Muxbirimiz Mihriban
2010-01-15
Uyghurlar zor miqdardiki yer üsti we yer asti bayliqliri bilen qaplanghan zéminda yashap kéliwatqan bolsimu, lékin bu zéminning esli igiliri bolghan uyghurlar bügünki künde ishsizliq, namratliq ichide xitaydiki eng töwen turmush sewiyiside turuwatmaqta.
AFP Photo
Uyghur diyari tarim wadisidiki ishlepchiqirish üstidiki néfitlik.
Emma xitay hökümiti bolsa bu rayonda, uyghurlarning turmushini yaxshilashning ornigha, "muqimliqning hemmidin muhim"liqini tekitlep bu rayonda amanliq qoghdighuchi saqchi - Eskerlirini köpeytmekte.
Shinxua axbarat agéntliqining 1 - Ayning 14 - Küni ürümchidin bergen xewiride körsitilishiche, nöwette uyghur élining tarim néfitlikide bayqalghan tebiiy gaz zapas miqdari 1 tirilyon 400 milyard kupmétir yetken bolup, bu, xitayning tebiiy gaz éhtiyajini 30 yilghiche bixeter halda teminleshke yétidiken.
2009 - Yili tarim néfitlikide ishlepchiqirilghan tebiiy gaz miqdari 16 milyard 190 milyon kupmétir yetken bolup, ichki ölkilerde tarim néfitlikidin ishlepchiqirilghan tebiiy gazdin paydiliniwatqan karxanilarning sani 3000 gha, ahalilerning sani bolsa 300 milyongha yéqin kishige yetken. Bu peqet tarim néfitlikidin ibaret bir rayondiki néfit we tebiy gazning hökümet élan qilghan sitatistikisi bolup, bulardin bashqa uyghur élidiki kömür, tebiiy gaz, uran, altun, qashtéshi, paxta qatarliq bayliqlirimu nöwette xitay ölkilirining sanaet tereqqiyati üchün xam eshya qilinmaqta.
Emma mushu bayliq üstide yashawatqan uyghurlarning turmush sewiyisi bolsa, xitaydiki eng töwen halettiki turmush sewiyiside turuwatqan bolup, yéqinda chetelge chiqqan bir xanim bügün ziyaritimizni qobul qilip, öz zéminidiki bu bayliqlardin uyghurlarning behrimen bolalmaywatqanliqini, uyghurlarning hazir eng échinishliq halette yashawatqanliqini bayan qildi.
Xitayning uyghur aptonom rayonidiki yerlik hökümiti bolsa, uyghurlarning turmushini öz zéminidin chiqiwatqan ashu bayliqlarni ishlitish arqiliq yaxshilashning ornigha, bu birnechche yildin buyan jenubiy uyghur élidiki namrat uyghur déhqanlirini "turmushini yaxshilaymiz" dégen bahanide türküm - Türkümlep xitay ölkilirige erzan emgek küchi süpitide yötkimekte. Hetta bultur 26 - Iyun küni guangdung ölkisining shyawgüen oyunchuq zawutida uyghur ishlemchilirining xitay puqraliri teripidin urup öltürülüshidek pajie sewebidin, ürümchide partlighan "5 - Iyul" naraziliq herikiti yüz bérip, uyghur éli weziyitide éghir dawalghush yüz berginidin kéyinmu, xitayning uyghur élidiki yerlik hökümiti uyghurlarni erzan emgek küchi süpitide xitay ölkilirige yötkesh siyasitini özgertmigen.
Bultur 18 - Iyul küni xitayning uyghur aptonom rayonigha teyinligen reisi nur bekri shinxua agéntliqi muxbirining ziyaritini qobul qilghinida, uyghur déhqanlirini namratliqtin qutuldurush üchün, xitay ölkilirige yene bir türküm yash uyghur déhqanlirini ewetkenlikini bayan qilip mundaq dégen: "biz hazir uyghur déhqanlirini namratliqtin qutquzush üchün, her yili 3 -4 Yüz milyon meblegh ajritip, déhqan emgekchilirini téxnika jehettin terbiyilep, ularni ichkiridiki zawutlargha ewetiwatimiz, méning bilishimche, ularning bir ayliq kirimi 1500 din 2000 yüengiche boluwatidu."
Emma uyghur déhqanlirining bu siyasetke bolghan naraziliqi küchlük bolup, eyni chaghda hökümetning mejburlishi bilen öz qizini xitay ölkilirige ewetishke mejbur bolghan bir déhqan, déhqanlarning hökümetning bu qilmishigha naraziliqini ipadilidi.
Xitayning uyghur élidiki hökümiti xelqtin kéliwatqan bu xil naraziliq sadalirini chetellerdiki uyghur teshkilatlirining qutratquluq qilishidin kélip chiqiwatqan bölgünchilik heriketliri dep teshwiq qilish arqiliq, bu xil naraziliqlarning xelq turmushining namratliqidin kélip chiqiwatqanliqini inkar qilip, uyghur élide muqimliqni tekitlep, saqchi we eskerlerni köpeytish arqiliq uyghur rayonining tinchliqini qolgha keltürmekchi boliwatmaqta.
Uyghur aptonom rayonining reisi nur bekri xitay merkizi hökümitige yollighan 2010 - Yilliq xam chot pilanida uyghur aptonom rayonining muqimliqini saqlap qélish üchün saqchi -Eskerlerni köpeytish zörürlükini tekitlep bixeterlik xirajitini köpeytishni telep qilghan. Nur bekri uyghur aptonom rayonida muqimliqning hemmidin muhimliqini tekitlep mundaq dégen: "shinjangning muqimliqi pütün memliketning muqimliqining kapaliti, shinjangda muqimliq bolmisa tereqqiyattin söz échish mumkin emes, uzun yillardin buyan biz merkezning yolyoruqigha asasen, shinjangning muqimliqigha buzghunchiliq qilidighan barliq milliy bölgünchiler we qanunsiz diniy heriketlerni qattiq basturup kéliwatimiz."
Dunya uyghur qurultiyining bash katipi dolqun eysa ependi, bügün radiomizning ziyaritini qobul qilip, bayliqi mol bolghan bu zéminda yashawatqan uyghurlarning namratliq ichide yashawatqanliqi " 5 - Iyul ürümchi weqesi"dek pajielerning kélip chiqishigha seweb boluwatqan heqiqiy amil ikenlikini, emma xitay hökümitining mushundaq bir sharaittimu uyghurlarning namratliq mesilisini hel qilishni aldinqi orungha qoymay yenila muqimliqni tekitlishining, eksiche bu zéminda bundin kéyin téximu köpligen muqimsizliq amillirining peyda bolushigha seweb bolidighanliqini otturigha qoydi.
Közetküchiler, bayliqi mol bolghan bu zéminda yashawatqan uyghurlarning yenila namrat halette qélishi, uyghur weziyitining bundin kéyinki ehwalida téximu köp weqelerning kélip chiqishigha seweb bolushi mumkinlikini otturigha qoyuwatqan bolup, nyuyorktiki xelqara kishilik hoquq közitish teshkilatining xitay ishliri tetqiqatchisi xé chinglyen xanim öz qarishini ipadilep mundaq dédi: " bu xil muqimsizliqlar xitay hökümitining uzundin buyan az sanliq milletler siyasitide, ularning heq -Hoquqlirini tartiwalghanliqi sewebidin yüz bériwatidu. Bu yerdiki yer üsti we yer asti bayliqlirining ziyade échilishi, köplep xitay köchmenlirining yötkep kélinishi bu zémindiki xelqning yashash muhitini barghanche yamanlashturup, xelqni namratlashturuwetti. Méningche, mana bu uyghurlarning naraziliqining kélip chiqishidiki asasi seweb."
Emma, xitay hökümiti bu xil tenqidlerning héchqaysisini qobul qilmighan bolup, ular uyghur élide muqimliqni bahane qilip, qattiq basturush herikitini yenila dawamlashturmaqta. Tünügün xitayning shinxua agéntliqining xewiride yene, uyghur aptonom rayonining yuqiri sotining bashliqi rozi ismail 2009 - Yili bir yil ichide uyghur aptonom rayonidiki her qaysi yerlik sot mehkimilirini öz ichige alghan halda pütkül aptonom rayoni boyiche dölet bixeterlikige buzghunchiliq qilish jinayiti bilen bir terep qilinghan délo 437 bolup, 10 yildin yuqiri qamaq jazasi bérilgenlerning 255 ademge yetkenlikini élan qilghan.
Bu mesilige qarita dunya uyghur qurultiyining bayanatchisi dilshat rishit ependi, bügün b b s agéntliqi hem erkin asiya radio istansisi uyghur bölümining ziyaritini qobul qilip, xitay hökümitining nöwette muqimliqni bahane qilip uyghur élide uzundin buyan qattiq basturush siyasiti yürgüzüp qéliwatqanliqini, bolupmu "5 - Iyul herikiti"ni bahane qilip, bu weqedin kéyin uyghurlar üstidin qanliq basturush élip bériwatqanliqini, rozi ismail dégen bu san emeliyette xitayning uyghur élide basturuwatqan, öltürüwatqan ademlerning dunyagha ashkarilighan eng kichik bir bölükidinla ibaret ikenlikini tekitligen.
http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/uyghur-elidiki-namratliq-01152010194358.html/story_main?encoding=latin
