Ürümchide Bixeterlik Közitish Aparatlirining Sani 60 Minggha Yetküzülmekchi
Muxbirimiz Erkin
2010-01-18

Xitay 5"‏ - Iyul weqesi"din ürümchide bixeterlik tebirlirini kücheytip, uyghurlar topliship olturaqlashqan rayonlarni qattiq teqip astigha alghan idi. Xitay metbuatlirining xewer qilishiche, dairiler bu yilning axirlirigha qeder ürümchide bixeterlik közitish aparatlirining sanini köpeytip, 60 minggha yetküzidighanliqini pilanlimaqtiken.

Közetküchiler bolsa, puqralarning kündilik paaliyitini teqip astigha élish bilen rayondiki mewjut milliy mesililerning hel bolmaydighanliqini bildürmekte.

Xitay dairiliri 2008 ‏- Yili béyjing olimpik yighinidin burun ürümchining bir qisim nuqtiliq jaylirigha bixeterlik közitish aparatlirini orunlashturghan Bolsimu, lékin bu hökümetning muhim tarmaqlirini, sheherdiki muhim qatnash tügünlirini we nazuk eslihelerni asas qilghan bolup, omumyüzlik hadise emes idi.

Dairiler 5" ‏- Iyul weqesi"din ürümchidiki puqralarning paaliyitini teqip qilishni kücheytip, bixeterlik közitish aparatlirining sanini küpeytishni, sheherning bezi rayonlirida we kocha éghizlirida kéche - Kündüz közitish élip bérish tüzümini yolgha qoyushni qarar qilghan.

"Junggo xewer tori" yéqinda tarqatqan bu heqtiki xewiride, 2010 ‏- Yilning axirlirigha qeder ürümchidiki her qaysi rayonlargha orunlashturulghan bixeterlik közitish aparatlirining sani60 minggha yetküzülidighanliqini, ürümchi sheher rayonidiki her qaysi yol we kocha éghizlirining, ammiwi sorunlarning, puqralar zich olturaqlashqan rayonlarning hemmisige aparat orunlashturulup, 24 saet közitish élip bérilidighanliqini ilgiri sürgen.

Dairiler, bu tedbir ürümchide türlük ijtimaiy weqelerning yüz bérishini azaytish we aldini élishni meqset qilidighanliqini bildürgen bolsimu, lékin cheteldiki uyghur teshkilatliri bu tedbirning qaratmiliqqa igilikini, ürümchidiki uyghurlarning kündilik paaliyitini nazaret qilish we ish - Herikitini teqip astigha élishni meqset qilidighanliqini bildürmekte. Dunya uyghur qurultiyining bayanatchisi dilshat rishit xitay dairilirining bu tedbirini tenqidlep, bu xitayning uyghurlarni jemiyetke tehdit, dep qaraydighanliqining mehsuli bolupla qalmay, uyghurlarning "shexsiyitige qilinghan tehdit" dep qaraydighanliqini eskertti.

Uyghur aptonom rayoni hökümiti yéqinda uyghur élining jamaet xewpsizlik xam chotini %88 köpeytip, bulturqi 1 milyard 540 milyon yüen xam chotni bu yil 2 milyard 890 milyon yüenge östürgen idi. Bu pulning bir qisimining ürümchidiki bixeterlik közitish aparatlirini köpeytishke serp qilinidighanliqi yaki buninggha ayrim pul ajritilidighanliqi melum emes. Bezi analizchilar, dairilerning jamaet xewpsizlik xam chotining östürülüshidiki seweblerni analiz qilip, yéqindin béri rayonda puqralarning kündilik paaliyitini qisidighan yerlik qanunlarning chiqirilghanliqini, j x organlirining basturush dairisi kéngiyip, pulgha éhtiyaji köpeygenlikini bildürmekte.

Yéqinda uyghur aptonom rayoni xelq qurultiyi "jemiyet amanliqini her tereplime tüzesh" toghrisidiki yéngi nizamname maqullap, j x organlirining kimlik tekshürüsh, öy ijare bérish, axturush, adem tutush ishliridiki hoquq dairisi kéngeytilgen shundaqla uyghur jemiyitini mezkur nizamname bilen "idare qilish yolgha qoyulidighanliqi"ni bildürgen idi. Lékin, xitay qanun sahesidiki bezi zatlar yerlik nizamnamilerning xitay asasiy qanunidiki pikir we ipade erkinlikige dair maddilargha zit bolmasliqi kéreklikini eskertmekte.

Béyjing yer shari qanun shirkitining adwokati jyang tyenyung ependi özining bu mesilidiki qarishini bayan qilip, "junggo asasiy qanunida yerlik organlargha jümlidin aptonomiyilik jaylargha yerlik qanun chiqirish we öz ‏- Özini idare qilidighan nizamlarni chiqirish hoquqi bérilgen. Shunga shinjangning öz aldigha qanun - Nizamlarni chiqirish hoquqi bar. Lékin bu qanun ‏- Nizamlar asasiy qanunda belgilengen puqralarning söz erkinlikige ait nigizlik maddisigha zit bolmasliqi kérek," dep körsetti.

Yene bezi analizchilar, bixeterlik közitish aparatlirining köpeytilishi, nazaretning kücheytilishi "ürümchi xelqining shexsiyitini qoghdash hoquqigha tesir yetküzüpla qalmay, puqralarning qanun dairisidiki pikir we ish herikitige tesir yetküzidighanliqi"ni ilgiri sürmekte.

Xewerlerge qarighanda, dairiler 2009 ‏- Yili 11 ‏- Aygha qeder uyghur aptonom rayonining merkizi ürümchidiki ammiwi sorunlar we puqralar zich olturaqlashqan rayonlargha az kem 47 ming dane bixeterlik közitish aparati orunlashturup bolghan bolup, pilangha asasen bu yilning axirlirigha qeder yene 13 ming dane aparat orunlashturushi kérek.

Béyjing yer shari qanun shirkitidiki jyang tyenyung ependi, uyghur ilide mewjüt mesililerni uyghurlarning asasiy qanun we munasiwetlik qanunlarda békitilgen aptonomiyilik hoquqigha hörmet qilmay, yalghuz qaratmiliqqa ige bezi tedbir we belgilimilerni yolgha qoyup, zerbe bérishke tayansa mesile hel bolmaydighanliqini agahlandurdi. U mundaq deydu: "junggoda qanungha heqiqiy türde hörmet qilinmay keldi. Jümlidin junggodiki milliy rayonlarning aptonomiyilik hoquqigha dair qanunlargha riaye qilinmidi shundaqla bu qanunlar heqiqiy emeliyleshtürülmidi. Shunga junggoning milletlerge dair bezi milliy siyasitini ijira qilish jeryanida nurghun mesililer saqlandi. Méningche, bu qétimqi yüz bergen "5 ‏- Iyul weqesi"din kéyin, junggoning jümlidin aptonomiyilik jaylarning hakimiyet idarichiliri milliy siyasitini qayta közdin kechürüshi kérek. Pütünley qaratmiliqqa ige bolghan bezi belgilimilerni tüzüp chiqip, noqul zerbe bérishkila tayansa héchqandaq mesilini hel qilalmaydu."

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/urumqide-bixeterlik-kozliri-01182010192145.html/story_main?encoding=latin

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.