"Shinjang" Xizmet Yighinigha Qarita Mutexessisler Oxshimighan Qarashlirini Bayan Qildi


Muxbirimiz Mihriban

2010-05-26

Xitay merkizi hökümiti 17 - Maydin 19 - Mayghiche béyjingda achqan "shinjang xizmet yighini"din kéyin, kompartiye hökümranliqidiki xitaydiki mutexessisler bilen, chetellerdiki démokratik xitay mutexessisliri we uyghur mutexessisliri, bu yighin hem xitayning uyghur rayonida yürgüzüwatqan nöwettiki siyasitige qarita, oxshimighan qarashlirini otturigha qoydi.



Xitay xewer agéntliqining tünügün ürümchidin bergen xewiridin melum bolushiche, shinjang ijtimaiy penler akadémiyisi milletler tetqiqat merkizining sabiq bashliqi chi chingshün, muxbirning ziyaritini qobul qilip yighin heqqidiki tesiratlirini bayan qilghan.



Chi chingshün özining xitay merkizi hökümitining "shinjang xizmet yighini"gha nisbeten alqishlash pozitsiyisini bildürüp mundaq dégen: "bu qétim échilghan yighin, merkezning bu yillardin buyan shinjang heqqide échilghan tunji yighini hésablinidu. Bu qétimliq nishanliq yardem bérishmu bu 60 yildin buyanqi yardem bérish dairisi eng keng, meblegh sélinmisi eng zor, inchike, etrapliq pilanlanghan nishanlar boyiche tereqqiy qildurush hésablinidu. Buni derijidin tashqiri tereqqiyat pilani déyishke bolidu. Bu xil tereqqiyattin shinjangla emes, belki ichkiridiki bashqa ölke hem shirketlermu menpeet alidu."



Chi chingshün sözide yene, xu jintawning "rayonda uzun muddet eminlikni emelge ashurush" dégen chaqiriqigha nisbeten öz qarishini bayan qilip mundaq dégen: "méningche, rayonning tereqqiyatida elwette uzun muddetlik eminlik intayin muhim. Emma iqtisadni tereqqiy qildurghandin bashqa, rayonda yene saqliniwatqan nurghun mesililer bar. Mesilen dölet ichi we sirtidiki muhit amili, bolupmu rayondiki milletler ittipaqliqi mesilisi qatarliqlar rayonning muqimliqigha tesir körsitidighan muhim amilning biridur, her millet xelqining wetenperwerlik tuyghusini, jungxua birliki idiyisini, junggoche sotsiyalizm yoligha bolghan tonushini kücheytkendila andin rayondiki uzun muddetlik eminlik emelge ashidu."



Xitay merkizi hökümitining "shinjang yighini"gha nisbeten, chetellerdiki mutexessislerning qarishi bashqiche bolup, ular sözide chi chingshünge oxshimaydighan qarashlirini otturigha qoydi.



Chetellerdiki uyghur mutexessisliridin, türkiyidiki ege uniwérsitétning proféssori doktur alimjan inayet ependi, "shinjang yighini"gha nisbeten öz qarishini otturigha qoyup, bu qétimqi yighinning échilish meqsitining emeliyette xitayning rayondiki mustemlike siyasitini mustehkemlesh üchün ikenlikini ilgiri sürdi.



Xongkongda chiqidighan "yönilish" zhurnilining bash muherriri, xitay mesililiri mutexessisi jang wéygo ependi yighinda xu jintaw otturigha qoyghan, "rayonda uzun muddetlik eminlikni emelge ashurush" shoarigha nisbeten öz qarishini otturigha qoyup mundaq dédi: "méningche, xu jintaw otturigha qoyghan bu shoar qandaqtur bir yéngi shoar emes, bu, xitay kommunist hökümitining rayondiki hökümranliqidin ensirewatqanliqining ipadisi déyishke bolidu. Ilgiriki yillardin buyan xitay hökümiti rayonda "muqimliq hemmidin ela" dégenni tekitlep, wang léchüenning rayonda qattiq basturush élip bérishi arqiliq, öz hökümranliqining muqimliqini saqlap qalmaqchi boldi. Emma "5 - Iyul ürümchi" weqesining partlishi, xitay kommunist hakimiyitining rayondiki siyasitining pütünley meghlup bolghanliqini ispatlidi. Hazir kommunist hökümet yenila öz xataliqini étirap qilghusi kelmeywatidu. Shunga hazir kommunist hökümet rayongha qaratqan siyasitide shoarni özgertish arqiliq öz hökümranliqini saqlap qalmaqchi boluwatidu."



Alimjan ependi, yighinda xu jintaw tekitligen "az sanliq milletlerde jungxua milliti kimlikini étirap qilish tuyghusini kücheytish kérek" dégen sözge nisbeten, öz qarishini otturigha qoyup, buning uyghurlargha qarita milliy assimilyatsiye siyasiti yürgüzüshni teshebbus qilghanliq dep qaraydighanliqini bildürdi.



Jang wéygo ependi bolsa xu jintawning bu sözini xitaydiki "chong xitaychiliq" idiyisining kompartiyining hökümranliq siyasitide ipadilinishi ikenlikini tekitlep mundaq dédi: "xitay dunyagha özini köp milletlik dölet dep jakarlaydu, emma öz siyasitide bashqa milletlerning barawerlikini étirap qilmidi. Xitayda hazir chong xitaychiliq idiyisi barghanche ewj éliwatidu, kommunist partiye buni xitay puqralirighimu singdürüwatidu. Mesilen, bultur yazda ürümchide yüz bergen milliy toqunushni alayli, xitay kommunist hökümiti ötken esirdin buyan uyghur rayonigha köplep xitay köchmenlirini yötkep apirip, rayondiki uyghurlarning hayat chembirikini taraytiwetti. Bu xitay köchmenlirining rayondiki uyghurlargha qarita chong xitaychiliq pozitsiyiside bolghanliqi sewebidin, rayondiki yerlik ahale bolghan uyghurlarning naraziliqini qozghidi. Hazir uyghurlar xitay kommunist hökümitige bolghan naraziliqini, xitay puqralirigha bolghan öchmenliki arqiliq ipadileshke bashlidi. Hazir rayondiki milliy ziddiyet ötkürliship ketti. Buning ziyinini rayondiki köchmen xitaylar tartiwatidu. Emma, xitay kommunist hökümiti bu xataliqini tüzitishning ornigha, uyghurlargha nisbeten 'jungxua milliti kimlikini étirap qilish' tuyghusini kücheytish teshebbusini kötürüp chiqip, uyghurlargha xitay kimlikini étirap qildurmaqchi boluwatidu. Bu xuddi töge qushining béshini qumgha paturuwélip, quyruqi bilen kari bolmighanliqidekla ish boluwatidu. Uyghur, tibet, mongghul we bashqa milletlerning öz aldigha medeniyiti, étiqadi, tili bar milletler. Esli ulargha öz teqdirini özi belgilesh hoquqi bérip, ularning öz milliy kimlik enenisi boyiche tereqqiy qilishigha purset yaritip, ulargha heqiqiy barawerlik bergendila, andin rayonda kommunist partiye arzu qilghan 'uzun muddetlik eminlik' emelge ashqan bolatti. Emma hazir kommunist hökümet uyghurlarni öz zéminidimu az sanliq milletke aylandurup, chong xitaychiliq nezeriyisi boyiche ulargha 'jungxua kimlikini qobul qildurmaqchi' boluwatidu. Bu téximu zor naraziliqlarning kélishige seweb bolushi mumkin."



Doktur alimjan inayet sözining axirida, sherqiy türkistan zéminida heqiqiy eminlikning berpa qilinishi üchün, xitay hökümitining rayongha qaratqan siyasitini pütünley özgertishi kéreklikini, uyghurlar öz heq - Hoquqlirigha heqiqiy érishkendila, rayonda andin heqiqiy haldiki uzun muddetlik eminlik berpa bolidighanliqini tekitlidi.


http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/xinjiang-yighinigha-inkaslar-05262010181545.html/story_main?encoding=latin
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.