetlirining hemmisi öz yéziqini latin heripi asasidiki yéziqqa aylandurush qedimini basti. Muhim sewebi, öz til-yéziqining zamaniwi riqabet küchini ashurush we türkiy jumhuriyettiki xelqlerning alaqisige téximu yaxshi qolayliq yaritish. Bizning téxi musteqil jumhuriyitimiz yoq. Yoqilish, asmilatsiye bolush ré’alliqi künsiri ishqa éshiwatidu. Shunglashqa qolaylashturush, almashturush sür’itini tizlitish , xelqning herxil éhtiyajlirini qamdash we yéteklesh, uyghurlarning medeniyet, til-yéziq, pen-téxnika sahesidiki riqabet küchini ashurushqa téximu yaxshi ehmiyet bérishimiz kérek.

Xelqning zamaniwi riqabet küchini teshebbuskarliq bilen ashurmastin, barni saqlash halitidiki békinme qoghdashni teshebbus qilish uyghur til-yéziq, medeniyet, heq-hoquqlirini qoghdashtiki ünümlük yol emes. Hemme nersimizni yoqatmay saqlaydighan siyasi, iqtisadi küchimiz yoq turup, ré’alliqni oylashmaydighan milletperwrelik riqabet küchimizni töwenlitip, eksche düshmenning küchiyishige purset yaritip bergenlik bolidu. Medeniyet özining qedimiliki bilenla emes belki, eng yéngi ijadi we zamaniwi pen-téxnikiliq küchi bilen heqiqi qoghdilidu.

Uyghurlar uchur dewridiki zamaniwi uchur téxnika riqabet küchini aktip ashurush arqiliq özini mudapi’e qilish meqsidige choqum yételeydu. Saghlam milli we dini eqide, zamaniwi uchur téxnikisi biz uyghurlarning naxsha-ussul sen’itidek yene bir küchlük milli artuqchiliq en’enisige aylinishi kérek. Shundaq bolghandila "ejder"ning "nirwa"lirini bashqurush "chüshi" choqum emelge ashidu. Uyghurlarning arzu-arminining ishqa éshish kapaliti küchiyidu.

Yuqariqilar milli qismitimizni yaxshilash yolidiki yene bir cholta qarishim. Bezi qarashlirimni beziler belkim demal qobul qilalmasliqi mumkin. Méning burundin tartip jawab tapmaqchi bolghan su’allirim "mektep, jem’iyette künsiri istimaldin qalduriliwatqan uyghur til-yéziq, medeniyitini nöwettiki shara’itta qandaq qilip qutuldurup qélish", "nadanliq, asmilatsiye siyasiti künsiri chirmawatqan uyghurlarning riqabet küchini qandaq qilip ashurup, uyghurning öz küchige asasen öz teqdirini yaxshilash halitini qandaq qilip berpa qilish, uyghurlarning zamaniwi qudretlik memlikitini, hör-sa’adetlik hayatini qandaq qilip berpa qilish" tur.

Qarashlirimning muwapiq bolmighan tereplirige köpchilikning ilmi, tenqidi pikir birishini ümid qilimen. Belkim ortaq su’algha téximu yaxshi bolghan jawablarni tépishimiz mumkin. Tapqan jawablarni öz teshkili ishlirimizda paydilansaq, milli teqdirimiz üchün emeli ishlar köpiyishi, yaki muhim tejribige érishishimiz mumkin.

2010- yili 13- may