Biraz Siyaset Ügineyli

Yollidi ilham

Biz mustemlike millet süpitide xalar- xalimas siyaset ichide yashaymiz. Dunyadiki özgürüshler, wetinimizdiki özgürüshler, xitaydiki özgürüshlerge diqqet qiliwatqandek qilimiz. Emma siyasiy sezgürlükümiz yenila nölge yéqin, siyasiy sawatimiz iptida’iy basquchta, «qulaq mollisi»liq qedimide toxtap qalghanliqimu hemishila melum bolup turudu. Shundaq bolushimizgha qarimay, ögünüshni xalimasliqimiz, bilmiginimizge baqmay, memedanliqimiz hemmidinmu éship chüshidu..

Adettiki puxralirimizghu meyli, ögenmisimu, bilmestin memedanliq qilsimu bolghini shu. Emma siyasiy sehnimizde boy körsütüp yürgen janaplirimizningmu perqsiz bolishi, bekmu epsuslinarliq. Téximu yamini bu kishiler tüpeyli milliy teqdirimiz eng halqiliq peytlerde abdalche bir qarar bilen külge aylinip ketse, purset hemishe kéliwermeydu.

Dölet téximu éniqraq dések, hazirqi zaman döletliri barliqqa kélish we mewjut bolup turush üchün ikki asasliq xelqara shert bolushi kérek. Biri dunya küch nuqtiliri arisida shekillen’gen wakuum; Biri küch nuqtiliridin birining hamiyliqi yaki qollishi (shuni unutmasliq kérekki, bu xil qollash yaki hamiyliq hergizmu insaniy exlaq mejburiyitidin emes, menpe’et teqezzasidin boludu). Gerche allah «paxtining ichide ot yaki otning ichide paxtini saqlashqa qadir» bolsimu, bende buninggha qadir emes. Yeni, dunya küch nuqtiliridin qet’iynezer bir döletning tughulishi, tughulghan teqdirdimu mewjutluquni dawam qilishi mümkin emes. Chünki siyasiy, exlaq pirinsiplirini asas qilghan bolmastin menpe’etni asas qilghandur. Bu heqte ötkenkiler shundaq yazghan: «siyasining exlaq bilen héchqandaq ortaq teripi yoq. Exlaqqa uyghun bir shekilde höküm sürgen hökümran mahir siyasetchi emes. Bu seweptin textide mustehkem turalmaydu. Hökümranliqni arzu qilghuchi hem hiligerlikke, hem sün’iylikke murajet qilishi kérek. Ochuq sözlük, durustluqqa oxshash xelq arisida ewzellik hésaplinidighan süpetler siyaset üchün eyptur. Chünki bular eng quwwetlik düshmendinmu tesiri küchlük bolup, mutleq rewishte hökümranni texttin chüshürüdu.»[1]

Emdi döletning mewjut bolush shertliri heqqidiki qarashlirimizgha shundaq misallarni bérishimiz mümkin:

Tarixta afghanistan — rus we béritaniye impériyilirining arisida bir boshluq bolishi zörüriyiti bilen, ikkisi arisidiki wakuumdin hasil bolghan, bu biterep rayon hisabidiki tampon döletke her ikkisi arilashmighan. Bir tereptiki küch chékin’gen haman bu wakuumni yene biri tolduriwélishmu xelqara munasiwet, döletler ara munasiwettiki bir udum bolup, ikkinchi dunya urushidin kéyin béritaniye impériyisi mustemlikilirige musteqilliq bérip chékinishi haman, afghanistandin ibaret bu wakuumda shekillen’gen döletning «bir béqinidiki ittergüchi» yoq bolup, derhal bu wakuumni yene bir tereptiki küch toldurush koyigha kirdi. Yeni, büyük küchtin biri chékin’gendin tartipla rusiye afghanistan’gha arilishish pursiti izdidi; Jasusluq torlirini yamratti. Afghanistanni kommunistlashturushqa tirishti hetta milyonlarche kommunist yétishtürdi. Axirida kommunist rusiyeperest hökümet berpa qildi. Rusperest hökümetning aghdurulushini bahane qilip (hökümetni qoghdash niqabi astida) afghanistan’gha ashkare tajawuz qildi.

Bu rayondiki tengpungluqning buzulishi, rusiyening pars qoltuqigha yéqinlishishi gherpning néfit ambiri bolghan paris qoltuqigha bolghan tehdit idi. Shundaqla, xitayning pütünley dégüdek (pakistandin bashqa) pütün chégrisi boylap sowét skenjisige chüshüp qélishi bolatti. Üch büyük küchning élishishi bu yerde ewjige chiqti.

Del sowét tajawuzigha qeder waxan karidorining shimali, tajikistanning sherqiy jenubi we sherqiy türkistanning gherbiy teripide qirghizlarning bir qebilisi yashap kelgen bir parche téritoriye[2] bar idi. Uzaq zamanlardin taki 1979 - yilighiche bu kichikkine qebilining üchili döletke tewe bolmastin (dölet süpitimu yoq idi) yashap qalalishining sewebimu ene shu küch nuqtiliri arisida shekillen’gen nazuk munasiwettin (waku’umdin) barliqqa kelgen. Qaysi biri bu rayon’gha qol tiqsa yene biri bilen sürkilish chiqatti. Uning üchün, gerche ajiz bolsimu saqlinip kelgen.

Bir dölet, özining bixeterliki üchün qoshna dölettiki herqandaq bir siyasiy süpet özgürüshi, herbiy orunlashturush qatarliqlargha diqqet qilip turudu. Qoshna döletning bashqa döletler bilen qilishqan türlük hemkarliq kélishimliridin taki soda kélishimlirigiche tehlil qilip, buning özige qandaq tesiri bolushi mümkinliki heqqide diqqette boludu. Chünki bu chégrining ichi teripidikilergimu tesir körsitishi mümkin. Mesilen: shimaliy iraqta qurulghusi kurd döliti türkiye, iran, süriyeni oxshashla endishige salidu. Chünki bu üch döletning shimaliy iraqqa yéqin jayliridimu kurd ahalisi yashaydu. Chégrining u teripidiki oxshash bir xelqning siyasiy hayatidiki bundaq bir özgürüsh, chégrining ichidikilerge mutleq rewishte tesir körsütüshi mümkin. Yeni, musteqil dölitige qoshulup kétish telipi bash kötürüshi mümkin yaki ularmu yene bir musteqil kurd döliti ghewghasini qilishi mümkin. Xuddi shundaq, sowét hakimiyitining xrushshéw hökümranliqi dewride xitay sowét munasiwetliri yamanlashqanda, sowét hökümiti bir «uyghuristan layihisi» oylashqan. Bu layihege köre almutani paytext qilghan bir uyghuristan fidratiw jumhuriyiti qurush, bu jumhuriyet yarkent, chilek, uyghur nahiyisi qatarliqlarni öz ichige élish; Qazaqistanning paytextini qaraghanda shehrige yötkesh qatarliq mezmunlarda boludu. Buningdin mexset xitayni serasimige sélish idi. (epsuski, xrushshéwning aghdurulushi bilen bu layihe qayta tilgha élinmighan.)

Iranning jenubiy azarbeyjan rayonidiki azarbeyjan nopusi musteqil azarbeyjandiki nopustinmu köp, iran nopusining üchtin biridin köprekini teshkil qilidu. Bu hal iran üchün ikki endishini herzaman diqqette tutushqa tégishlik qilidu: gherbiy shimal tereptiki azarbeyjan dölitining ihtimalliqi bolghan aghdurmichiliqi; Gherbiy tereptiki türkiyening büyük türkchilik mepkürisi bilen azarbeyjanlarni küshkürtüsh ihtimalliqi. Buning üchün iran musteqil azabeyjan dölitining jan düshmini we türkiyeningmu düshmini bolghan erminiye bilen yaxshi ötüsh; Shundaqla özi ensirigen bu ikki döletke qarshi aghdurmichiliq herketliri qilish, jasusluq torini kücheytish qatarliq tedbirlerni körüshke mejbur.

Türkiyening xatay wilayiti ta ikkinchi dunya urushighiche firansiyening mustemlikiside idi. Firansiyening dunya urushigha pétip qélishini purset bilgen türkiye derhal bu wakuumni toldurdi.

Bu munasiwetler nuqtisidin qarighinimizda, yéqinqi zaman tariximizdiki ikki jumhuriytimizning qismitige toghra baha béreleymiz.

Beziler «siyasetni bilip» kétip, deydurlerki: «tarixtiki ikki jumhuriyet, qurghuchilirining siyasetni bilmesliki sewebidin meghlup boldi!» bu neqeder bimene! buni dewatqan ustalarning qolidin shunchilik ish kélishi mümkinmu?

Emdi ashu «siyasetni bilmigüchi»lerdin biri bolghan sabit damollining birnechche éghiz sözini diqqetlerge hawale qilimiz:

Sebdashliridin biri sabit damollidin shundaq sorighan: «damollam, bu ishni qilishta qanchilik ishenchimiz bar? Xitaydin qutulduq dégen teqdirdimu ruslar bésiwalmay qalmaydu. Shunga bergen qurbanlargha chushluq paydisi bolarmu?» damollam shundaq jawap béridu: «paydisi boludu; Héch bolmighandimu bir paydisi bar: mustemlike tarixi yéngidin bashlinidu.»

Qollighuchi baylardin bir texsir shundaq soraydu:

Damollam, ishnighu qiliwatimiz, emma ikki chong jahan’girning otturisida mewjutluqumizni saqlap turalaymizmu?

Damolla shundaq jawap béridu:

Siz dégen tashqi shertler astida mewjut bolup turalmaydighanliqimizni bilimiz.

 undaq bolsa némishke aware bolumiz?

 kéyinkilerge delil yaritip qoyush üchün, bu bir purset.

Emdi «siyasetni bilidighan» bilermenlerning shaxtin - shaxqa sekrep, pede özgertip turushlirining siyasette qanchilik mewzu téshi ehwal ikenliki heqqide bir az toxtulayli.

Ilgiriki yazmishlirimda siyasiy munasiwetlerde birer maddidin waz kéchish, birer muddi’adin waz kéchish emes, bir madda ichidiki sözlerning dellik yaki mejhulluqini yenggüshleshningmu munasiwetlerning buzulushigha, döletler ara sürkülüshlerge sewep boludughanliqi toghrisida toxtalghan idim.

Hisamiddin akining «beribir yalghan bolghandikin, pixsiqliq qilmay yoghan - yoghan ate!» déginidek, birla waz kéchishte ersh - eladin biraqla tekti esragha chüshüsh siyasette bar déyilse, bizningkilerdila bar. Mesilen buni jang jizhjongning eslimisi «ürümchi söhbitidin ***ténch azat bolghan’gha qeder» de bayan qilishiche: jang jizhjong sherqiy türkistan terep söhbet wekillirining meydilirige sherqiy türkistan izniki taqap, özi bilen xuddi ikki dölet söhbiti sheklide söhbetleshmekchi ikenlikini uqup, ular bilen bu shekilde uchrushushtinmu bash tartidu. U tarixtin özliri közge ilmey kelgen aylambash uyghurlar bilen teng barawer orunda turup, xuddi ikki dölet süpitide söhbetlishishni ret qilidu. Arqigha qaytip, sowét konsuligha naraziliqini ipadileydu. Sowét konsulining bir kéche «xizmet ishlishi» netijiside etisi söhbet wekillirimiz »edepke qaytip«, köksidiki iznaklirini yighishturup, musteqilliq telipidin biraqla aptonomiyege chüshüdu!....

Emdi bu sélishturmini diqqetlerge hawale qilimen; Bu isra’iliye bilen i’ordaniye arisida tüzülgen bir kélishimdiki bir jümle:

I’ordaniyening kélishim layiheside:

«ikki dölet, iordaniye hashimiy padishahliqining musulmanlarning quddustiki muqeddes jaydiki tarixiy mes’uliyetlirini yéngidin kücheytti we bu sheherni barliq dindarlar üchün bir téchliq hem ümid shehrige aylandurush mes’uliyitini yene bir qétim belgilidi.»

Bu jümle shu chaghdiki bash ministér rabinning méngisidin tütün chiqiriwétidu. Kélishim yéqinlashmisi buzulup, düshmenlik bashlinishqa tasla qalidu. Bu jümlini hergiz qobul qilghili bolmaydu, dep warqiraydu we jümlini özgertishke buyruydu. Jümle shundaq özgertilidu:

«isra’iliye, iordaniye hashimiy padishahliqining quddustiki muqeddes musulman ibadetxaniliridiki mewjut alahide roligha hörmet qilidu. Axirqi halet bilen munasiwetlik muzakiriler emeliyleshtürülgende isra’iliye, iordaniyeliklerning bu ibadetxanilardiki tarixiy rolini aldinqi orun’gha qoyudu.»[3]

Méningche eqilliq uyghurlar bu ikki jümlidiki perqni sélishturup, siyasiy munasiwetlerning, dölet menpe’eti we milliy menpe’etler nuqtisida segeklikning qaysi derijide boludughanliqini tamamen angqiriwalalaydu, dep qaraymen.

Siyasida yol qoyushlar, chékinishler boludu, emma 180 giradusluq terzde bolmaydu!

Bügünki künde bezilirimiz téxi tünügün axshamghiche özi qarshi turghan, qarshi turghandimu intayin üzül - késillik bilen qarshi turghan, bu seweptin, qarash igilirige edepsiz haqaretler yaghdurushqiche bérip yetken bolishigha qarimay, bügün ettigende turupla del shu özi qarshi turghan idiyeni hich xijil bolmastin maxtashqa bashliduq. Bumu siyasetni bilgenlikimizmidu?

Bir exlaqliq adem — terbiye körgen adem — ötmüshtiki qarashlirining xata bolghanliqini sezgen chéghida aldi bilen u xatani étirap qilish, shu xata tüpeyli haqaretlen’genlerdin epu sorash bilen yéngi yolini bashlaydu. Ikkinchi türlük qilip éytqanda, ötmüshtiki qarashlirining del tetürisiche bir qarash bilen otturigha chiqishning ötkünchi bir halqisi özür sorash, ötmüshtikisining xata bolghanliqining étirapi bolushi kérek. Bolmisa bekmu yüzsizlik bolghan boludu; Bek tutamsizliq bolghan boludu; Bek yüzi qélinliq bolghan boludu!

Emdi siyasette dunya sehniside oynuludughan oyunlarning perde arqisini chüshünüsh mesilisi intayin mohim. Yeni, dunya sehniside oynuludughan diplomatik munasiwetler, aghdurmichiliqlar, herbiy herketler, istila herketliri, qarshiliqlar, étnik sürkülüshler, diniy sürkülüshler,... Ning héchbiri özlükidin bolmaydighanliqini chüshünüsh lazim. Yeni bundaq herketlerning héch zaman teshwiqat wasitiliri arqiliq jama’etke sunulghan sheklidek emeslikini bilish kérek. Hadisilerning körün’gen yüzidin bashqa yoshurun yüzi boludu. Oyunning perde arqisida pilanlighuchi we bashqurghuchisi boludu.

«bir téror weqesining menbesi — weqening körünüshtiki jawapkarliri we herketlirining qattiqliqi bilen belgilenmeydu. Birdin bir ölchem, tughdurulghan weqening netijisi néme bolghanliqi we kimning ishigha yarighanliqidur.

»bir téror weqeside jinayi ishlar métodi bilen netijige ulashmaq köp chaghlarda éziqturghuchi bolushi mümkin. Yeni, yip uchliridin ishqa tégip, jawapkargha, we andin teshkilatqa yétip bérish xata di’agnozgha sewep boludu. Chünki bir teshkilatni töhmet astida qaldurmaq we uni ammining qollishidin mehrum qilishni istigenlermu u teshkilatning tonigha orunuwélishi, arqisida qaldurghan barliq deliller sizni ular xalighan yönülüshke élip baridighan shekilde hazirlinishi mümkin. Bundaq weqelerni bir terep qilishta oxshimighan hetta tetür bir usul qollanmaq kérek. Aldi bilen weqening ›jawapkar tewe‹ déyiliwatqan teshkilatning asasiy siyasitige uyghun yaki emeslikini mulahize qilish kérek. Yeni, bu weqe ularning mexsidige xizmet qildimu yaki ularni cheklesh üchün xizmet qiliwatamdu?...

«yépiq pa’aliyetler eqil bilen élip bérilidu we qattiq qol heriket netije qazanmaq üchün emes, xelqning diqqitini bashqa tereplerge tartmaq üchün qollunuludu.

«birliri adettiki bir ademning kallisini alghan bolsa buning ikki menisi bolushi mümkin: ya kalla keskenler yaman; Yaki kalla kesti dep kimdin guman qilidighanliqingizni bilgenliki üchün, shularni sizge düshmen qilmaq üchün késilgendur. Siz her zaman birinchisini qobul qilisiz we mushundaq qilishqa ögütülgensiz.» [4]

Dunyadiki döletler siyaset ishlepchiqarghuchi we ijra qilghuchi; Bashqurghuchi we bashqurulghuchi dégen ikki asasiy türde boludu, dep yazidu mahir qaynaq we dawamida shundaq yazidu: «dunyada el-qa’ide dégen bir térorluq teshkilatining barliqini, buning sistémlerdin tashqiri we sistémgha qarshi ikenlikini, pütün siyasiy hadisilerni uning keltürüp chiqiriwatqanliqini qobul qilsingiz, démek bashquruludughanlar qatarida siz.» bu halda yene shuningghimu ishinisiz: «iraqtek kichikkine döletning dunya ténchliqi üchün tehdit peyda qilghanliqi we bu seweptin uning qurulmisining yenggüshlen’genliki…»

«siyasiy we iqtisadiy zörüriyetler bir küchning bashqisi bilen sürkülüshüge sewep boludu, emma bu urushta ammini yönlendürmek üchün qollunulghan wasitiler: din, milletchilik, idi’ologiye bolishi mümkin. Bu wasitiler bilen xelq bir yerde tutuludu we janlirinimu pida qilidighan derijige keltürülüdu.

«bu wasite shertlerge köre belgilinidu. Soghuq munasiwetler urushi dewride insanlarni ittergini idi’ologiye idi. Idi’ologiyelerning menisi qalmighandin kéyin sürkülüsh sewebi ‹din› qilip belgilendi. Amérikida soghuq urush dewridiki kommunizim düshmenliki ornini dindarliq aldi,...»[5]

Dölet qandaq bir qurulush? Yaki qandaq bir mashina? Buni chongqurraq chüshinish döletler bilen mu’amile qilish sawadining asasi bolushi mümkin. Dölet mashinisining büyüklüki qimmiti heqqide uqum müjimel bolghanda döletler bilen munasiwette balilarche ishinip kétish hamaqetlerche golluq dötlerche gep sözlerdin saqlan’ghili bolmaydu.

Bezi mulahizichiler éytqandek bizning térorchi qalpiqi kéyip qélishtin saqlinimen dep bash qaturushumizning hajiti yoq. Chünki bu bizning iradimizge béqinidighan ish emes. Xtaylar jim yatsaqmu térorchi deydu. Gherplikler öz ihtiyajigha köre ya térorchiliqimizgha ishen’gen qiyapet ipadileydu. Ya ming xitayni chaniwetsekmu ishen’gili unimaydu. (xuddi bu qétimqi ürümchi qetli’amigha amérikining pozitisiyisi awal »ipade bildürüshke delil yétishmeywatqanliqi, delil toplawatqanliqi« sheklide, kéyin shunche qurbanlargha qarimay, »xitayning ichkiy ishi« sheklide bolghinigha oxshash.)

Bügün bazargha séliniwatqan térorizim éqimi gherpning soghuq munasiwetler urushidin kéyinki düshmen ihtiyajining teqezzasidin belgilen’gen yaki yaritilghan düshmendur. Chünki döletning düshmen’ge ihtiyaji boludu.

Düshmen’ge boludughan ihtiyaj döletning herbiy xirajetlirini, herbiy herketlirini bu tüpeyli yüksilishtin toxtighan yaki chékin’gen sotsyal parawanliq qatarliqlarni sewep bilen temin étip, xelqning naraziliqlirini yoq qilidu we xelqni dölet etrapigha uyushturudu. Bir xeterlik düshmen tehdidi kishilerni dölet bilen birdeklik saqlashqa, dölet etrapigha uyushushqa ündeydu. Chünki xeterlik düshmendin yekke halda saqlan’ghili bolmaydighanliqi her köngülge ayan bir ish. Mesilen: soghuq munasiwetler urushi dewride gherpning intayin tehlikilik bir düshmini bar idi: kommunist lagiri! bu xeterlik düshmenning sotsyal bextiyarliqni astin üstün qiliwétishidin saqlinish üchün armiye qorallinishi, düshmendin kéyin qalmasliqi kérek idi. Buning özi xelqning nurghun »néme üchün?«lirige jawap béripla qalmay, qiyinchiliqqa duch kelgen teqdirdimu chishini chishleshke ündeyti, xelq buni angliq halda puxraliq mejburiyitim dep qobul qilatti. Kommunizim lagiri yémirilgendin kéyin yéngi düshmen’ge ihtiyaj tughuldi. Bolmisa milliy darametning qeyerlerge serp qilin’ghanliqigha qaysi adrés körsütülüdu?

Mesilen, amérikidek dunyaning birdin bir xojayini bolushqa tirishiwatqan bir dölet, choqum herbiy tereqqiyatlargha nurghun pul xejlishi lazim, herbiy herketlerni qilip, yéngi bayliq makanlirini igilishi lazim. Chünki bu amérikining ikkinchi dunya urushidin kéyinki siyasitining jewhiri. 1948 - yili jorj kénnanning mexpiy siyaset pilanlash xadimi höjjettiki shu dehshetlik mexpiyetni iqrar qilidu: (ikkinchi dunya urushidin kéyin) amérikining ténch okyandiki nishani, dunya nopusining 6%ini teshkil qilidighan bir dölet parawanliqining asasi bolghan pütün dunya bayliqining 50%ini ishlitishni dawam qilishni temin étish!

Bundaq bir nishan bolghan iken, »düshmen« bolmisa, qandaq bir bahane bilen herbiy xirajetlerni artturghili, herbiy herketlerni perdiligili boludu?

Yene mesilen, mana shu ihtiyajgha köre belgiliwélin’ghan düshmen uqumi arqiliq, iraqqa qaritilghan istila herkiti üchün jama’et pikri hazirlandi. Emeliyette amérikining iraqtiki ,mewjudiyiti néfit üchün idi.

1970 - yilliri yüz bergen néfit kirizisi, amérikini ottura sherq énirgiye menbeliride amanliq mesilisini jiddiy oylashqa mejbur qilghan idi. 1979 - yili yüz bergen néfit kirzisi arqisidin kartér telimati asasida jiddiy mudaxile küchi (Rapid Deployment Force) quruldi. Ottura sherq döletliridin herbiy baza telep qilishqa bashlidi. Iran – iraq urushida hujumgha uchrighan néfit paraxotliri amérikining pars qoltuqigha singip kirishi üchün deslepki bahane boldi. 1991 - yilidiki pars qoltuqi urushi téximu yaxshi purset bexsh etti.

Iran - iraq urushi jeryanida urushuwatqan her ikki terepni qoral bilen teminlesh diqqetke élinsa, bu urushmu gherpning ihtiyajigha köre sün’iy barliqqa keltürülgenmu qandaq? Dégen so’al tughulmay qalmaydu.

Emdi, bu ishning tereqqiyatidin, yoqurida tilgha élin’ghan, dunyada yüz bériwatqan nurghun sürkülüshler, weqelerning perde arqisida bir pilanlighuchining boludughanliqi mesilisini yorutmaqchi bolsaq, shulargha diqqet qilsaqla boludu:

Yemendiki sünni – shi’e toqunushi, somali déngiz qaraqchiliri.

Bu ikkila döletke qarisaq, jaylashqan orni pars qoltuqi néfitining toshulush yoli üstide bolup, énirgiye teminlishining dexlisizlikini qoghdash üchün bu döletlerni »tapqa keltürüsh« zörür boludu.

Düshmen alliqachan belgilen’gen: xelqara islam térorizmi!

Yemendiki ichki urush qandaq qilip térorizm bilen baghlinidu? Buningmu asasi alliqachan yaritildi: 2009 - ning rozhdstwo bayrimi mezgilide hollandiyedin amérikining ditroyt shehrige uchqan ayroplanni partlatmaqchi bolghan négiriyelik musulman térorchi del yemendiki elqa’ide lagirida terbiyilen’gen iken emesmu! yemen’ge qarita herbiy herket qollunush yaki yemende bir amérikaperest hökümetni berpa qilish üchün bahane teyyar: téror teshkilati el-qa’idege sahipxanliq qildi!

Emdi, somali déngiz qaraqchilirigha kelsek, bu yer ashu énirgiye yolining dawami. Bu yerdiki herket bashqa türlük: déngiz qaraqchiliri! xuddi ottura esirlerdikidek! bu qaraqchilar xéli köp döletlerni xapa qildi. Bir künliri kéliduki, asasliq köpchülük döletlerde bir istek tughuludu: »ya allah, shu déngiz qaraqchilirini yoqutudughan bir nochi chiqsidi! « mana shu chaghda, köpning heqliq istikige jawap bérish üchün amérika otturigha chiqidu we bu qaraqchilar yoqutuludu. Tebi’iyki somali bu qutqazghuchining kontrolluquda boludu.

Emdi ottura asiyadin bashlan’ghan bu »tashlar«ning orunlishishigha qaraydighan bolsaq, énirgiye menbelirining halqigha élin’ghanliqini körümiz.

Istixbarat kespide waqeler hadisilerge baha bérishte qollunuludughan addiy bir métod heqqide zikri qilin’ghan idi: »bu weqe kimning ishigha bekrek yaridi?« dégen nuqtidin tehlil qilish. U halda 5- iyul ürümchi qanliq qirghinchiliqi heqqide tehlil élip barghanda bu usulni qollunushqa bolamdu-yoq, sinap köreyli.

Mohim nuqtilar shular. Elqa’idening uyghurlargha ige chiqishi, yeni, bu ige chiqish emeliy bolushtin yiraq, emma diqqetni jelp qilip ashkare jakarlandi. Eslide musulman dégen allahning hemmini körüp turidighanliqigha ishen’gen kishilerdur. Yaxshiliqni, yardemni yoshurun qilishning sawabi téximu yüksek boludughanliqinimu bilidu. Jakalashning riya bolushinimu bilidu. Bu gep hazirche shu yerde turup tursun. Emdi ikkinchi mohim nuqta türkiyening bizge ige chiqishi we hetta buni tarixta misli körülmigen derijide tilgha élishi diqqetni chékidu. Türkiye xelqi heqqide gep bolushi mümkin emes. Emma hökümetning pozitsiyisidiki keskinlik heqiqetenmu bir qehrimanliq. Ular (bezilerning déyishi boyiche méning qérindashlirim) heqiqetenmu dölet menpe’etini qayrip qoyup qérindashliq mihri urghup ketkinige hisiyatigha egeshken halda özini qoyup bériwatqandimu? Bilimizki dölet menpe’eti shundaq nersiki uning üchün milyonlarning jéni xuddi parche pul. Türkiyening xitay bilen shunche köp ishi bariken öz ishini qoyup hisiyatning arqisigha kirip qérindashliq qerzini orundawatamdighandu? Bu qanchilik ishinerliktur? Yene bir mohim nuqta amérikining tutumi. Démokratiyining qoghdighuchisi erkinlikning hamisi dep süpetlinidighan amérika yoqurida zikri qilin’ghan süpetlirige ishinidighan ixlasmenlirini ümidsizlikke paturudughan meydan ipadilep, eksiche qarashtikilerni testiqlidi. Emdi xtaydin ibaret yene bir bash roldiki artisning ikki ipadisige diqqet chékimiz. Biri xtay lidérining mohim bir xelqara sehnini tashlap qomandanliq ornigha qaytishi. Yene biri herqachanqidek jallatliqini pedazlap aware bolmay ashkare jakalishi. Buningda kimningdur képillikige érishkendek ishench bilinip turudu. Jallatbéshining aldirap ténep qaytishi bu ishning qanchilik jiddilikini bildürgen bolsa, yenimu köp qan ichidighanliqi heqqidiki dadil bayan, uning hichnémidin qorqup qalmaydighanliqi, dunyaning nochiliri özi bilen bir septe ikenliki xususidiki ishench emesmidur?

Kéyin amérikining bildürgen ipadisi heqiqetenmu shuni testiqlidi: amérika bu qeder qetli’amni »xitayning ichkiy ishi« déyish bilenla qalmay, yene xitayning iqtisadiy hemkar, istratégiyilik ortaq ikenlikinimu jakarlidi. Hetta 21 - esirge xitay bilen ortaq reng béridighanliqinimu jakarlidi. Bularni nezerde tutup, ezeldin amérikining herbiy herketliri üchün ishik échiwatqan »elqa’ide«ning birdinla »uyghurlargha ige chiqip« yoghan laplarni étishidiki esli beshirini ghil - pal körgendek bolumiz: ikki döletning düshmini ortaq — islam térorizmi!

Döletning qurbanliq qilish türi her xil boludu. Waqitliq qurban bérip purset piship yétilgende hessilep ötnisini élish. Birla qétim paydilinilidighan qurbanliq. Kéyinkiside birla qétim qurbanliq qiliwétip untup kétilidu. Mesilen 5- iyul weqeside biz qurbanliq qilinduq. Eger buni étirap qilidighan bolsaq emdiki ish qaysi tipta qurbanliq qilin’ghinimizni chüshünüwélish boludu. Eger buni ayriwalalmisaq yolumizni tapalmay qalimiz.

Emdi kishiler arisida da’imiy dégüdek tekrarlinip turudighan bezi mulahize métodliri heqqide ikki éghiz toxtulup ötey:

Qanliq weqelerni xitay özi teshkilleydu, qirghinchiliq üchün bahane tapidu dégüchiler ikki nuqtida xatalishidu: biri, uyghurlar zulumgha chidap olturuwéridighan yüzi qélin, erkek tüki yoq millet dégen boludu. Ikkinchisi, xitayning »béshini here chéqiwalghan« dégen boludu. Chünki xitay mümkin bolghiniche awazimizni sirtqa anglatmay, uyghur dégenni dunyagha untulduruwétish koyida tursa, qandaqmu pütün dunyaning diqqitini tartidighan ishlarni özi qilar?

Emdi torda yéqinda körgen bir mulahize heqqide birnechche éghiz toxtulay:

Bir ependim amérika - xitay munasiwetlirining bügüni heqqide tehlil élip bériptu. Tehlilchining tehlilidin mesile tépilmighudek derijide yaxshiken. Emma xulase tehlil qilin’ghan weziyetke köre tamamen tetür boluptu. Yeni, amérikining ajizlashqanliqi, xitayning kücheygenliki, pakitlar asasida otturigha qoyuluptu. Bu halda amérikining kishilik hoquq mesilisini otturigha qoyushining to yimeydighanliqi, bu qétimqi obama ziyaritide bu halning éniq ipadilen’genliki, xitayning u qoyghan mesililerge bek pisent qilip ketmigenliki, burunlarda bundaq bir amérika re’is jumhuri emes, birer ministér üchünmu yalaqchiliq qilip kétidighanliqi,... Bügün bolsa xitaygha ihtiyajliq ehwalgha chüshüp qalghachqa, gépining bek to yimigenliki,... Qatarliq ehwallarni otturigha qoyuptu-yu, emma ténchliq bilen, xelqaraning xitaygha bésimini qolgha keltürüsh arqiliq dawa élip bérishni, »qanning qanni yumaydighan«liqini deptu. Bu qandaq metu xulase?

Eger gherpning xitayni zorlighudek majali yoq bolsa, yene qandaq qilip bu ténchliqchiliq kérekke kélidikine?

Adette küch nisbiti teng bolghan ikki terep bolsa, bularning biri hichqachan qarshi terepning siyasiy bésimi bilen yol qoymaydu. Yaminigha kelse tutushup baqsaq boludughu dep qaraydu. Peqet, bir terep birnechche hesse küchlük bolsa, uning bilen toqunushup qélish yene bir terep üchün mölcherligüsiz bala - qaza démek bolghandila, küchlüki ajizgha peqet hökürep qoysila, uning teleplirige boyun igishi mümkin.

Beziler »aptonomiyechilik« sepsetisige asas qilip ottura asiya jumhuriyetlirining ténch wujutqa kelgenlikini misal qilishiwatidu. Shundaqla dunyada bashqa birsini azat qilip qoyudughan bir xals döletning bolmaydighanliqi pikrimizge qarshi 2- dunya urushi dewride »amérikining yawropani azat qilip qoyghanliqi«ni pakit qilip qoyushuwatidu. Emdi mushu ikki mesile heqqide toxtulumiz:

Ikkinchi dunya urushida gérmaniye pütün yawropani dégüdek bésiwaldi. Amérika deslepte bu urushqa wasitilik qatnashti. Yeni paraxot ijare bérish qanuni maqullap, en’giliyini herbiy we lozhistik destek paraxotliri bilen teminlidi. Emma amérikidiki yiraqni körer siyasi’onlar bundaq wasitilik qatnishish bilen peqet urush ghenimetlirining yundisighila érishilidighanliqini biletti. Yene ular gérmaniyening axirqi meghlubiyitinimu köreligen idi. Amérika üchün dunyaning büyük küchi bolup sehnige chiqish üchün altundek purset turatti: yawropa quruqluqida urush boluwatqachqa, urushning aqiwitide pütkül sana’et weyran bolatti; Ishlepchiqirish mixanizimi yémiriletti; Sotsiyal hayat tamamen izdin chiqatti. Emma amérika uzaqta bolghachqa — urush uning zéminide bolmighachqa bu pursette urush sana’iti gewdilik tereqqiy qilish bilen birge bashqa sana’etlirimu algha basatti. Urushtin kéyin weyran bolghan yawropa amérikining qoligha qarashliq bolup qalatti. Bundaq paydiliq istiqbal kütüp turghanda bu urushqa qatnashmay bolamdu?

Gérmaniye bolsa amérikining bir chong dölet bolush süpitide bu urushqa qatnashsa, .Urushning netijisi özige paydisiz bolushini yaxshi biletti. Shunga amérikining urushqa qatnishish üchün bahane bolup qélish ihtimali bolghan herqandaq sehwenliktin saqlinishni belgiligen idi. Amérikidiki elchixanisimu, amérika puxralirigha urush rayonlirigha sayahetke barmasliq heqqide teshwiqat élip barghan idi. Emma amérika döletning istiqbaligha munasiwetlik bundaq pursetni ketküziwetse bolmayti. Shunga sün’iy usulda bahane tépip bolsimu choqum bu urushqa qatnishishi texirsiz zörüriyet bolup qéliwatatti.

Bundaq pursetmu keldi. Gérmaniye terepning toxtawsiz agahlandurushlirigha qarimay, amérikining bir sayahet paraxodi yüzligen amérikiliqni élip, en’giliye boghuzida (ki en’giliye boghuzi minalashturulghan we ikki terep küchliri dayim su urushi qilip, toqunushtin xali bolmaywatqan xeterlik yer idi) temtilep yürüp, axiri bextsizlikke uchridi. Shuning bilen amérikining urushqa qatnishish yoli échildi!

Urushtin kéyin »öyde soqqan chot bazargha taza toghra keldi«. Yawropa halsirighan idi. Sana’iti yémirilgen, qayta qurup chiqish üchün on yillarni bashtin kechürüshi kérek idi. Bu chaghda amérika atom bombisigha ige qudretlik dölet süpitide meydan’gha chiqqan idi. Yawropaning hemme ihitiyajini amérika qamdayti, bu yaxshi bazar bolush bilenla qalmay, dunyagha xoja bolushningmu birinchi emeliy qedimi bolup qalghan idi. Mana shundaq qilip, amérika qoshunliri yawropada put dessep turuwélish imkaniyiti qazandi. Shuni keskin mu’eyyenleshtürüshke boluduki, eger 2-dunya urushigha qatnashmighan bolsa, amérikining bügünkidek halgha kélishi mümkin emes idi.

Amérikining asaritige chüshüp qalghanliqini his qilghan fransiye re’isjumhuri dé gol, yawropa ittipaqi qurushni oylap tapti. Chünki, yawropadiki herqandaq bir dölet yekke dölet süpitide amérikining siyasiy, iqtisadiy kontrolluqigha meydan oquyalmayti. Yawropa ittipaqining qurulushidiki esli ghaye bu idi. Shuning üchünmu deslepki chaghlarda (dé gol hayat waqtida) en’giliyening bu ittipaqqa kirishige shiddetlik qarshi turulghan. Dé gol en’giliyeni »amérikining truwa yaghach éti« dégen idi (emeliyetmu buni testiqlawatidu).

Dunya urushidin kéyin barliqqa kelgen qutuplishish, amérikining qudret tépishida »düshmen« wehimisi bahanisi bilen yawropada turiwélishi, herbiy sana’etni tereqqiy qildurushta xelqning mayilliqini qazinish bahanisi bolup xizmet qilish bilen birge, yene dunyaning birdin bir xojayini bolush ghayisi üchün tosalghu küch rolinimu oynidi.

Ikki lagir bashqilarning jéni we amanliqi bedilige koriyede, wétnamda tutushti. Qarimaqqa kommunizim lagiri ghelibe qildi. Emma ular iqtisadiy jehette kirizisqa paturuldi. Kéyin ular afghanistanda uchrashti. Ruslarning issiq déngizgha ulushush arzusi taki pétérdin tartipla kütertipte idi. Emma ularning ulashmaqchi bolghan issiq déngizi pars qoltuqi idi. Pars qoltuqi gherpning xususen amérikining énirgiye menbesi tursa, buninggha yol qoyghili bolamdu? Xitaylarchu? Xitaylar taki lyawdong yérim arilining shimalidin wétnam chégrisigha qeder sowét iskenjisige chüshüp qéliwatatti. Peqet gherp terepte pakistan bir karidor bolup buningdin mustesna déyilsimu, afghanistanning munqerz bolushi pakistan »karidori« nimu taqayti. Shuning bilen sowétning biwasite qorshawidin sirt yerliri, sowét terepdari döletlerning qorshawida bolatti. Shunga xitaylar islam ellirige issiq körünüsh, özining islam dosti ikenlikini ipadilesh üchün diplomatiye neyrenglirini bashlash bilen birge, ilgiri taqiwétilgen jamilerni échip bérish, diniy mekteplergimu köz yumushtek ichkiy siyaset yürgüzdi. Shundaqla amérika bilen bir septe afghanistan qarshiliq körsütüsh küchlirige yardem berdi. Amérika tik ucharliri qeshqerdin yardem buyumliri toshudi; Yene wetinimizdin nurghun xéchir toplunup, afghanistanning taliqliridiki qatnash wasitisi qilish üchün waxan karidorigha toshuldi. »afghanistan partizanliri« qaghiliqta terbiyilendi; Birnechche yüz uyghur yash »afghanistan partizanliri«gha qoshuwétilish üchün pakistanda terbiyilendi.[6]

Amérika bu ishqa az sandiki mutixesislerni buyrush bilen cheklendi déyishkimu boludu, yeni »uning doppisini buninggha, buningkini uninggha keydürüsh« bilen bu ishtimu ghalip terepning eng mohim wekili boluwaldi: hichqandaq qoral-yaraq yaki bashqa iqtisadiy yardem qilmidi. Peqet otturida bir kélishtürgüchi bolup, musulman ellirining iqtisadi, pakistan zéminini ishlitip, musulman elliridiki hakimiyet öktichilirini »mujahid« süpitide terbiyilep, aldinqi sepke ewetishtek »bir chalmida ikki paxtek soqush« oyuni oynidi. Xewplik öktichilerni bu yerde terbiyilep, urushqa ewetip hem ittipaqdashlirini düshmenliridin qutuldurdi, hem afghanistan aldinqi sépini adem küchi bilen teminligen boldi. Erep elliri hökümetliri bolsa, nurghun öktichilerdin »shahadet sherbiti ichishke yol échip bérish« arqiliq qutuldi!

Urushqa qatnishish — hichqachan hissidashliqtin bolmaydu, belki melum menpe’et tamayidin boludu. Chünki shu urushta ghalip terepte bolup qalalisa, buning nahayiti köp menpe’eti bar. Türkiye ikkinchi dunya urushi axirlishishqa sanaqliqqa künler qalghanda simwolluq urush élan qilip, géritsiyige esker kirgüzgen bolsimu, emma u ghaliplar sépining resmiy bir ezasi hisaplanmidi. Shunga siyaset tarixchiliri bu tarixni hesret bilen tilgha élish bilen birge, shu zamandiki siyasiyonlarni bilimsizlik, jür’etsizlik jehettin eyipleydu. Türkiye urushtin menpe’et élishni bilmeytimu? Taza biletti. Emma qaysi terep ghalip boludughanliqini toluq mölcherliyelmigechke, qaysi terpke qatnishishta qararsiz idi. Urushning ghalip teripi tamamen melum bolghandin kéyin qatnashqachqa, bashqilar bilen teng miqdarda payda alalmighan bolsimu, mana shuning xasiyitide yawropaliqlar neziride bir ittipaqchi bolup köründi we kéyin koriye urushigha esker chiqirishtek tarixiy qarar bilen »shimaliy atlantik ehdi teshkilati«gha eza boldi. Bu uning da’imiy sowét tehdidi aldidiki ishenchlik kapaliti bolup qaldi.

Siyasining qandaq bir rezil oyun ikenlikini, hisiyatni emes, menpe’etni asas qilidighanliqini »déngizdin tamche« süpitide süretleshke tirishtuq.

Démek, zikri qilip ötkinimizdek, bügünki künde yéngi bir döletning barliqqa kélishi üchün we mewjutluqini saqlishi üchün dunya küch nuqtiliridin birini himat qilish yaki intayin ustuluq bilen wakuumdin paydilinishqa toghra kélidu. Yehudiy dölitining dunyagha kélishide, ularning dunyadiki iqtisadiy orni we pen-téxnika paténtliri rol oynighan bolsa, yene bezi döletler tamamen birining quchiqida olturush hisabida meydan’gha keldi (mongghuliye). Döletlerni özining mexsidige uyghun yönlendürüshning nurghun misalliri bar. Bulardin biri del yehudiy tirilish herkti (zi’onizim) bolghan bolsa, yene bezi döletler küchiyish üchünmu her xil bahane – seweplerdin paydilinidu. Bu shu dewirdiki siyasiyonning mahirliqigha munasiwetlik.

Mesilen: yéngi qurulghan »jongxua xelq jumhuriyiti« — »yérim fi’odal, yérim mustemlike« döletning xarabisi üstide qurulghan idi. Sana’iti qalaq, iqtisadiy küchi ajiz idi. Shundaq bolushigha qarimay, mawzédongning dunyagha xoja bolush ishtahasi bar idi. Buning üchün u sowét ittipaqini öz muddi’asigha uyghun herketke keltürüshi kérek idi. Buning üchün xelqara yaki rayon xaraktérliq kirizis — toqunush kérek bolatti. Mawzédong buni shimaliy koriyeni küshkürtüsh arqiliq royapqa chiqardi. »arqangda men bar« dep medet bérish arqiliq, shimaliy koriyeni jenupqa qarshi küshkürtüp, koriye urushini sün’iy barliqqa keltürdi. Andin sowét ittipaqi »kommunizim lagirining bir ezasini qoghdash«qa mejbur boldi. Adem menbesi zor bolghan xitay bilen kéngishildi. Maw adem bolghan bilen qoralimiz yétersiz, herbiy sana’itimiz yoq, dep sowétning bu jehettiki yardimini zörüriyet halitige keltürdi. Shundaq qilip xitay armiyisi zamaniwiy qorallar bilen qorallanduruldi; Herbiy sana’itiningmu huli sélindi.

Maw atom bombisigha érishishni arzu qilatti. Emma sowét hökümiti bu jehettiki teleplirini ret qilip keldi. Mawzédong buning üchün »sotsyalizim lagiri yadro tehlikige duch kelgen« bir weziyetke muhtaj idi. Buning üchün bir yadro döliti bilen tutushup qélish weziyiti peyda qilishi kérek idi. Köz aldida bir yaxshi kozur bar idi: amérika hamiyliqidiki teywen! 1957 – yilida teywen boghuzida peyda qilin’ghan jiddiylikning perde arqisida mawning atom bombisigha érishish arzusi yatatti. Teywenning hujumgha uchrishigha qarita amérikining élan qilghan bayanatliri del mawning kütken yéridin chiqti. Buningdin chöchüp ketken sowét ittipaqi derhal xitaygha atom bombisining téxnikisini bérishni qarar qildi!

Bügünki künde gherp döletlirining ortaq düshminige aylan’ghandek körünüwatqan iranning gherpke qarshi dadil-dadil sözliyelishide ikki sewep bolushi mümkin: ya, bu sözliniwatqanlar shekil, yeni bu bir xil kelgüsi pilanni perdilesh üchün qiliniwatqan shekliy düshmenlik bolup, emeliyette iranning bügünki hökümiti bilen gherp arisida yoshurun birlik bar, peqet rayon xelqi qaymuqturuluwatidu; Yaki, iran, amérikining yekke halda dunyaning derijidin tashqiri döliti bolush pilanida öktichi boluwatqan yene bir küch nuqtisi rusiyening we xitayning destikini özige himat qilghachqa mana shundaq warqirap jarqirawatidu. Shu xulasige kélish mümkin: gherp küchliri iran’gha hujum qilmaydu! chünki her ikki xil ihtimalliq bundaq bir netijige élip barmaydu.

Ajizliqimiz tüpeyli birining quchiqida olturmaymiz, xeqqe kozér bolmaymiz, déyelmeymiz. Emma buning ichidimu öz iradimizge köre belgilisek boludughan tereplerni imkaniyetning bériche özimiz belgilimisek, hemmini »aghimiz yaki yéznimiz biz üchün oylaydu« dep bashqilargha tashlap qoysaq, kozér bolupmu bek yarimas, bek étbari yoq kozér bolup qalimiz.

Eger biz öz herkitimiz arqiliq közge chéliqqan, kéyin bashqilarning diqqiti qozghulup, »he, buni öz menpe’etim üchün mundaq paydilanmaymu?« dep bashqilar izdep kélip yardem teklip qilghan bolsa, bizning shert qoyush imkanimiz boludu; Ret qilish üchünmu tilimiz boludu. Eger bashqilar öz menpe’etliri üchün bir kozérgha ihtiyaji bolup, özliri teshwiq we perwishler bilen barliqqa keltürgen bir top bolup qalsaq, tamamen bashqilarning iradisige boysunushqila mejbur halda bolumiz. U xalighan chaghda qurbanliq qilidu, xalisa »ölmeslikning dorisi« dégendek, aghzimizgha »démide süyi« témiitip qoyup, tutup turudu. Her ikkiliside yene siyasiy sewiye, siyasiy sezgürlük mesilisi nahayiti mohim. Bir siyasiy gödek aldinqidek ehwaldimu tamamen quchaqtiki bowaqqa aylinip qélishi mümkin; Bir heqiqiy siyasiyon kéyinki ehwalnimu bir az özgertip »birer qoli yaki puti«ni kontroldin chiqiriwélishi mümkin.

Bizning bügünki xelqara shertler astida ehwalimizning bekla xeterlik ikenlikidin ümidsizlinip ketmeslik kérek. Herqandaq menzilge élip baridighan yol bolmay qalmaydu. Mesile bizning yolni tapalishimizda. Yol tépish üchün qétirqinip izdinish zörür. Hergizmu ichkiy - tashqiy shertliri hich oxshimaydighan bashqa xelqlerning yollirini zoruqup dorimasliq kérek. Siyaset üstide dawamliq izdinidighan bir goruppa ademlirimiz bolghanda, izchil tetqiqat netijiside bundaq bir yol tépilmay qalmaydu. Mohimi, kichik pé’illiq bilen izdinish rohimiz bolush bolmasliqida, ögünüsh rohimimizning bolush - bolmasliqida.

*****

[1] «zi’on lédirlarning kélishimliri» ( (The Protocols of the Learned Elders of Zion’ — a.

[2] waxan qirghizliri déyilgen bu qirghizlar afghanistan urushi tüpeyli jenupqa sürülüp, axiri birleshken milletlerning himayisi bilen türkiyede panahliqqa érishken, — a.

[3] éfra’im haléwi(MOSSAD ning 1998 — 2002 yillar arisidiki bashliqi): «kölenggidiki adem» — a.

[4] mahir qaynaq: «istratégiyilik analizler» (türkche neshri) — a.

[5] mahir qaynaq: «istratégiyilik analizler» — a.

[6] bu melumatlar heqqide: »pitne urushliri« (Unholy Wars) gha qaralsun, —a.