Muxbirimiz Jüme
2010-01-12
Bash shtabi amérikining nyuyork shehirige jaylashqan "erkinlik sariyi" yilliq doklat élan qilip, dunyadiki döletlerning erkinlik derijisini bahalap chiqti.
www.freedomhouse.org Din élindi.
Süret, erkinlik sariyining logosi.
Doklatta xitay hökümitining 2009 - Yili jeryanida uyghur élide herxil cheklesh siyasetlirini yolgha qoyghanliqi we 5 - Iyul ürümchi namayishini qattiq basturghanliqi otturigha qoyulghan.
Kishilik hoquq teshkilati: "erkinlik sariyi" élan qilghan 2010 - Yilliq doklatining mawzusi " 2010 - Yili dunyadiki erkinlik" bolup, buning kichik témisi "erkinlikning yoqitilishi éghirlashmaqta" dep qoyulghan.
Mezkur teshkilat élan qilghan doklatqa, dunyadiki döletlerning erkinlik derijisi bahalanghan bir tizimlik kirgüzülgen. Tizimlikte xitay erkin emes döletler katégoriyisige kirgüzülüp, bu jehette bérma bilen teng orungha we afghanistanning keynige tizilghan.
Doklatta, gerche xitay dunya sehniside bir qisim rollarni oynighan bolsimu, emma dölet ichide öz xelqige qaritilghan bésimlarni yene dawamlashturghanliqi körsitilgen.
Bu heqte toxtalghan erkinlik sariyi asiya ishlar tetqiqatchisi sara kuk, xitayda yéqinqi yillardin béri qanun bilen idare qilish ishlirining barghanche nacharliship barghanliqini we öz teshkilatining bu nuqtilargha alahide diqqet qilghanliqini ilgiri sürdi. U mundaq dédi: "2007 - Yilidin biri xitay kommunist partiyisi we xitay yuqiri derijilik emeldarlirining sot we edliye sahesige roshen siyasiy meqsette arilishishi körünerlik boldi. 2008 - Yili martta, héchqandaq qanuni sawati bolmighan bir sabiq partiye ezasi xitay aliy sotining sotchisi qilip teyinlendi. Bu xitayning yenila partiyining telimatlirini aldinqi orungha qoyghanliqini körsitidu."
U yene, xitayda erzdarlarning öz heq - Derdini qanuniy yol bilen hel qilishqa amalsiz ikenlikinimu qoshumche qildi we mundaq dédi: "köp sandiki kishiler, meyli ular uyghurlar, falungongchilar, tibetler, xristianlar, démokratchi paaliyetchiler we yaki erzdarlar bolmisun, ularning hökümettin anglaydighini 'silerning derdinglargha nisbeten adil sot yoq,' dégendin ibaret."
Doklatning uyghurlar tilgha élinghan qismida, "hökümetning uzundin béri yürgüzüp kéliwatqan shinjangning nopus qatlimini özgertish we shinjangdiki diniy erkinlikni qattiq boghush siyasiti, 2009 - Yiligha kelgende, bu rayonda milliy toqunush yüz bérip, uyghur musulmanlarning mejburiy ghayib bolushi, nechche ret élip bérilghan ölüm jazaliri we chingitilghan intérnét cheklimisi qatarliqlar bilen chékige yetti," déyilgen.
Sara kuk xanimmu bu heqte öz pikrini otturigha qoyup, xitayning uyghur élige qarita uzundin buyan üzüldürmey yürgüzüp kéliwatqan nopus yötkesh siyasiti we bu siyasetning netijiside uyghur éli nopus qatlimida özgirish yüz bergenlikidin ibaret rialliqning, 2009 - Yili uyghur élide yüz bergen "5 - Iyul ürümchi weqesi" ning kélip chiqishini asasiy seweb bilen temin etkenlikini ilgiri sürdi.
U yene, öz teshkilatining "5 - Iyul weqesi" basturulush jeryanida qolgha élinghan shexslerning qanuniy hoquqlirining kapaletke ige qilinmasliqidek ehwallarghimu alahide diqqet qilip kelgenlikini bildürüp mundaq dédi: "weqeni basturush jeryanida we weqedin kéyin qolgha élinghanlar mesilisini bir terep qilishta bolsun, qanun bilen idare qilish pütünley bikar qilindi. Meyli, bixeterlik qisimlirining uyghurlarning öylirige kirip melum yashtiki erlerni ayrip tutup, ularning xewirini ailisidikilerge bildürmeslikide bolsun we meyli bezi namayishchilarning xupiyane we yaki adaletsiz sot bilen ölümge buyrulup étilishida bolsun, qanun bilen idare qilish bularning hemmiside bikar qilindi."
Sara kuk axirida, ötken hepte shénjén shehirining futyen rayonigha jaylashqan uyghur réstoranida yüz bergen qatilliq weqesi hemde weqede bir uyghur kütküchining öltürülüshidimu, xitay hökümitining hessisi barliqini otturigha qoydi.
U bu heqte toxtilip, xitay hökümitining teshwiqat we axbaratidiki namuwapiq xewerlerning, ürümchidiki xitaylarnila ghezepke keltürüp qalmay, belki yene xitayning bashqa jayliridiki xitay puqraliridimu uyghurlargha nisbeten öchmenlik tuyghusi shekillendürgenlikini ilgiri sürdi.
http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/2009-yili-xitay-basturush-siyasiti-01122010192013.html/story_main?encoding=latin
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.
