Muxbirimiz jüme
2010-01-26Xitay yerlik hökümiti 5 - Iyul ürümchi weqesige alaqidar dep qaralghan yene bir türküm kishiler üstidin sot achti we bularning ichide 4 nepirige ölüm jazisi berdi. Shuning bilen 5 - Iyul ürümchi weqesige chétip ölümge höküm qilinghan uyghurlar sani 20 neperdin ashti.
AFP Photo
12 - Öktebir küni, xitay 6 uyghurgha ölüm jazasi 1 ige muddetsiz qamaq jazasi bergen bolup, sürette, shu 7 uyghurning biri.
Kishilik hoquq teshkilatliri xitayning bu xildiki hökümliridin biaram bolghanliqini ilgiri sürüshmekte.
Xitay hökümiti 5 - Iyul weqesini qanliq basturghandin kéyin, mezkur weqege alaqidar dep qaralghan bir türküm uyghurlargha ötken bir nechche aydin buyan her xil derijide jaza élan qilip kelmekte idi.
25 - Yanwar ürümchi ottura sotning ürümchi weqesige alaqidarliqi ilgiri sürülgen yene 13 Neper uyghur üstidin sot échip, barlarning ichidiki 4 nepirige ölüm jazasi, yene bir nepirige ikki yil kéchiktürülüp ijra qilinidighan ölüm jazasi, qalghan 8 nepirige muddetlik we muddetsiz qamaq jazaliri berdi.
Bu heqte toxtalghan kishilik hoquqni közitish teshkilati asiya ishlar bölümining diréktori sofiy richardson, omumiy jehettin élip éytqanda xitayning 5 - Iyul weqesige alaqidar jawabkarlarni sotlash jeryanining yenila bir soal ikenlikini ilgiri sürdi.
Richardson mundaq dédi: "kishilik hoquqni közitish teshkilati bu hökümlerni bir qanche jehetlerdin ademni biaram qilidu dep tonuymiz. Aldi bilen biz ölüm jazasigha qarishi. Bu bek wehshiylik. Biz xitaydiki sotning qanuniy tertipidin ezeldin endishilinip kéliwatimiz. Bu adettiki sotlardimu shundaq. Emma bu bek sezgür délolar hésablinidu. Shunglashqa bu yerde, bu jawabkar özlirige artilghan jinayet ispatlirini közdin kechürüshke ruxset qilindimu, ulargha öz aldighan wakaletchi tutush pursiti bérildimu, ular xitay qanunlirida belgilengen hoquqlardin behrimen qilindimu qatarliq soallar jawabsiz qaldi."
Dunya uyghur qurultiyi bayanatchisi dilshat rishitning bildürüshiche, xitay hökümitining 5 - Iyul weqesini bir terep qilish chariliri we uningdin kéyin bu heqte achqan sotliri qaratmiliqqa ige bolup, héchqandaq qanuniy tertipke uyghun kelmeydiken.
Dilshat rishitning bildürüshiche yene, xitay dairiliri 5 - Iyul weqesini bir terep qilishta qanuniy emes, belki xitay kompartiyisining siyasiy meqsitini asasliq chiqish nuqtisi qilghan.
Sofiy richardson xanimning qarishiche, xitayda hemme sotlar bolupmu, bu xildiki sotlar asasen siyasiylashturup élip bérilidighan bolsimu, emma uyghur élide nöwette élip bériliwatqan sotlar téximu keskin siyasiylashturulghan. U mundaq dédi: "menche, nöwette bu xil siyasiylashturush döletning shinjangdiki menpeeti, muqimsizliq sewebliri we bashqilarni hökümetni yene tenqid qilish niyitidin yandurush meqsitide shinjangda alahide keskinleshti."
Dunya uyghur qurultiyi tetqiqat merkiziy bu heqte élan qilghan yéngi sanliq melumatlargha qarighanda xitay hökümiti 5 - Iyul weqesi we uningdin kéyin yüz bergen yingne sanjish weqesi qatarliqlargha alaqidar jemiy 9 qétim sot achqan.
Melumatlargha qarighanda, xitay dairiliri bu jeryanda eng az dégendimu 26 ademge ölüm jazasi bergen. Yene nurghun uyghurni muddetlik we muddetsiz qamaq jazalirigha höküm qilghan.
Xitay türmiliride ürümchi weqesi bilen qolgha élinghan yene nurghun uyghur barliqi ilgiri sürülmekte. Dilshat rishtining bildürüshiche eger xelqara jemiyet xitaygha bu heqte bésim ishletmise 5 - Iyul ürümchi weqesi bilen qolgha élinghan xitay türmiliridiki bu uyghurlarning qanuniy hoquqliri kapaletke ige qilinmayla qalmay, xitayning sotni qalqan qilghan asasta, jinayet gumandarlirini ölümge buyrush qilmishliri yene dawamlishishi mumkin iken.
Sofiy richardson xanim, xitay hökümitining bu xildiki höküm qilish xahishini ayaghlashturush üchün, xelqara jemiyetning xitay hökümitini oz qanunlirigha hörmet qilishqa, hemde bu xildiki ölüm jazalarni ijra qilish we höküm qilishta dölet derijilik edliye organlirining qarap chiqishigha sunushqa chaqirishi kéreklikini körsetti. U yene xitayni bu xilidiki jazalarni toxtitishqa dewet qilish üchün xelqara jemiyetning qilishqa tégishlik ishliri heqqide toxtilip mundaq dédi: "nöwettiki ehwal astida xelqara jemiyet yene, doklatlirimizda xatirilengen 5 - Iyul weqesidin kéyin uyghur yash yigitlirining yoqap kétish weqesi heqqidiki endishiliri daim otturigha qoyushi kérek. Ularning qeyerde, qandaq turuwatqanliqini sorishi hemde buninggha qoshup ötken yili dékabirda kambodzhadin qayturulghan 20 uyghurning ehwalinimu sürüshte qilip turushi kérek. Menche nöwettiki ehwal shundaq shekildiki eyibleshler we jamaet pikrini shert qilinidu."
Dilshat rishit xitay hökümiti bügün élan qilghan ölüm jazasi heqqide roytérs we b b s qatarliq axbarat agéntliqirighimu bayanat bérip özining bu heqtiki qarashlirini otturigha qoyghan.
Dilshat rishtining bildürüshiche, dunya uyghur qurultiyi bügün xelqara jemiyetni xitayning 5 - Iyul weqesini bir terep qilishi wasitilirige inkas qayturushqa chaqirip murajietname élan qilghan.
http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/xitay-yene-olum-jazasi-berdi-01262010192620.html/story_main?encoding=latin
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.
