Xitay Uyghur Élide Chiqarghan 'Milletler Ittipaqliqi Qanuni'ning Qaratmiliqi Tenqidke Uchridi
Muxbirimiz Erkin
2010-01-04

Xitayning uyghur aptonom rayoni yéqinda yerlik qanun chiqirip, "bölgünchilik" ke küshkürtidighan gep ‏- Sözlerni qilghuchilarning qanuni jawabkarliqi sürüshtürülidighanliqini békitipla qalmay, milletler ittipaqliqigha paydisiz gep ‏- Sözlerni qilghuchi, bu heqtiki uchurlarni yighquchilar we tarqatquchilarning jawabkarliqqa tartilidighanliqini jakarlighan idi.

Bezi mutexessisler, mezkur qanunda söz we ipade erkinlikining ilgiriligen halda cheklengenlikini, qanunning uyghürlargha qaratmiliqi barliqini ilgiri sürmekte.

Uyghur aptonom rayoni xelq qurultiyi daimi komitéti yéngi yil harpisida yeni 30 ‏- Dékabir küni maqullighan "shinjang uyghur aptonom rayonining milletler ittipaqliqi terbiyisi nizami"bu yil 2 ‏- Ayning 1 ‏- Küni resmiy yolgha qoyulidu. Mezkur qanun hazirgha qeder xitayda chiqirilghan milletler ittipaqliqigha ait tunji yerlik qanundur.

Mezkur qanun xitayning memliket ichi we sirtidiki mutexessisler we analizchilar arisida türlük pikir, ixtilaplarni qozghidi. Bezi mutexessisler mezkur qanun uyghurlargha qaritilghan törlük hujum we milliy kemsitishni tormuzlash roli oynishini ümid qilsa, yene bezi analizchilar bu qanunning qaratmiliqini tenqid qildi. Bu qarashtiki mutexessisler, mezkur qanunning obikti uyghurlarning söz we ipade erkinlikini chekleshke qaritilghanliqini, buning xitay bixeterlik organlirini qanuniy desmaye bilen teminlep, uyghurlarni ilgiriligen halda basturushning yolini achidighanliqini bildürmekte.

Béyjing yer shari qanun shirkitining kishilik hoquq adwokati jyang tyenyung ependi, mezkur qanunning uyghurlargha qaritilghan türlük hujum we milliy kemsitish heriketlirini tormuzlash roli oynishini ümid qilghuchilarning biridur. U, "nöwettiki ehwalda bu belgilimining ijabiy bir teripi bolush éhtimali bar. Mesilen, bu, hökümetning shundaqla shinjangda puqralar arisida éhtimalliqi mewjüt bolghan uyghurlar bilen xenzular arisidiki ziddiyetni, bolupmu memliket ichide uzundin béri mewjüt bolghan bashqa milletlerning jümlidin xenzularning uyghurlarni qarilash, hetta söz - Heriketlerdiki uyghurlargha bolghan öchmenlikni tormuzlash rolini oynash mumkinchiliki bar, dep oylaymen. Bu nöwettiki ehwalda yaxshi ish bolushi mumkin. Biz 5"‏ - Iyul weqesi"din kéyin tor we xususi söhbetlerdin uyghurlargha qarshi söz ‏- Heriket we öchmenlik tuyghusining kücheygenlikini bilimiz. Biz tor betliridiki uyghurlarni tarqaqlashturush, ularni qirip tashlash toghrisidiki chaplanmilargha diqqet qilghan bolushimiz mumkin. Uyghurlargha bolghan bu öchmenlik kishini endishige salidighan bir xaishtur. Bu türluk bir qanunning chiqirilishi melum ijabiy ehmiyetke ige bolushi mumkin" dep körsetti.

Lékin, mezkur qanunning konkrét tepsilati we tékisti jemiyetke melum emes. Shinxua axbarat agéntliqining bu heqtiki xewiride "shinjang uyghur aptonom rayoni milletler ittipaqliqi terbiyisi nizami" ning mezmunini tonushturup, bu qanunda "her qandaq shexs we organning milletler ittipaqliqigha paydisiz gep - Sözlerni tarqitish, yighish, teminlesh, bésish, élan qilishqa yaki milletler ittipaqliqigha paydisiz uchurlarni tarqitishqa, milletler ittipaqliqigha buzghunchiliq qilidighan, milliy bölgünchilikke küshkürtidighan heriketlerde bolushqa yol qoyulmaydighanliqi"ni ilgiri sürgen.

Uyghurlarning cheteldiki eng chong öktichi organi - Dunya uyghur qurultéyi bolsa mezkur qanunda pikir erkinlikining ilgiriligen halda boghulghanliqini bildürdi. Qurultay bayanatchisi dilshat rishit xitay dairilirining bu qanungha tayinip, 5" ‏- Iyul weqesi"de yüz bergen qirghinchiliqni yoshurmaqchi boluwatqanliqini eskertidu.

Uyghur aptonom rayoni xelq qurultiyining reisi erkin imirbaqi 30 ‏- Dékabir küni mezkur qanun toghrisida bayanat élan qilip, "milletler ittipaqliqi qanuni"ning "chégra ichi - Sirtidiki "3 xil küchler"ning üzlüksiz milliy ziddiyet peyda qilish, milletler munasiwitige ighwagerchilik qilish herikitige qaritilghanliqi"ni, bu qanunning "milletler ittipaqliqini, ijitmaiy muqimluqni we wetenning birlikini qoghdash ihtiyajini chiqish qilghanliqi"ni tekitligen idi.

Béyjing yer shari qanun shirkitidiki jyang tyenyung ependi, mezkur qanun maddisi xitay j x organlirining hoquqini qalaymiqan qollinip, puqralar hoquqigha dexli ‏- Teruz qilishidiki destur bolup qalmasliqini we buninggha endishe bilen qaraydighanliqini bildürdi. U mundaq deydu" :lékin méning özemning bezi endishilirim bar. Keskin qilip éytqanda, söz erkinliki omumiliqqa ige bolghan xelqara ortaq qimmet qarishidur. Bolupmu junggoda qutratquluq qilish, öchmenlikke küshkürtüsh dégen bu uqum nahayiti keng dairilik we qaratmiliqqa ige. Shunga bu puqralarni xalighanche jazalaydighan bir qoral bolup qalmasliqi kérek. Men bu qanunning esli tékistini körüp baqmidim. Eger bu qanunda uni qandaq ishlitishke ait inchike belgilime bolmisa, bu qanunning ammiwi bixeterlik organliri jümlidin j x organliri teripidin puqralargha qarshi qalaymiqan ishlitilish éhtimalliqi bar."

Yene bezi analizchilar, xitay jinayi ishlar qanunining özide ighwagerchilik, bölgünchilik we mexpiyetlikni ashkarilashqa qarshi turush mezmunidiki maddilarning barliqini, bu ehwalda yuqiriqi qanunni chiqirishning héchqandaq zörüriyiti yoqluqini bildürmekte. Dunya uyghur qurultiyidiki dilshat rishit bolsa, bu qanun uyghurlarning pikir we ipade erkinlikini chekleshke qaritilghanliqini eskertti.

Bezi analizchilar, milletler ittipaqi uyghur ilidiki mewjüt milliy mesilini hel qilalmaydighanliqini, iqtisadi siyaset we siyasi tüzümni özgertip, kishilik hoquqqa hörmet qilghandila, weziyettiki jiddiylikni peseytkili bolidighanliqini agahlandurmaqta.

Béyjing yer shari qanun shirkitidiki jyang tyenyung, melum bir millet yaki guruhni nishan qilghan qaratmiliqqa ige qanun - Nizam mesilini hel qilmay belki ziddiyetni ötkürleshtürüwétidighanliqini bildürdi. U, "eger bu ighwagerchi küchlerge qaritilmay omumiyliqqa ige qanun bolghan bolsa, bu uyghurlarning döletni tonushidiki bir tereplimilik we xenzulargha bolghan öchmenlikini tosapla qalmay, oxshashla xenzularning uyghurlargha bolghan öchmenlikini cheklishi, jümlidin bu öchmenlikni keltürüp chiqarghan bezi qilmishlarni cheklishi kérek idi. Méningche, melum bir milletke qaritilmighan, omumiyliqqa ige bir qanun chiqirilsa, nöwettiki ehwalda buning melum ehmiyiti bolushi mumkin. Buning eksiche, bu melum bir milletke zerbe bérishke qaritilsa, téximu köp mesililerni keltürüp chiqirish éhtimali bar", deydu.

Analizchilar, xitayning uyghur ilidiki siyasitini özgertip, rayondiki milliy munasiwetni yumshitidighanliqining héchqandaq bishariti yoqluqini bildürmekte. Xewerlerge qarighanda, uyghur aptonom rayoni partkomining sékritari wang léchüen yéngi yil harpisida uyghur éligha "yardemge chiqqan" béyjing, chungching we tyenjinlik xitay alahide saqchi qisimlirini qobul qilip, "shinjangda bölgünchilik we bölgünchilikke qarshi küreshning uzun muddetlik, murekkep we ötkürlüki"ni tekitligen.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/xitay-milletler-qanuni-01042010194944.html/story_main?encoding=latin