5-Iyul Ürümchi Weqesi 21-Esirning 10 Yilidiki Meshhur 30 Xewerler Qatarigha Kirgüzüldi

Ixtiyariy muxbirimiz Erkin Tarim
2010-12-23

Hisashi, chizuko we kouze qatarliq kishiler birlikte tüzgen, yaponiye tetqiqat neshriyati teripidin yéqinda inglizche we yaponche neshr qilinghan s d liq kitab `21-Esirning 10 yilidiki meshhur 30 xewer` namliq kitabning ichidiki meshhur 30 xewerning sekkizinchisi 2008-Yili 3-Ayda tibette yüz bergen tibetlerning namayishi bilen 2009-Yili 7-Ayning 5-Küni ürümchide yüz bergen 5-Iyul ürümchi weqesi. Bu xewer 10 yil ichide dunyada yüz bergen 30 chong xewerning 8-Si bolup bahalanghan.

Kitabta 5-Iyul ürümchi weqeside adalet tilep namayish qiliwatqan uyghur qiz-Ayallirining süriti bérilish bilen birge, namayishning jeryani we uyghurlarning néme üchün namayish élip barghanliqining sewebi etrapliq chüshendürülgen.

Kitabta uyghurlarning yéqinqi zaman tarixida ikki qétim jumhuriyet qurghanliqi we bu jumhuriyetlerning xitaylar teripidin mustemlike qilinghanliqi otturigha qoyulush bilen birge, 1955-Yili mustemlike sherqiy türkistan zéminining ismining shinjang uyghur aptonom rayoni dep özgertilgenliki bayan qilinghan. Uyghurlarning bu eziz wetinini qolgha keltürüsh üchün chetellerdiki uyghurlarning türlük paaliyetlerni élip bériwatqanliqi, wetini ichidiki uyghurlar bolsa xitayning küchlük siyasiy we iqtisadiy bésimlirigha qarshi tinchliq yolida adalet tilep namayish élip bériwatqanliqi we ularning namayishlirining xitay merkiziy hökümitining buyruqi bilen qattiq basturulghanliqi qeyt qilinghan.

Biz kitab heqqide toluq melumat élish üchün yaponiye kagoshima xelqara uniwérsitétining mutexessisi doktor haji qutluq qadiri we türkiye istratégiyilik chüshenche instituti mutexessisi doktor erkin ekrem ependiler bilen téléfon söhbiti élip barduq.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/meshhur-xewer-12232010171222.html/story_main?encoding=latin

Uyghurlar Insanperwer Bolush Üchün Turmush Aditidin, Diniy Köz Qarishidin Waz Kéchishi Kérekmu?

Muxbirimiz Irade
2010-12-24

Yéqinda tengritagh torida "shinjangda insanperwerlik rohini yétildürüp, insanperwer bir shinjang berpa qilayli" mawzuluq bir parche obzor élan qilinghan bolup, obzorda uyghur rayonida insanperwer bir jemiyet berpa qilishning uyghur rayonida halqima tereqqiyatni berpa qilishning muhim shertlirining biri ikenliki yézilghan.

Obzorda uyghur rayonida insanperwerlik rohi berpa qilishning bir qanche xil shertliri otturigha qoyulghan bolup, oxshimighan milletlerning özining turmush alahidiliki, diniy qarishi qatarliqlarni tüzitishi we uningdin waz kéchishi buning shertlirining biri déyilgen. Chetellerdiki uyghur ziyaliyliri we paaliyetchiliri bolsa insanperwer jemiyet berpa qilishning shertlirige qarita oxshimighan köz qarashlarni ipade qildi.

Yéqinda uyghur aptonom rayonning reisi jang chünshyen uyghur aptonom rayonluq partkomning kéngeytilgen yighinida qilghan sözide uyghur rayonida yétildürüshke tégishlik bolghan roh heqqide qilghan sözide " idiyide azad bolush, keng qorsaq we minnetdar bolush, bir niyet bir meqsette güzel shinjang rohini yétildürüsh kérek" dégen. Yeni jang chünshyen sözide keng qorsaq we minnetdar bolushning rayonning iqtisadiy tereqqiyatini ilgiri sürüshte muhimliqini tekitligen.

Xitay dairiliri hazir uyghur rayonida idiyide azad bolush, keng qorsaq bolush, insanperwer bir jemiyet berpa qilish dégenge oxshash shoarlarni qattiq teshwiqat qiliwatqanliqi melum bolmaqta. Bu heqte tengritagh torida bir parche obzor élan qilinghan bolup, uningda qandaq qilghanda uyghur rayonida insanperwerlik rohi berpa qilghili bolidu, dégen mesile heqqide bezi pikirler otturigha qoyulghan. Obzorda bir jemiyette insanperwer lik rohini berpa qilishning töwendiki maddilarda öz ipadisini tapidighanliqi, yeni dölet we jemiyet tüzümlirige hörmet qilishta, tereqqiyatta, axirida bolsa oxshimighan turmush aditi, tar millet qarishi, diniy qarash, féodal xurapatliq idiyisini tüzitish we uningdin waz kéchishte ipadisini tapidighanliqi bayan qilinghan.

Undaqta, heqiqeten déyilgendek saghlam jemiyet berpa qilish yuqiridiki shertlerdin ibaretmu? biz uyghur jemiyitide insanperwerlik rohini berpa qilip, saghlam bir jemiyet yaritishning shertliri toghriisda aldi bilen türkiyidiki diniy penler doktori atawullah shahyar ependining köz qarishini alduq. Atawullah shahyar ependi sözide bir jemiyette insanperwerlik rohini yétildürüshte aldi bilen dinning intayin muhim rol oynaydighanliqini, saghlam jemiyet berpa qilishta din we exlaq éngining insanlarning öz - Ara munasiwetliri we uning dölet bilen bolghan munasiwetlirini yürgüzüshide muhim ehmiyetke ige ikenlikini éytti. U sözide yene, uyghur rayonida yuqirida éytilghandek jemiyet berpa qilishta iqtisadiy tereqqiyatning muhimliqigha qoshulsimu, emma aldi bilen yenila xitay hökümitining bashqa milletlerge hörmet qilishida öz ipadisini tapidighanliqini bildürdi.

Biz yene bu heqtiki köz qarashlirini élish üchün türkiyide turushluq uyghur paaliyetchi we jamaet erbabliridin abdukérim ependi bilen söhbet élip barduq. Abdukérim ependi sözide bir saghlam jemiyet berpa qilishta, bir jemiyette insanperwerlik rohini yétildürüshte shu jemiyetni teshkilligüchi bolghan hökümetning qanuniy bolushining aldinqi shert ikenlikini éytti.

U yene iqtisadiy tereqqiyat üstide toxtilip, xitay hökümiti otturigha qoyuwatqan iqtisadiy tereqqiyat bilen uyghurlarning neziridiki iqtisadiy tereqqiyatning mahiyitining perqliq ikenlikini éytti.

Abdukérim ependi sözining dawamida yene, "oxshimighan milletler oxshimighan turmush alahidiliki, diniy qarishi qatarliqlardin waz kéchishi kérek" dégen sözge qarita öz köz qarishini ipadilidi.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/insanperwer-uyghur-12242010153521.html/story_main?encoding=latin

Zhurnalist Muhemmetjan Abdullaning Muddetsiz Késilgenlik Xewiri Xelqara Metbuat We Teshkilatlarning Diqqitini Tartti

Muxbirimiz Shöhret Hoshur
2010-12-24

Xitay merkizi xelq radio istansisi uyghur bölümining muxbiri, selkin tor bétining bashqurghuchiliridin biri, zhurnalist muhemmetjan abdullaning muddetsiz késilgenlik xewiri xelqara metbuatlar we xelqara teshkilatlarning küchlük diqqitini tartti.

RFA/Shohret Hoshur

Zhurnalist muhemmetjan abdullaning xizmet kinishkisi

Tünügün washington pochtisi géziti, waqit zhurnili qatarliq gézit, zhurnallar, bügün fransiye axbarat agéntliqi we birleshme agéntliq qatarliq 50din artuq axbarat wasitiliri zhurnalist muhemmetjan abdullaning muddetsiz késilgenlik weqesi heqqide xewerler élan qildi. Xewerlerde omumyüzlük halda uyghurlarning pikir erkinlikining qattiq cheklimige uchrawatqanliqi, bolupmu bu weziyetning 5 ‏-Iyul weqesidin kéyin téximu éghirlashqanliqi, ipade erkinlikidin ibaret eng eqelliy insaniy heqqini qollanghanlarning wehshiy jinayetchilerge bérilidighan éghir jazalar bilen jazaliniwatqanliqi bayan qilinghan.


Xewerlerde, muhemmetjan abdulla üstidin échilghan sotning mexpiy bolghanliqi we bu weqening 8 aygha qeder dunyagha ashkarilanmighanliqi we bérilgen jazaning ishengüsiz derijide éghirliqi alahide tekitlengen. Mezkur xewer yene chégrasiz muxbirlar teshkilati, dunya kishilik hoquqni közitish teshkilati qatarliq köpligen xelqara teshkilatlarning tor betlirige qoyuldi.


Fransiye axbarat agéntliqining xewiride, dunya uyghur qurultiyi bayanatchisi dilshat rishitning töwendiki sözlirige yer bérilgen. " Muhemmetjan abdulla üstidin chiqirilghan höküm atilishta sotchining hökümi bolsimu, emeliyette dairilerning hökümidur؛ yeni höküm siyasiy bir hökümdur." Birleshme agéntliqning xewiride dilshat rishitning töwendiki sözlirige yer bérilgen: "muhemmetjan abdulla héchqandaq jinayet ötküzgen emes, u eger rastinila shawgüen weqesi heqqide xewer yazghan we xewer terjime qilghan bolsa, undaqta u özining heqiqiy zhurnalistliq mesuliyitini ada qilghan, zhurnalistliq exlaqini namayan qilghan. Biz höküm chiqarghan sotning jeryani we hökümning tepsilatini élan qilishni telep qilimiz."




Zhurnalist muhemmetjan abdulla türmide. 2009-Yili séntebir. Bügün xelqara uyghur qelemkeshler jemiyiti radiomizda bayanat bérip, muhemmetjan abdulla yoluqqan jazaning, bügün uyghur qelemkeshliri duch kéliwatqan bésim we zerbining bir tipik misali ikenlikini bildürdi.

Mezkur jemiyetning reisi qeyser abdurusul, uyghur qelemkeshliri bügün dunyadiki bashqa diktator döletlerdiki qelemkeshlerge nisbeten éytqanda, köp derijide éghir bésimgha uchrawatqan bolsimu, uchur-Alaqining yétersizliki sewebidin dunyagha yéterlik derijide bilinmey kéliwatqanliqini eskertti.

Yéqinda radiomizgha kelgen yene bir inkasta bayan qilinishiche, selkin tor bétide xalisane bashqurghuchiliq wezipisini ötewatqan 300 ge yéqin qelemkesh we yéziqchiliq heweskarliri bar bolup, bularning hemmisi 5 ‏-Iyuldin kéyin tutqun qilinghan. Bu xewerni hazirghiche ispatlash mumkin bolmay kelmekte. Qeyser abdurusul ependining qarishiche, muhemmetjan abdullaning muddetsiz késilishi, tor bashqurghuchiliri heqqide jemiyette tarqalghan ensiz xewerlerning asassiz emeslikini körsitidu.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/muhemmetjan-abdulla-12242010150223.html/story_main?encoding=latin

Ilham Toxtining Nezerbend Qilinishigha Seweb Bolghan Léksiye (3)

Muxbirimiz Méhriban
2010-12-23

Ilham toxti ependi léksiyiside yene xitay merkizi hökümitining xaraktéri, qurulmisi, milliy siyasiti shundaqla xitaydiki ölke, aptonom rayonlarning merkizi hökümetke béqinishtiki konkrét sewebler, yerlik orunlarning hoquqi kapaletke ige bolushi kérekliki qatarliq mesililer heqqidimu toxtalghan.
Xitay merkizi milletler uniwérsitétining dotsénti, «uyghurbiz tori» ning sahibi ilham toxti ependi, ötken hepte ziyaritimizni qobul qilip, özining 9-Dékabirdin 15-Dékabirghiche nezerbend qilinishigha, uning nobél tinchliq mukapati sahibi lyu shyawbo bilen bolghan dostluq munasiwitidin bashqa 2010- Yili 3- Dékabir küni sözlengen « shinjangdiki milliy siyaset » namliq léksiyining seweb bolghanliqini bildürgen idi. Biz aldinqi ikki qétimliq programmilirimizda léksiyining deslepki qismini tonushturghan iduq.

«Merkizi hökümet hoquq merkezleshken küchlük hakimiyet»

Ilham toxti ependi öz léksiyiside yene xitay merkizi hökümitining alahidiki heqqidimu bir qeder etrapliq mulahize yürgüzgen. U xitay merkizi hökümitining xaraktérige baha bérip, « merkizi hökümet hoquq merkezleshken küchlük hakimiyet » deydu.

Ilham ependi özining bu qarishini töwendikidek izahlaydu: "nezeriye jehettin élip éytqanda, xitayning qanunida herqaysi aptonom rayon, oblastlarning alahidiliki hem musteqil tereqqiyatigha hörmet qilish belgilengen. Merkizi hökümet dölet dairisidiki ishlargha mesul bolush békitilgen. Merkizi hökümetning aptonom rayonlarning ishlirigha arilashmaydighanliqi, hetta aptonom rayonlarning merkizi hökümet belgiligen bezi belgilimilerge özgertish kirgüzüsh hetta ijra qilmasliq hoquqi barliqi tekitlengen. Emma réal emeliyet nezeriye jehettin belgilengen qaide, prinsiplar bilen oxshimaydu. Chünki xitay merkizi hökümiti hoquq merkezleshken bir hakimiyet. Bu hökümet qurulma jehettin zor bolupla qalmastin, qanun belgilesh hem qanunni ijra qilish yaki qilmasliqni belgileydighan eng aliy hoquqqa ige hakimiyet. Shuning bilen bille merkizi hökümet yene pütün döletning maliyisi hem baj sistémisini kontrol qilidighan bolup, jaylardiki bayliq menbeliridinmu behrimen bolush hoquqigha ige."

«Xitayda herqaysi ölke, aptonom rayonlar merkizi hökümetke shertsiz boysunidu»

Ilham toxti ependi xitay merkizi hökümiti bilen yerlik orunlarning munasiwiti heqqide toxtilip, yerlik orunlarning öz aldigha musteqil hoquqi yoqluqini tekitlep mundaq bayan qilidu: "xitayda herqaysi yerlik hökümet orunlirining musteqil haldiki maliye hoquqi yoq, chünki köpligen xam chot pilani merkizi hökümet teripidin hésablinip, belgilinidu. Yerlik hökümetning merkezge boysunushi muqerrer. Eger yerlik orunlar merkezge boysunmisa, merkezning chare körüshi turghanla gep. Junggoning dölet qurulmisi merkizi hökümetke hoquq merkezleshken dölet bolghini üchün, bu xil tüzüm bilen milliy aptonomiye tüzümi otturisida eslidinla ziddiyet mewjut. Junggo merkizi hökümitide yene millet amilimu nezerge élinghan. Yeni merkizi hökümetning ijrachisi bolghan kompartiyige rehberlik qilghuchilarning hemmisi xitay millitidin.Junggoda dölet reisi, bash ministiri hem herqaysi ministirlarning hemmisi xitay millitidin saylinidu."

«Uyghur aptonom rayoni pütünley merkizi hökümetning idare qilishida»

Ilham toxti ependi uyghur aptonom rayoni dep atalghan bu zéminning emeliyette pütünley merkizi hökümetning idare qilishida ikenlikini mundaq bayan qilidu: "uyghur aptonom rayoni chégrasi ichidiki shinjang ishlepchiqirish qurulush armiyisi dep atalghan merkizi hökümetke biwasite qarashliq organmu emeliyette merkizi hökümetning menpeitini chiqish qilghan xitay köchmenliridin terkib tapqan. Mana shundaq iken, uyghur aptonom rayoni emeliyette xitaylar rehberlik hoquqini igiligen bir yerlik hakimiyetla xalas. Ene shundaq bolghini üchün, nezeriye jehettin xitay köp milletlik dölet, milliy aptonomiye tüzümi döletning asasi tüzümi dep belgilengen bolsimu, emma siyasiy hoquq jehettin élip éytqanda, xitayning özi hoquq merkezge merkezleshken yekke tüzülme astidiki dölet."

«Xitayning milliy siyasitide milletler hoquqi kapaletlendürülmidi»

Ilham toxti ependi léksiyisining xulase qismida, xitay hökümitining milletler siyasitini tenqid qilip, xitay hökümitini özining milliy siyasitige tüzitish kirgüzüshke chaqirghan.

U léksiyiside öz qarashlirini marksizm telimatidiki «kompartiye xitabnamisi» din neqil élish arqiliq mundaq bayan qilghan: "hazir dunya boyiche térrorluqqa qarshi turush tekitliniwatidu. Halbuki, térrorchiliqning barliqqa kélishige purset hem bazar hazirlap bériwatqan milliy siyaset hem tereqqiyat siyasiti özgertilishi kérek elwette. Hakim mutleqliq hem chiriklik her waqit ottura hem töwen tebiqidiki xelqni ümidsizlendüridu. Xelq özining bayliqtin behrimen bolush yoli étilip qalghanliqidin, kishilik hoquq ornining töwenlep ketkenlikidin ümidsizlengen chéghida, térror bazar tapqan mezgil bolidu. Bir qisim xitay tetqiqatchilirining neziride, xitay milliti uyghurlargha hem tibetlerge iqtisadiy jehettin yardem bériwatqan sharaitta uyghurlar hem tibetler ulargha teshekkür bildürüshi kérek dep qaralmaqta. Shunga ular yerlik xelqlerning néme üchün xitaylargha öchmenlik qilidighanliqini hem xitay milliti bilen ular otturisida toqunush boluwatqanliqini chüshinelmeydu. Emma, bular nurghun rayonlarda kishilerning meniwi jehettiki bayliqni, maddiy bayliq hem burmilanghan eqliy bayliq, chirikleshken ijtimaiy jemiyettin üstün köridighanliqini hés qilip yetmigen bolsa kérek. Bular marks, éngilislar otturigha qoyghan kompartiye xitabnamisidimu otturigha qoyulghan. Hazir biz xitay millitini mustemlikichiler dések anche muwapiq bolmasliqi mumkin. Lékin shinjangdiki emeldarlar uyghurlarning hés tuyghusigha étibarsiz qaridi. Ularning néme oylawatqanliqini nezerge almidi.

«Uyghurlarning naraziliqigha hökümetning rayondiki siyasiti seweb boldi»

Hazir uyghurlar medeniyet hem iqtisadiy jehette alliqachan xitaylashturuluwatidu, uyghurlar héqiqi aptonomiyidin behrimen bolush pursitidin mehrum qaldi. Junggodiki uyghurlar öz aptonom rayonida tamamen chetleshtürüldi. Mana emdi öz tupriqidimu nahayiti tézlikte héqiqi haldiki az sanliq milletke aylandurulush teqdirige duch kelmekte. Shunga uyghurlargha nisbeten éytqanda, héqiqi haldiki barawer, özining aptonomiyilik hoquqi kapaletlendürülgen jemiyet berpa qilish asan emes. 14- Mart, 5- Iyul weqesidek weqelerdin kéyin, jemiyetshunaslar xitay kompartiyisining milliy aptonomiye siyasiti weyran boldi dep qarashmaqta. Mushundaq kétiwerse yene 2-3 Yil yaki 10 yillardin kéyin shinjangdiki milletler munasiwiti qandaq bolushi mumkin?"

Ilham toxti ependi léksiyisining xulase qismida, uyghurlarning hazirqi ehwalining özgirishi kéreklikini tekitligen. U bu mesilide xitay hökümitini agahlandurup mundaq deydu: "hökümetning yuqiri bésimliq siyaset, basturush, qorqutush hem aldash wasitisini qollinip, menpeetdar guruhning hoquqini qoghdap, bashqa milletning esli érishishke tégishlik hoquqini igiliwélish arqiliq özini qanaetlendürüshi, hergizmu rayondiki tinchliqning kapaliti emes. Uyghurlar menggü bu xil ajiz halette turuwérishke qanaet qilmaydu, halbuki özige qaritilghan bu xil tengsizlik siyasitidin paydilinip, dewrlik haldiki siyasiy, ijtimaiy qarshiliqlarni körsitishi mumkin."

«Xitay hökümiti milliy siyasitini özgertishi zörür»

Ilham toxti ependi radiomiz ziyaritimizni qobul qilghinida, xitay merkizi hökümitining hazirqi milliy siyasitini özgertish zörürlükini köp qétim tekitligen idi.

Ilham toxti ependi léksiyisidimu, xitay hökümitining uyghurlarning emeliy ehwalini nezerge élishi zörürlükini tekitlep: "men ilgiriki léksiyilirimde uyghurlarning xitaydiki xitay millitidin yiraq turidighanliqini, eksiche ottura asiyadiki xelqler hetta gherb elliri bilen téximu yéqinliqini bayan qilghan idim. Hazir ottura asiyadiki 5 dölet milliy oyghinish hem diniy jehette oyghinish dewride turmaqta. Bu xil réal weziyet elwette uyghurlarning öz ornigha nisbeten qaytidin pikir yürgüzüshini keltürüp chiqiridu" deydu.

Ilham toxti ependi özining xitay hökümitidin kütidighan ümidi hem hökümetke bolghan telipini munu jümliler bilen ayaghlashturidu: "milletler arisidiki toqunush qedimdin tartipla chong mesile bolup kelmekte. Bügünki shinjang hem tibet mesilisi qandaq yönilishke qarap tereqqiy qilidu? biz adettiki adem bolush süpitimiz bilen xitay kommunist partiyisining qandaq tedbir qollinidighanliqini bilmeymiz. Emma, bizning qilalaydighinimiz, peqetla hökümettin barawerlik hem adilliq telep qilish."


http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/ilham-toxti-12232010143652.html/story_main?encoding=latin

Münchinda  Uyghur Sariyi Qurush Heqqide Chaqiriq!


Eziz qerindashlar,



Germaniyening qedimiy shehri Münchin bolsa Muhajirette yashawatqan Uyghurlar üchün tarixiy ehmiyetke ige bir sheher.



Nöwette Germaniyediki Sherqiy türkistanliqlarning mutleq köp qismi Miyonhin shehrige yerleshken bolup, buyerdiki Uyghurlarning sani kündin künge köpeymekte.



Münchin shehri Gherip elliride, bolupmu Yawropada Uyghurlar eng burun olturaqlashqan we eng burun Uyghur teshkilati qurulghan bir sheher bolup, 1990 – yili Yawropa Sherqiy Türkistan birliki  teshkilati qurulghan, 1996 – yili  Dunya Uyghur Yashliri Qurultiyi , 1999 – yili  Sherqiy Türkistan ( Uyghuristan ) Milliy Qurultiyi  qurulghan, Xitay hakimiyiti teripidin  chetellerdiki milliy bölgünchilerning ikki chong lagiri  dep atalghan bu ikki Qurultayning birlishishi netijiside 2004 – yili hazirqi Dunya Uyghur Qurultiyi  barliqqa keltürülgen, yene shundaqla Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi  mu Münchin shehride qurulghan idi.



Bu sheherde Uyghurlarning sanining üzlüksiz köpüyishige egiship, ularning Siyasi, Ijtimayi, Diniy, Mediniyet paaliyetlirimu kündin – künge janlinishqa bashlidi, bolupmu Germaniyede tughulup ösken yashlirimizning sanining köpüyishi, ularning Milliy we Diniy tuyghulirini kücheytish üchün ulargha qarita pilanliq, sestimiliq we muntizim halda telim – terbiye elip berish zörüriyitini tughdurmaqta.



Epsuski, ilgiri bu yerdiki Uyghurlarning sani az, iqtisadi küchi ajiz bolghini üchün, siyasi we ijtimayi paaliyetlirimizni pütünley teshkilatlirimiz teripidin kiralanghan ishxana we zallarda ötküzüshke mejbur bolduq we bu jeryanda kira heqqi üchün nurghun chiqim tarttuq.



Wetendashlirimizning Milli, Diniy, Mediniy-Muarip we Ijtimai teleplirini qandurush bilen birge keyinki ewlatlirimizgha miras qaldurush mexsitide Uyghur Sariyi  setiwelish we bu arqiliq buyerdiki Uyghurlarning birlik – ittipaqliqini yenimu kücheytish, teshkilatlirimizni orunsiz kira heqqi töleshtin qutquzush jiddi bir mejburyet bulup otturgha chiqti.



Bu seweptin, ammining küchlük telipige asasen yeqinda Mümchin shehridiki pishqedemler we chonglardin bolup 30 din artuq kishi bir yerge jem bolup,  Uyghur Sariyi  setiwelish heqqide muzakire elip bardi we köpchilikning qararigha asasen Enwerjan ependining riyasetchiligide, Abdusalam Hebibula, Ablimit Tursun, Abdujelil Emet, Dolqun Eysa, Esqerjan, Gulnar Osman, Gulnare Kurban, Hilalidin Shemshidin, Nurehmet Tursun, Turghunjan Alawudun qatarliq 11 kishidin teshkil tapqan Uyghur Sariyi Setiwelishqa Rehberlik Qilish Heyiti  turghuzup chiqildi.



Uyghur Sariyi  qurush heqqidiki bu chaqiriq qerindashlirimizning küchlük qollushigha sazawer boldi, köpchilikning pikir – teleplirige asasen, Muyinxendiki her bir Sherqiy Turkistanliq Uyghur Sariyi setiwelish üchün eng az bolghanda 1000 Euro iane qilidu, ianening yuquri cheki bolmaydu, shundaqla herqaysi döletlerdiki yurtashlirimizning xalisane ianelerini qizghin qarshi alidu.



bu kampaniye bashlinip birqanche kün ichidila wetenperwer qerindashlirimiz teripidin wede qilinghan iane miqdari 100 ming Eurogha yetip bardi.



Eziz qerindashlar, Münchindiki Uyghur Sariyi bolsa hemmimizning ortaq mulki we illiq ayilimiz, kelgüsi ewlatlirimizgha qamdurmaqchi bolghan güzel we ehmiyetlik bir soghimiz,  Uyghur Sariyining berpa qilinishi, bu yerdiki teshkilatlirimizning we jamaitimizning türlük paaliyetlirini yenimu janlandurush, özara birlik – ittipaqliq we hemkarliqni teximu ashurush, özimizning milliy alahidiliklirimizni qoghdap qelishta nahayiti zor ehmiyetke ige.



Eziz yurtdashlar, Kelinglar, hemmimiz bir niyet,bir meqsette küch chiqirip  Uyghur Sariyini berpa qilayli !



Hormet bilen



Uyghur Sariyi Qurush We Setiwelishqa Rehberlik Qilish Heyiti 



2010-yili 12-ayning 24-küni



Germaniye

Ilham Toxtining Nezerbend Qilinishigha Seweb Bolghan Léksiye (2)

Muxbirimiz Méhriban
2010-12-22

Ilham toxti ependi léksiyisining 2-Qismida xitay hökümiti teripidin «uyghur aptonom rayoni» dep atalghan bu zéminda uyghurlar bilen xitaylargha qaritilghan siyasettiki perq hem bu ikki millet otturisidiki ziddiyetning küchiyishige seweb boluwatqan amillar heqqide toxtalghan.


Xitay merkizi milletler uniwérsitétining dotsénti, «uyghurbiz tori» ning sahibi ilham toxti ependi, ötken hepte ziyaritimizni qobul qilip, özining 9-Dékabirdin 15-Dékabirghiche nezerbend qilinishigha, uning nobél tinchliq mukapati sahibi lyu shyawbo bilen bolghan dostluq munasiwitidin bashqa 2010- Yili 3- Dékabir küni sözlengen «shinjangdiki milliy siyaset» namliq léksiyining seweb bolghanliqini bildürüp, bu léksiyining toluq nusxisini radiomizgha ewetip bergen idi. Biz aldinqi qétim léksiyining deslepki qismidiki mezmunlarni tonushturghan iduq.

Ilham toxti ependi léksiyiside uyghur aptonom rayoni dep atalghan bu zéminda yashawatqan ikki chong millet, yerlik uyghurlar bilen köchmen xitaylarning rayondiki siyasiy sehne, jemiyet, medeniyet, iqtisad, maarip qatarliq jehetlerde tutqan orni hem bu jeryanda ikki millet arisida kélip chiqqan sürkilish heqqide toxtalghan.

Ilham toxti ependi, ziyaritimizni qobul qilghinida özining uzundin buyan bu mesililer üstide izdinip kéliwatqanliqini bildürdi.

Ilham toxti ependi sözide bultur 10-Dékabir xelqara kishilik hoquq künide béyjingda uyghurlarning réal ehwali heqqidiki léksiyisidimu bu mesililerni sözliginide awarichilikke uchrighanliqini bayan qildi.

« Xitaylar bilen uyghurlarning bille yashash jeryanidiki qarashliri»

Ilham toxti ependi 3-Dékabir künidiki léksiyiside uyghurlar bilen xitaylarning köz qarishidiki oxshimasliq heqqide toxtalghan. Ilham toxti ependi öz qarishini mundaq bayan qilidu:
"Uyghurlar bilen xitaylar milliy perqi tolimu chong bolghan ikki millet. Uyghurlar uyghur aptonom rayonidiki asasliq millet, emma xitay milliti bolsa junggodiki asasi nopusni teshkil qilidighan millet. Ikki terepning munasiwiti tolimu murekkep. Uyghurlar özini bu rayonning igisi, qanuniy jehettin musteqil aptonomiye hoquqigha ige millet dep qaraydu. Xitay millitini bolsa rayondiki köchmen millet dep bilidu. Shunga uyghurlar aptonom rayon dep atalghan bu zéminda uyghurlarning aptonomiyilik hoquqi hem uyghur millitining qanuni hoquqi kapaletke ige qilinishi kérek dep qaraydu. Uyghurlarning medeniyiti, tili hem maaripi qatarliqlarning hemmisi hörmetlinishi qoghdilishi kérek dep bilidu."

Ilham toxti ependi uyghur zéminigha köchmen bolup kelgen xitaylarning qarishini bayan qilip mundaq deydu: "halbuki rayondiki xitay milliti bolsa xitay milliti junggodiki asasi millet dégen qarashta ching turidu. Junggo hökümiti nechche on yildin buyan bu zémingha nurghunlighan xitay köchmenlirini yerleshtürdi. Bu xitay köchmenliri bu yillarda rayonda zor derijidiki étibar bérish siyasitidin behrimen boldi, hetta rayonda hökümran orungha chiqti. Hökümetning neziride uyghurlar ular belgiligen qaide ‏- Nizamlargha emel qilishi kérek dep qarashti. Halbuki, köchmen xitaylar bolsa uyghurlarning naraziliqigha qarita 'silerning bextsizlikinglar biz xitay milliti bilen munasiwetsiz, mesile bolsa kompartiye hem hökümetke denglar' deydighan pozitsiyide boldi. Bu addiy qanuniyetni köpchilik hemmisi yaxshi chüshinidu, mesile shu yerdiki hazirqi tüzüm astida bu ikki millet arisida barawerlikke érishish tolimu qiyin. Uyghurlar bilen xitaylar qandaq sharaitta bille yashiyalaydu? bu mesile heqqide hazirghiche köngüldikidek bir yekün chiqirilghini yoq. Bu zéminda uyghurlar bilen xitaylar 60 yil bille yashidi, lékin rayondiki ikki millet otturisidiki milliy mesililer aridiki eng négizlik mesile bolup keldi, bundin kéyinki yillardimu bu mesililer yenila asasi mesile bolidu elwette!"


«Milliy aptonomiye tüzümi hem uyghurlarni chetleshtürüsh»

Ilham toxti ependi léksiyiside xitayda milliy aptonomiyilik térritoriye dep belgilengen uyghur rayonida, bu zéminning igiliri bolghan uyghurlarning qanuni hoquq jehette rayondiki köchmen xitay milliti bilen barawer qanuni hoquqqa ige bolalmighanliqini, uyghurlarni chetleshtürüsh ehwalining éghirliqini bayan qilip mundaq deydu: "hazir hökümet dairiliri herqaysi shirketler arqiliq az sanliq millet rayonida bayliqlarni échiwatidu hem paydiliniwatidu. Az sanliq millet dep atalghanlar öz zéminidiki tebiiy bayliqlarni échish iqtisadiy qurulushigha qatnashturulmidi. Nopus bésimi, ishlepchiqirishning tereqqiyati hem memuri bashqurush qatlamliridiki xitaylashturush emeliyette xitay millitining rayondiki hoquqini kéngeytmekte. Az sanliq millet dep atiliwatqan yerlik milletlerning hoquqi peqet simwol xaraktérlik hoquq bolupla qaldi xalas. Memuri jehettin bu zémin yene xitay milliti toplanghan rayonlargha teqsim qilindi. Mesilen ishlepchiqirish qurulush armiyisi, merkezge biwasite qaraydighan sanaet sheherliri qarimay, maytagh dégendek."

Ilham toxti ependi léksiyiside rayondiki uyghurlarning hökümet teripidin étibarsiz qariliwatqanliqini mundaq bayan qilidu: "az sanliq milletler étibarsiz qaldi. Eslidiki eneniwi qol hünerwenchilik igilikini asas qilghan yerlik milletler bu tereqqiyattin behrimen bolalmidi. Yerlik hökümet islahat élip barimiz, zamaniwiylashturimiz dégen namlar bilen eslidiki charwichiliq, déhqanchiliq igiliki rayonlirini qisqa mezgil ichide rayondiki bayliqlarni qéziwalidighan atalmish zamaniwi tereqqiyat rayonigha aylandurdi."

Ilham toxti ependi rayondiki uyghur qatarliq milletlerning tengsiz muamilige uchrawatqanliqining yene bir ipadisi ularning ana tilni qollinish, maarip hoquqi, xizmet hoquqi qatarliqlarning tartiwélinghanliqida ipadiliniwatqanliqini mundaq bayan qilidu: "rayondiki az sanliq milletler téximu köp nersilerge érishishni, iqtisadiy qurulushlargha qatnishishni ümid qilatti. Emma, emeliyette ular tengsizlikke uchridi. Maarip qurulmisida birnechche yildin ilgirila aliy mekteplerde xitay tili omumlashturuldi. Hetta yesli, bashlanghuch mektep, ottura mekteplerdiki maarip sistémisi pütünley xitay tilini asas qilghan maarip qurulmisigha özgertildi. Netijide ana tilini qollanghuchilarning uyghur aptonom rayonida hökümet ishliri hem iqtisadiy qurulushlargha qatnishishi cheklimige uchridi. Bu ehwal uyghurlarni iqtisad, jemiyet, siyasiy paaliyetlerde héchqandaq höküm chiqirish hoquqi yoq haletke keltürdi."

Ilham toxti ependi uyghurlarning hökümet teripidin chetleshtürülüshining yene bir muhim ipadisi ularning öz zéminidiki yer asti, yer üsti bayliqlirigha ige bolush hoquqining yoqluqini mundaq bayan qilidu: "milliy térritoriyidiki bayliqlardin behrimen bolush hoquqini merkizi hökümet kontrol qilmaqta. Bu bayliqlarni échish hoquqi héchqachan yerlik xelqning qoligha ötkini yoq. Bügünki künlükte bazar igilikining tereqqiyatigha egiship, menpeet shexsler qoligha merkezlishishke yüzlenmekte. Hazir gerche rayondiki yerlik milletlermu bayliqlarni échish hoquqigha ige bolsimu, lékin bu yerdiki bayliqlarni échishqa qiziqiwatqanlar yenila rayongha yéngidin köchmen bolup kéliwatqanlar bolmaqta. Uyghurlar bu bayliqlarni échishqa qatnashturulmidi, eksiche bu bayliqlarning échilishi hem iqtisadiy menpeetler bedilige uyghurlar öz térilghu yerliridin ayrilip qalmaqta, öz medeniyitini qurban qilmaqta. Mana bu ehwallarning hemmisi rayonda az sanliq millet dep qariliwatqan yerlik milletning iqtisad, siyaset, medeniyet hem ijtimaiy orun jehette chetleshtürülüwatqanliqining ipadisidur."

Ilham toxti ependi léksiyiside yene xitay merkizi hökümitining xaraktéri, qurulmisi, milliy siyasiti shundaqla xitaydiki ölke, aptonom rayonlarning merkizi hökümetke béqinishidiki konkrét sewebler, yerlik orunlarning hoquqi kapaletke ige bolushi kérekliki qatarliq mesililer heqqidimu toxtalghan. Biz programmimizning kéyinki qismida bu mezmunlarni tonushturimiz.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/ilham-toxti-12222010144348.html/story_main?encoding=latin

Kambodzhadin Qayturulghan Tutqun Memtili Rozining Salametlik Ehwali Ailisidikilerni Jiddiy Endishige Salmaqta


Muxbirimiz Shöhret Hoshur

2010-12-13

Besh balisi bilen qiyin ehwalda qalghan gülbahar sadiq kambodzhadin qayturulghan éri memtili rozining hayati bixeterliki üchün xitay ichi-Sirtidiki alaqidar organ we jemiyetlerni yardemge chaqirmaqta.





RFA/Shohret Hoshur

Kambodzhadin tutup kétilgen uyghurlardin biri memtili rozi. 2009 - Yili 11 - Ay. Kambodzha



Bir yilning aldida kambodzhadin tutup kétilgen uyghurlardin biri memtili rozi, kambodzhagha chiqishtin bir qanche ay awwal, guangjuda qatnash weqesige uchrap bir qoli sunup ketken, dawalinish jeryanida sunup ketken qoligha 3 dane tömür parchisi sélip téngilghan؛ doxturning körsetmisi boyiche, bu tömür parchiliri, bu yil 2 ‏-Ayda bilikidin élinishi kérek iken. Emma, bu waqittin hazir 10 ay éship ketken bolsimu, memtili rozining ailisi memtili heqqide héchqandaq uchurgha érishelmigen. Doxtur eyni chaghda, eger tömür parchiliri waqtida éliwétilmise, téngilghan qolning sésip kétidighanliqini we buning bilen uning hayatighimu xewp yétidighanliqini eskertken. Shunga memtili rozining ailisidikiler memtilining hayatiy bixeterlikidin jiddiy endishe qilmaqta we alaqidar orun we jemiyetlerni yardemge chaqirmaqta.



Memtili rozi bu yil 34 yash bolup, yéngisar nahiyiside tughulghan we ghulja shehiride chong bolghan. Bashlanghuch mektepni püttürüp, nawayliq hünirini ögengendin kéyin, ghulja shehirining xitay bazirida nawayliq qilghan. Kéyin ü, ghuljida chégra baziri échilghandin kéyin, tijaret bilen shughullinip,, iqtisadiy jehettin yüksilishke bashlighan؛ 1997 ‏‏-Yili 5 ‏-Féwral weqesi yüz bergende, u weqege chétishliq dep eyiblinip 15 kün qamap qoyulghan. 2000 ‏-Yili qanunsiz diniy paaliyet bilen shughullandi dep eyiblinip 3 yilliq késilgen. Jaza mudditi toshqandin kéyin, ürümchige yénip kélip deslepte ürümchide, arqidin guangjuda nawayliq dukini achqan. U nawayliq qiliwatqan mezgilide qatnash weqesige yoluqup, bir biliki sunup ketken.



2009 ‏-Yilidiki 5 ‏-Iyul weqesidin kéyin, guangjudiki uyghurlarmu weqege chétilip tutqun qilinishqa bashlighan. Mana bu chaghda u yene bir awarichilikke yoluqushtin endishe qilish sewebidin hem iqtisadiy jehettiki qiyinchiliqliridin qutulush üchün hijret qilghan.



Melum bolushiche, memtili rozi kambodzhadin qayturulghan yene bir türküm uyghurlar bilen birlikte, qeshqerdiki türmide qamilip yatmaqta. Xitay saqchi organliri uning ailisige hazirghiche héchqandaq uchur bermigen.



Besh balisi bilen qiyin ehwalda qalghan gülbahar sadiq yoldishining hayati bixeterliki üchün xitay ichi-Sirtidiki alaqidar organ we jemiyetlerni yardemge chaqirmaqta.


http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/memtili-rozi-12132010200106.html/story_main?encoding=latin

Ilham Toxtining Nezerbend Qilinishigha Seweb Bolghan Léksiye -1

Muxbirimiz Méhriban
2010-12-17

Xitay merkizi milletler uniwérsitétining dotsénti, «uyghurbiz tori» ning sahibi ilham toxti ependi, 9-Dékabirdin 15-Dékabirghiche nezerbend qilinghan idi. Bügün ilham toxti ependi radiomiz muxbirigha eyni chaghda özining bir hepte nezerbend qilinishigha, uning nobél tinchliq mukapati sahibi lyu shyawbo bilen bolghan dostluq munasiwitidin bashqa 2010- Yili 3- Dékabir küni sözlengen « shinjangdiki milliy siyaset » namliq léksiyining seweb bolghanliqini bildürdi. Shundaqla eyni chaghdiki léksiye arginalini muxbirimizgha ewetip berdi.
Ilham toxti :"méning nezerbend qilinishimgha men sözligen léksiye asasi seweb boldi"

Ilham toxti ependi bügün ziyaritimizni qobul qilip, özining bu qétim nezerbend qilinishidiki sewebler heqqide toxtaldi.Ilham toxti ependi özining ehwalini bayan qilip, bir aydin buyan béyjingdiki dölet amanliqini qoghdash xadimliri teripidin köp qétim « chay ichip söhbetlishish» ke chaqirtilghanliqini, bolupmu 3- Dékabir küni özining béyjingdiki her millet ziyaliyliri qatnashqan bir qétimliq léksiyiside, uyghur aptonom rayonida yürgüzülüwatqan milliy siyaset hem uyghurlar bilen xitaylarning rayonda bille yashash jeryanida saqliniwatqan konkrét mesililer heqqide léksiye sözligini üchün, shu küni léksiyige qatnashqan dölet amanliqini qoghdash xadimliri teripidin « bu léksiye sezgür témida sözlendi» dep qarilip, özining söhbet ötküzüsh namida bir kéche öyige qayturulmighanliqini bildürdi.

Ilham toxtining léksiyiside xitayning uyghurlargha qaratqan milliy siyasiti tenqid qilinghan

Ilham toxti ependi yene élxet arqiliq, 3- Dékabir küni sözlengen léksiyining toluq tékistini ewetip berdi. Léksiyige "shinjangdiki milliy siyaset, uyghurlar bilen xitaylar qandaq sharaitta barawer yashiyalaydu?" dégen téma qoyulghan bolup, ilham toxti ependi öz léksiyiside 1955-Yili uyghur aptonom rayoni qurulghandin buyanqi milliy aptonomiye siyasitining rayonda ijra qilinish jeryanida saqlanghan mesililer hem rayondiki yerlik milletlerning naraziliqi qozghilishidiki sewebler heqqide toxtalghan.
Biz bügünki programmimizda léksiyining kirish söz qismi hem uyghur aptonom rayonida yürgüzülüwatqan milliy siyasetning alahidiliki heqqidiki qismini tonushturmaqchimiz.

Léksiyining kirish söz qismida kommunist hakimiyetning uyghurlargha qaratqan milliy siyasiti hem manju istélasidin buyan hel bolmay kelgen milliy ziddiyet otturigha qoyulghan.

Ilham ependi léksiyining kirish söz qismida mundaq bayanlarni béridu:
"2010- Yili uyghur aptonom rayonining qurulghanliqigha 55 yil boldi. Junggo kommunist partiyisi 1949- Yili hakimiyetni qoligha alghinidin buyan, bu zémin jungxua xelq jumhuriyitining ölke derijilik memuri rayonigha aylandi. Junggo kommunist hökümiti ichkiri rayondiki xelqlerni kolléktip halda rayongha köchmen bolup olturaqlishishqa teshkillidi. Netijide xitay millitini asas qilghan köchmenler rayongha köchürüp kélinip, bu yerdiki milletlerning milliy qurulmisining özgirishini keltürüp chiqardi.2009- Yili yil axirigha kelgende rayondiki xitaylarning nisbiti 1949- Yildiki 4.5% Tin 39% ke yetti. Halbuki uyghurlarning nisbiti bolsa eslidiki 80% tin 47% ke chüshüp qaldi. Bu xil ehwal rayonda uyghurlar hem xitaylardin ibaret ikki chong millet qurulmisini shekillendürdi. Bu ikki milletning tarixi, medeniyiti, tili, étiqadi, siyasiy qarishi qatarliqlar tamamen oxshimaytti. Milliy alahidilikimu roshen perqliq bolup. Bir-Birige qarmu-Qarshi idi. Bu xil qarmu-Qarshiliq we perq ichide uyghur aptonom rayonining hazirqi alahide medeniyet muhiti shekillendi."

Ilham toxti ependi kirish söz qismida yene manju istélasidin buyan rayonda milliy ziddiyetning üzlüksiz hel bolmay kelgenlikini otturigha qoyghan.

Ilham toxti ependi bu heqte mundaq bayan béridu:
"Uyghur rayoni jungxua impériyisige kirgüzülgendin buyan, rayondiki milletlerge qaritilghan siyaset merkizi hökümet bilen yerlik hakimiyet otturisidiki asasi téma bolup keldi. Chünki rayonda yürgüzülgen herqandaq siyaset bu yerning hökümet tüzülmisi, iqtisadiy tereqqiyati, maarip tüzümi, bayliq teqsimati qatarliqlarning hemmisi rayonda yürgüzülüwatqan milliy siyaset bilen munasiwetlik. Bu shinjang mesilisi tetqiqati bilen shughullinidighanlar birlikke kelgen ortaq qarash. Emma, junggo hoquq merkezleshken bir dölet bolush süpiti bilen, milliy mesilide démokratiye we milliy alahidilikni nezerdin saqit qilip keldi. Dölet ichide ejdihaning ewladi, yenxuang ewladi dégendek nezeriyiler küchiyip, xitay tili emeliyettiki dölet tili dep qaraldi. Ilahsizliq terghib qilinip, bashqa milletlerning eneniwi qarashliri chetke qéqildi. Shinjangdiki asasliq mesile bolsa uyghur qatarliq yerlik milletler bilen xitaylarning öz aldigha ayrim nezeriyiwi qarashliri bar, ular bir ‏- Biridin perqliq. Hökümet dairiliri 50 nechche yildin buyan milliy aptonomiye tüzümini emeliyleshtüridighanliqi hem yaxshilaydighanliqini tekitlep keldi. Shinjang mesilisi mutexessislirimu özlirining oxshimaydighan teklip pikirlirini qoyup keldi. Emma, rayondiki milliy mesililer hel bolmay keldi."

Uyghur rayonidiki milliy siyasette merkizi hökümet hem xitay millitining menpeiti asas qilindi

Ilham toxti ependi xitay merkizi hökümitining uyghur aptonom rayonida yürgüzüwatqan siyasitide « rayonda xitay millitining hökümranliq orni kapaletke ige qilinghan » liqini otturigha qoyup, mundaq bayan qilidu:
"Shinjang uyghur aptonom rayonining eng aliy hökümrani partkom hem dölet igilikidiki idarilerning rehberliri. Asasliq bashqurghuchilarning zor köpchiliki xitay millitidin terkib tapqan. Bu shinjang hökümitining tömür tüzümi, herqandaq ammiwi teshkilat yaki shexsning bu qaidige xilapliq qilishigha ruxset yoq. Ilgiri mushundaq idi, hazirmu shundaq, belkim yéqin kelgüsidimu shundaq bolushi mumkin. Rayondiki axbarat, metbuatlar, herqaysi jemiyetlerning eng aliy hoquqlirini tutquchilar yenila xitaylar. Bu organlarning hemmisi partiye hem hökümetning qurushi hem qollishi astida barliqqa kelgen. 60 Yil jeryanida aptonom rayonning ikki nöwetlik reisidin bashqa qalghan reislerning hemmisi uyghur bolghan bolsimu, emma aptonom rayonning bu reislirining hemmisi merkizi hökümet teyinligen hem uzun mezgillik közitish hem terbiyileshtin ötken, sadiqliq derijisi yuqiri kishiler. Xitay millitidin teyinlengen partkom sékrétari hökümetning asasi hoquqini öz qoligha alghan."

Ilham toxti ependi 2009- Yili 5- Iyul ürümchi weqesidin kéyinki hökümet qurulmisidiki ehwal heqqide toxtilip mundaq deydu:
"2009- Yili 5- Iyul ürümchi weqesidin kéyin, merkizi hökümet shinjanggha eng zor kölemdiki tetqiqatchilar qoshunini ewetti. Hökümetning axbarat wasitilirimu bu heqte bes-Beste xewer bérishti. Shunga béziler junggoning shinjanggha qaratqan milliy siyasitide melum özgirish bolushi mumkin dep qarashti. Emma, men undaq qarimaymen. Méningche, hazir rayonda « wang terepdarliri » bilen islahatchilar terepdarliri otturisida küch sélishturmisi bolghandin bashqa, xitay millitining rayondiki hökümranliq ornida héchqandaq özgirish bolmidi. Chünki merkizi hökümetning xitaylarning küchi arqiliq rayonda siyaset yürgüzüsh hem rayongha hökümranliq qilish idéologiyisi özgergini yoq."

Ilham ependi özining bu qarishini mundaq izahlaydu:
"Merkizi hökümet üzlüksiz halda bingtuenni kücheytishni teshebbus qiliwatidu. Bölüp bérish usulini qollinip, yardem bérish namida yer hem bayliqlarni teqsim qiliwatidu. «Qosh tilliq oqutush» namida pilanliq teshkillik halda zor küch bilen xitay tili maaripini omumlashturuwatidu. Gerche uzun yillardin buyan, ishsiz,aliy mektepni tügetken yashlarni xizmetke orunlashturush pilanini yolgha qoyidighanliqini jakarlighan, shinjanggha yardem namida yerliktin élinidighan bayliqning bir qismini puqralarning turmush muhitini yaxshilashqa wede qilghan bolsimu, emma bularning hemmisi pilan ichidiki bir tamche sula xalas. Chünki bu tereqqiyatlarning hemmisi rayondiki xitay milliti hem yéngidin köchürülüp kéliwatqan köchmenlerning menpeitini chiqish qilmaqta. Partkom sékrétarliri hem herqaysi derijilik xitay hoquqdarliri bu tereqqiyatning pilanlighuchiliri hem ijrachiliri. Shundaq bolghini üchün, kelgüside rayondiki iqtisadi sewiyini körsitidighan ‹g d p › ning éshishimu yenila rayonda hökümranliq ornida turuwatqan xitay millitining menpeitini asas qilghan bolidu."

Ilham toxti ependi léksiyisining kéyinki qismida xitay hökümiti teripidin «uyghur aptonom rayoni» dep atalghan bu zéminda uyghurlar bilen xitaylargha qaritilghan siyasettiki perq hem bu ikki millet otturisidiki ziddiyetning küchiyishige seweb boluwatqan amillar heqqide toxtalghan. Biz kéyinki programmimizda ilham toxti ependining léksiyisining kéyinki qismidiki mezmunlarni tonushturimiz.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/ilham-toxti-12172010163659.html/story_main?encoding=latin

20 Uyghurning Kambodzhadin Qayturulushining 1 Yilliqi Munasiwiti Bilen Uyghur We Xelqara Teshkilatlar Bayanat Élan Qildi

Muxbirimiz Shöhret Hoshur
2010-12-16

20 Siyasiy panahliq tiligüchining kambodzhadin xitaygha qayturulghinigha bir yil toshti. Emma, xitay hökümiti hazirgha qeder bu 20 uyghurning qeyerdiliki, salametlik ehwali, dilosining qanuniy basquchliri heqqide héchqandaq melumat bermidi. Bu weziyet mezkur mehbuslarning aile ‏- Tawabiatliri we chetellerdiki uyghur we xelqara teshkilatlirini endishige salmaqta.


RFA/Shohret Hoshur

Kambodzhadin qayturulghan uyghurlarning bir qismi 2009-Yili 11-Ay, kambodzha

Bultur 10 ‏-Ayning ottura-Axirliri, xitayning " 5-Iyul" din kéyinki qara-Qoyuq tutqun we basturushliridin özini daldigha élishni meqset qilghan bir türküm uyghurlar, xitayning jenubtiki ölkiliri arqiliq wyétnam, laos, tayland qatarliq döletlerge qéchip chiqqan. Ular kishilik hoquq teshkilatlirining yol körsitishi we yéteklishi bilen kambodzhagha toplanghan.

Ularning sani 22ge yetken we siyasiy panahliq iltimasi b d t ning alaqidar tarmiqi teripidin qarap chiqiliwatqan bir pursette, xitay weqege qol tiqip, kambodzha hökümitidin 22 neper uyghurni qayturup bérishni telep qilghan. Kambodzhadiki amérika konsulxanisi we xelqara teshkilatlar kambodzhani agahlandurup, bu 22 uyghurni xitaygha qayturmasliqqa chaqirghanda, kambodzha hökümiti bu uyghurlarni xitaygha qayturmaydighanliqi heqqide arqa-Arqidin bayanatlar bergen. Emma, axirida ushtumtut pozitsiye özgertip, b d t ning himayiside panahliniwatqan bu uyghurlardin 20 nepirini tutqun qilghan we bir qanche künning ichidila xitaygha qayturuwetken.

Uyghur tarixidiki untulmas weqelerdin biri dep qariliwatqan bu weqege mana hazir bir yil boldi. Bu jeryanda dunyadiki 60 nechche kishilik hoquq teshkilati birlikte imza toplap we birleshme bayanat élan qilip, xitay dairilirini, 20 uyghur mesilisini bir terep qilishta xelqara qanuniy ölchemlerni asas qilishqa chaqirdi. Amérika hökümiti, kambodzha hökümitige 3 qétim jazalash tedbiri qollandi؛ bu tedbirler, kona qerzini emeldin qaldurmasliq, herbiy esliheler yardimini toxtitish we kambodzhaning kiyim-Kéchek qatarliq mallirigha ijra qiliniwatqan baj kechürümini bikar qilish qatarliqlardur.

Xitay hökümiti xelqara teshkilatlarning 20 uyghurning ehwalini ashkarilash heqqidiki teleplirige izchil halda qulaq yopurup kelmekte. 20 Uyghur ailisining körüshüsh we yoqlash telipi ret qilinmaqta. Xitay yene ariliqtiki bayanatlirida héchqandaq pakit körsetmey turup," bu 20 uyghur ichide bomba yasash we ot qoyush jinayitige arilashqanlar bar" dep eyiblidi.

Weqening bir yilliqi munasiwiti bilen bügün dunya uyghur qurultiyi bir bayanat élan qilip, gherb döletlirini 20 uyghurning mesilisini untup qalmasliqqa we ularning ehwalini ashkarilash heqqide xitaygha bésim ishlitishke chaqirdi. Bayanatta dunya uyghur qurultiyining reisi rabiye qadir xanimning munu sözlirige yer bérilgen: "5 ‏-Iyuldin kéyinki qara-Qoyuq tutqun we qattiq basturush sewebidin, 5 ‏-Iyul namayishigha meyli qétilghan yaki qétilmighan bolsun, kishilerning weziyettin qorqushi we rayondin qéchishi we bashqa döletlerdin panahliq tilishi normal bir ehwal. Shunga xitay hökümiti 20 uyghurning ehwalini ailisi we dunya jamaitige ashkarilishi we ularni derhal qoyup bérishi kérek."

Ish merkizi italiyide bolghan xelqaraliq tinchliqperwer radikal partiyisi bügün, 20 uyghur heqqide bayanat élan qilip, kambodzha we xitayni yene bir qétim tenqid qildi. Teshkilat bayanatida, bu ikki döletning, 1951 we 1967 yillarda tüzülgen xelqaraliq siyasiy panahlanghuchilar kélishimige ashkara xilapliq qilghanliqini bildürüp, yawropa birlikini we bashqa xelqara teshkilatlarni 20 uyghurning ehwalini xitay hökümitidin sürüshte qilish heqqide heriketke chaqirdi.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/kambodzha-uyghur-12162010183814.html/story_main?encoding=latin

Xelqara Insan Heqliri Küni Munasiwiti Bilen Gérmaniyide Namayish Ötküzüldi

Ixtiyari Muxbirimiz Ekrem
2010-12-13

Xelqara insan heqliri küni munasiwiti bilen 12 - Ayning 10 - Küni gérmaniye paytexti bérlin shehiride xeter astidiki milletlerni qoghdash teshkilatining xitaygha qarshi namayishi, myunxén shehiride d u q we yawropa sherqiy türkistan birliki teshkilatining xitaydiki insan heqliri depsendichilikini pash qilish namayishi bolup ötti.


RFA/Ekrem

2010 - Yilliq dunya insan heqliri küni munasiwiti bilen 12 - Ayning 10 - Küni gérmaniyide ötküzülgen namayish

Gérmaniyining myunxén shehiride ötküzülgen namayish sheher merkizidiki odions meydanigha orunlashturulghan bolup, chüshtin kéyin saet 14:30 din 16:30 gha qeder dawamlashqan bu namayishqa gérmaniyining herqaysi sheherliridin kelgen köp sanda uyghurlar qatnashti.

Namayishchilar ay yultuzluq kök bayraqni kötürüp, namayish sépining aldigha 2009 - Yili 7 - Ayning 5 - Küni ürümchide yüz bergen "5 - Iyul weqesi" ge munasiwetlik süretler chaplanghan taxtaylarni körgezme qilghan halda namayish élip bardi. Körgezme buyumliri ichide xitayning atom sinaqlirigha ait körünüshler, pilanliq tughut siyasitige ait körünüshler we xitayning qanliq qirghinchiliqlirigha munasiwetlik süretlermu belgilik salmaqni igiligen idi.

Myunxén shehiridin 400 km yiraqliqtin kélip bu qétimqi namayishqa qatnashqan, wetendin chiqqinigha uzun bolmighan neyime xanim, özining chetelde tunji qétim xitaygha qarshi bundaq bir sepke qoshulghanliqini, buningdin köp hayajanlanghanliqini bildürüp ötti.

Yawropa sherqiy türkistan birliki teshkilatining muawin reisi, gérmaniye uyghur ayalliri birlikining reisi gülnar xanim bu qétimqi namayishqa bolghan tesiratini ipadilidi.

Bu qétimqi namayishqa köp sanda ayallar we balilar qatnashqan bolup, közetküchilerning diqqitini jelp qildi. Bu kün xelqara insan heqliri küni hem xitay ziyaliysi lyu shawbogha nobél tinchliq mukapati tarqitilghan kün bolghach, köpligen kishiler xitaygha qarshi teshwiqat waraqchiliri we körgezmilerni körüp, xitaydiki insan heqliri depsendichiliklirige nepretlirini bildürdi. D u q bash katipi dolqun eysa ependi bu qétimqi namayishning meqsiti heqqide toxtilip ötti.

12 - Ayning 10 - Küni xelqara insan heqliri teshkilatlirining xitaygha qarshi namayishliri bir qisim yawropa döletliridimu élip bérilghan. Gérmaniyidiki xeter astidiki milletlerni qoghdash teshkilati 12 - Ayning 10 - Küni xitayning bérlindiki bash elchixanisi aldida namayish ötküzüp, xitay hökümitining pikir erkinlikige qarshi zorawanliq qilmishlirini eyibligen hemde xitay türmisidiki erkinlik jengchilirini qoyup bérishni telep qilghan.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/dunya-insan-heqliri-12132010171806.html/story_main?encoding=latin

Beazley pledged troops to help US in a war with China Philip Dorling and Richard Baker

December 8, 2010
Replay video AUSTRALIA's ambassador to the US and former opposition leader, Kim Beazley, assured American officials that Australia would always side with the US in the event of a war with China, a confidential diplomatic cable reveals.

Mr Beazley's remarks, made in a meeting in 2006 with the then US ambassador, Robert McCallum, just months before Kevin Rudd replaced him as Labor leader, are significant as no Australian federal political leader has ever disclosed what position they believed the nation should take if the US and China came to blows over Taiwan - an event that would present Australia's greatest foreign policy dilemma.

Advertisement: Story continues below The cable, classified as confidential and not to be disclosed outside the US government, gave the following summary of Mr Beazley's comments: ''In the event of a war between the United States and China, Australia would have absolutely no alternative but to line up militarily beside the US. Otherwise the alliance would be effectively dead and buried, something that Australia could never afford to see happen.''

The cable is one of hundreds of US State Department documents relevant to Australia released by the WikiLeaks website to the Herald.

Two other cables reveal further insights into Australia's relations with China. They relate to a pledge in 2007 by Mr Rudd, as the newly elected prime minister, to US officials to ''get inside the heads'' of China's leaders, and the government's belief that China had tried to intimidate it through a series of actions last year, including the arrest of the former Rio Tinto executive Stern Hu.

Mr Beazley was commenting on remarks in 2004 by Alexander Downer, then the foreign affairs minister in the Howard government, that a conflict between the US and China over Taiwan would not necessarily trigger Aus- tralia's obligations under the ANZUS Treaty.

The treaty commits Australia and the US to respond if the armed forces of the other in the Pacific come under attack.

Mr Downer's comments, which he insisted were taken out of context, caused concern in Washington and prompted the then US ambassador, Tom Schieffer, to declare that America expected Australia's support in the event of conflict over Taiwan.

The then prime minister, John Howard, refused to comment publicly on what Australia would do if hostility broke out between the US and China, saying it was a hypothetical situation.

But Mr Beazley told Mr McCallum that Mr Downer should have ''known better than to have given Beijing any notion that Canberra would be able to sit out a conflict''.

The publication of Mr Beazley's remarks comes at a sensitive time in Australia's increasingly complex relationship with China.

Earlier this week, another cable released by WikiLeaks revealed that last year Mr Rudd, now the Foreign Affairs Minister, told the US Secretary of State, Hillary Clinton, to be prepared ''to deploy force'' if efforts to integrate China into the international community failed.

A fresh WikiLeaks cable released to the Herald discloses the Australian government's belief that China had tried last year to intimidate it through aggressive lobbying, increased public criticism, the arrest of Hu and the ''time-worn tactic'' of cancelling high-level visits.

The confidential cable from the US embassy in Beijing last December quotes Graham Fletcher, the first assistant secretary for north Asia in the Department of Foreign Affairs and Trade, as saying Australia had stood up to Chinese pressure and forced its leaders to soften their approach in the latter part of the year. ''We learnt we can make them blink,'' the cable quotes Mr Fletcher as saying, adding his view that it was ''only round one''.

Mr Fletcher is recorded describing how China had gone to great lengths last year to pressure Australia not to give the Uighur leader Rebiya Kadeer a visa, including ''privately warning a major Australian bank that sponsors the National Press Club to use its influence to block a Kadeer speech there''.

He told the US officials of the federal government's concern that cracking down too hard on Chinese lobbying in Australia would ''simply drive it underground''.

Meanwhile, another cable in the latest releases, dated December 2007 and from the US embassy in Canberra following a meeting between Mr Rudd and Mr McCallum, records Mr Rudd stating his intention to engage China and ''get inside the heads of their senior leadership on their long-term plans''.

Mr Rudd told Mr McCallum he was ''not starry-eyed towards China'', despite his time as a diplomat in Beijing.

http://www.smh.com.au/technology/technology-news/beazley-pledged-troops-to-help-us-in-a-war-with-china-20101207-18obt.html

Sherqiy Türkistan 12-Dekabir Oqughuchilar Herkitining  25 Yilliqni Tebrikleymiz! (Arxip)



Nurmemet Musabay

Bundin 20 yil ilgiri, yeni 1985-yili 12-dekabir kuni, kar yeghiwatkan Urumchi kochilirida erkinlik, Horluk, insaniy hek-hokukini, demukiratiyini istep 10 nechchiming uyghur yaxliri retlik tizilip, mustemlikichi hakimyetke karxi Xoarlirini unlik towlighan kun.

Bugun: uyghur yaxlirining Horlikke texna, mustemlikichige karxi korkmas, tezpukmes iradisini ochuk ipadiligen kun .bugunki bu xereplik kun bilen xu kunki septin orun alghan barlik sawakdaxlar we sepdaxlarni kizghin tebrikleymen hem aliy hormitimni bildurimen.Bu kunni putun uyghurlar her yili yad etip keliwatidu. Menmu eyni zamanda, ohximighan makanda bu kunni iptiharlik, seghinix bilen eslep we hatirilep keliwatimen. Bugunkisi 20-ketimliki.



1. 12-dekabir herkitidin ilgirki Uyghur elining Siyasiy we ijtimaiy ehwali.



Hemmimizge melum bolghinidek , 70–yillirining ahiridin baxlap, Hittayda elip berilghan iktisadiy we yuzeki siyasiy islahatlarning bizning wetinimizdimu azrak ijraetliri boldi. Iktisadiy islahat dengiz boyidiki hittay yurtliridek erkin koyup berilip, qet el meblighini biwaste kirguzup, ronak tapalmighan bolsimu,emma uxxak tijaretke bir az yol koyuldi.Helkimizning keyim kechek, yemek ichmek mesilisi Hittay mustemlike tarihida bir –az yahxilinip,mediniy-maaripka kongul bolidighan boldi.. Mediniyet inkilabi tupeyli yokalghan pen, mediniyet, Maarip eslige kelip, yax osmurler mektipini dawamlaxturalaydighan boldi. Hetta aliy mekteplerge okuxka berix eslige keldi. Siyasiy islahat Dengiz boyidiki echiwetilgen rayonlarda Kommunistik partiyining Rolini ajizlatkan bolsa , bizning yurta kucheyitti.Jallat WangJenning olukining kuli uning wesiyiti boyiche Tengri teghigha chechilghandin keyin, chong hittay milletchiliki kucheydi. Oy-makansiz, ach –yalingach kalghan hittay kochmenliri bizning yurtka axik bolup, yureklik halda, uzliksiz kellixke baxlidi. Hittay karihanichiliri Merkiziy Hittay hokumitining we Korchak Aptonom rayonluk hokumetning alahide etibar berixi, kapalet berixi, we teklip kilxi bilen, meblegh selip zawut, kan, karhana, we yerlerni setiwelixka, kotire elixka baxlidi. Buning bilen yerlik helik ixsizlixix, yersislixixke karap yuzlendi. Hittay merkiziy hokumitining her ketimlik wetinimizge yurguzgen “ alahide etiwar berix” harektiridiki atalmix Gheripni echix, Namratlarni yolex, Namrat rayonlargha yardem berix, Milletler ittipaki boyiche ilghar nahiye, koture berix,Karhana hodde alghuchi ixchilarni teklip bilen tallap ixlitix, … wahakaza katarlik aldamchi siyasetliri helkimizni asta-asta yerliridin, oy-makanliridin ayrip, tehimu namratlixixka elip mangsa,.Eksinche tehimu kop echikap ketken oghri, bulangchi hittay kochmenlirining yerlixixige Kanuniy yollarni echip berdi.

Hittayning Tarihtin buyanki yalghan wede, hiliger ,aldamchi siyasetlirini obdan bilgen helkimiz Hittayning bu isalahatiningmu helkimizge bir xumluk elip kelidighanlikini bildi.. netijide Hittayni sozide, wediside turux, ozining asasiy kanunigha bolsimu hormet kilixini istep; 1980-we 1981- yilliri Aksu, Kaghilik, Kexker,Peyziwat, Artux Katarlik wilayet, nahiye we xeherlerde namayixlar boldi. Bundak chong- kichik namayixlar wetinimizning baxka yurtliridimu uzliksiz dawamlixip turdi.

Ziyaliylirimiz helkining kelechigi ustide oylandi hem nexiryatlarda yepik xekilde oz endixilirini elan kildi, otmuxni esimizge saldi. Emme yurek sozini texigha chikiralmay, ichige yutup, achchik tamaka, harak bilen derdini chikardi. Nurghunliri ichide echinip, yighlap tugexti.

Xu dewirlerde Aliy mektep okughuchiliri arisida zor oyghinix boldi.Miliy maaripni yahxilax, Milliy okughuchilarning supitini osturux, okutux materiyallirini kopeytix, Milliy okughuchilarning chet’elge okuxka chikixi uchun purset berixi, Aspiranlik (masterlik) okuxka milliylardin koprek elix ,…. Katarlik bir katar mesililerde mektep we aptonom rayon rehberliri bilen keskin bes- munaziriler elip baridighan bolduk.

Merkiziy hokumet yaki aptonom rayonluk hokumetning Pilanlik tughut Kanuni, yer kanuni, karghanilarni kotire elix-berix belgilimisi, Karhan hodde alghuchilarning ixchilarni ixka elix we ixtin boxitix belgilimisi( hokuki) digenge ohxax belgilme , siyaset, kanunlarni chikaghanda, okughuchilar arisida bu belgilime, kanun-siyasetlerning Uyghur helkighe ekilidighan payda ziyini hekkide keche-kechilep munazirilixettuk..Tarihni sozlep kelip ,ketkuzup koyghan yerimizdin echinduk, utukluk, xanlik yerliridin pehirlenduk. Meyli harak sorini bolsun, meyli hepte ahirida bolidighan sen’et, tansa kechilikide bolsun ahirida 4-5 tin bolup, ozimizning we ewladlirimizning kelechigi hekkide sozlixettuk. Yataklarda tun nisbige keder uhlimay,her birsimiz bilginimizni, anglighinimizni, okughinimizni, korginimizni sozlixip ,otmux bilen bugunni we kelechekni selixturup, xundak mediniyetlik, jesur bir milletning , tarihiy duxminimiz bolghan bir pes, mediniyet oghrisi milletning asaritige chuxup kalghanlikimizgha echinip,ularni her hil tillar billen tillap ozimizni bezleytuk.

Yurtimizde keyni- keynidin boluwergen nahekchiliklar, okughuchilarni asta-asta karxi pikir beridighan, nahekchilikke kaynap ochuk sozleydighan kildi.

1983-yili yeza igilik inistutining okughuchiliri mektep etrapidiki hittaylarning milliy okughuchilarning biheterlikige tehdit kilghanliki, heli kop jinayi ixlar yuz bergen bolsimu, mektep we xu rayonluk sakchi idarisining hichkandak tedbir almighanliktin, putun mektep okughuchiliri yighilip, namayix kilip Uyghur Aptonom rayomluk hokumetke bardi..

“Xinjiang” universiti katarlik bir kanche mekteplerde okughuchilarning tamikining tazlikigha dikket kilix, supitini yahxilax hekkide kop pikir-teklipler bersimu ozgermigende, yighilip mektep mudirining ixhanisi we oylirige barduk..

Aliy mektep okughuchiliri kaynap zerdini basalmay yurgen yili yeni 1985-yili:__

_Wetinimizdiki yerlik heliklerni ziddiyetke salidighan Aptonom oblastlarning we xerepsiz aptonom rayonning 30 yillik toyi boldi.

_ Hittayning ichkiri olkiliridiki jinayetchilerni wetinimizge yotkidi.

_ Ozimizning wetinide ozimiz az sanlik tursakmu yene bizge pilanlik tughut belgilimisini yolgha koyuxni karar kildi.

_Hittay kanchilirigha alahide imtiyaz berip, wetinimizde halighanche kan kezixigha, bozyer echixigha , nefit kedirixigha ijazet berdi.

_ Aptonom rayon ning reisini konglige yakmisa mudditi toxmisimu, yerlik helik kurultiyining testikisiz almaxturdi. Mana muxundak uyghur helkighe ahanet kilidighan bir yurux atalmix siyaset, belgilime, kararlar Aliy mektep okughuchilirini pikir toplap, mektep rehberlikige weAptonom rayon rehberlikige yetkuzux uchun toplixixka, sewep boldi.



(Dawami bar)



2- Teyyarlik we texkillex jeryani



Hittayning her yili, her ayda degudek helkimizni zawallikka yuzlenduridighan, wetinimizni munkerz kilidighan yukarkidek siyaset, belgilimilirining elimizde ijra kilinixi, birkisim okughuchilarni oyghatti we yighilip narazilik bilduruxke mejburlidi..

1985-yili 11-dekabir kuni, “Xinjiang” uniwersitidiki barlik siniplarning sinip baxlikliri we paaliyetchan okughuchilar, uyghur oghul okughuchilar yatak binasining 219- nomurluk ( Tebbi jughrapiye 82-yillik okighuchilar ) yatakka yighilip, yukarki temilarda munazirlextuk. Ahiri 12-dekabir kuni saet chux wahti 1 de, uniwersit kutuphana aldidiki meydangha yighilip, mektep we Uyghur Aptonom rayon rehberliri bilen koruxup ,ozimizning pikir –teleplirimizni berixke koxulduk. We baxka mekteplerning pikrini elix uchun alakichi ewettuk. Hem kech saet 6 de muxu orungha yene yighilixka kelixtuk.

Lekin kechte, ketken alakichi netijisiz kaytip keldi. Hemmimiz her hil pikir-tekliplerni berduk. Desliwide, 12-dekabir etigini ders taxlap , saet 8 de mektep kutuphana aldidiki meydangha yighilip, andin retlik tizilip Uyghur Aptonom rayonluk helik hokumitining aldigha barmakchi bolduk..

Keyin; …Eger mektep kutuphana aldigha yighilsak, mektep rehberliri derwazini takiwelip, bizni tekip kilsa , chikalmay kalimiz . xunga , top –top bolup,mekteptin chikiwelip, hemmimiz 8de Uyghur Aptonom rayonluk helik kurultiyining aldigha ( Helik meydanigha) yighilayli, digenge koxulduk.

Chuxken pikir, telepler we naraziliklarni bir sawakdax yighip, bex turluk kiliptu. Keyin 10 gha kopeydi. Ahiri 6 turlikke yighinchaklinip, Hokumetke sunuldi.


Baxka aliy mekteplernimu seperwer kilix uchun alakichi mangghuzduk..Bu nowet ozlikimizdin ikkidin bolup mangduk. Men we Muhter (82-yillik biologiye sinipida) ikkimiz Sanaet inustutigha barduk. Biz sanaet inustutigha berip,ozimiz toniydighan, ottura mekteptiki pikirdax sawakdaxlirimiz arkilik, kop sandiki siniplarning sinip baxlikliri we ijtimai paaliyetlerde aktip, hayajan okughuchilarni bir yatakka yighip, ozimizning mekset, pilanini uhturduk we hokumetke sunmakchi bolghan telep, pikir we narazilikimizni birmu bir xerhilep chuxendurduk.hem ete bolidighan yighilixka katnixixini tewsiye kilduk. Ular bizni kizghin kollidi we chokum putun okughuchilarni seperwer kilidighanlikigha wede berdi. Muhter ikkimiz iximizning onguxluk bolghinidin hoxal bolup, hayajan ichide piyade , kech saet 1de “Xinjiang” uniwersitigha kaytip kelduk. Yeza igilik inustuti, nefit inustuti, Pidagoka uniwersitige ketken alakichilarning ixi netijilik boluptu. Lekin Maliye we Tibbi Inustutlarning onguxluk bolmaptu.

(Dawami bar)





3- Yighilix we Namayix

12- dekabir ettigini saet 6de , hemmimiz tehi uhlawatattuk, tuyuksizdin yataklarning ixikliri urulup, yataklirimizgha okutkuchi, sinip mesulliri,Fakultit mesulliri kirip,bizni baxka terepke mangmay, udul sinipka derske berixka undidi…Nurghun okughuchilar Chala uykuchilikta nime bolghinini bilelmey ganggirixip kelixkan idi. Bir kisim okughuchilar, bugun bolidighan paaliyettin tehi hewrsiz idi. Men kech kelgechke, tehi oz sinipimdiki we yatikimdiki ballarghimu diyelmigen idim. Adettiki normal paaliyet wahtidin burun orunliridin turup ketken okughuchilar nime ix bolghinini we bugun kandak paaliyet bolidighinini, muxu ettigini Hemmisi toluk bildi. Okutkuchilarning salaliri bilen bir kisim okughuchilar axhanigha bardi. Lekin , axhana tehi echilmighan idi. Mektep rehberliri bizge burunrak ettigenlik naxtimizni berip, siniplirimizgha mangghuzmakchi boldi. Lekin axpezlerning bu ixtin hewiri yok idi. Axpezler kelip, teyyarlikini kilip, axhanini axkuche nurghun okughuchilar axhana aldigha yighilip bolduk. Bugunki bu paaliyet toghruluk Her turlik chakchak, kizzikchiliklar boldi. bir kisimlirimiz kachimizni axhana aldigha ochiretke tizzip koyup, yatakka kaytkan bolup, mektep rehberliri we okutkuchilarning tosighinigha karimay, tamlardin artilip, arka yollarni aylinip, udul helik meydanigha karap yol alduk.

Bu herkette , kiz okughuchilar alahide aktip boldi. Ular kechiche, xam yorikida , teleplirimizni texwikat wariki xeklide kopeytip, seherde , 4-5 din bolup, helik meydanigha bardi.

Baxka mekteplerde ozgiche boldi; Pidagoka uniwersiti okughuchiliri 12-dekabir ettigini, hich chikmaydighan ettigenlik tenterbiye paaliyitige toluk chikip, tizilip yugreymiz dep, mektep meydanini ikki aylinip, andil udul kochigha chikip ketken. Yeza igilik inustuti okughuchiliri ettigenlik tenterbiye paaliyitini tamamlighandin keyin, piyade xu tizilghan peti udul helik meydanigha mengip keldi.

Saet 9 larda hemmimiz Uyghur aptonom rayomluk helik kurultiyi aldigha yeni Urumchi xehrlik helik meydanigha toplanduk. Keyin helik hokumiti orunlaxkan kochigha yotkelduk. Biz bilen birge bizni “koghdaydighan” korallik kisim eskerlirimu yotkeldi.Uyghur Aptonom rayonluk helk hokumiti orunlaxkan kocha okughuchilar bilen lik tolghan idi. 5-6 miz hokumet korusining rixatkilik tomur derwazisigha chikiwalghaniduk. Kochining xerkiy jenup teripidiki bir kichik dukkanning toppide , bir top okughuchilar bolup,ular yeza igilik inustutining bir okughuchisi oz yotkinining texini sokup yasiwalghan lozunkini koturiwalghan idi. Uyghur Aptonom rayonluk helk kurultiyining reisi Hamiddin Niyaz we bir nechche hittay baxliklar bilen birge okughuchilar aldigha kelip, oz hizmetchilirige kilidighan korkutux usuli boyiche, kapikini turup; _ “ tezdin tarkilip ketinglar, , silerni partiye-hokumet heksiz okutiwatidu , kandak soz bolsa mektep rehberliki arkilik bizge yetkuzinglar……” didi. Lekin okughuchilar pisent kilmidi. Keyin bir hittay sozge koxulup; bundak kilip mesilini hel kilghili bolmaydu., wekilinglarni kirguzunglar olturup sozlixeyli , didi. Lekin, okughuchilar ; “Biz ikkinchi Tomur Helipe bolmaymiz.!, telipimiz muxu keghezge yeziklik , xuninggha jawap bersun !!” dep kolliridiki keghezni igiz koturup wakiraxti. Hem ularni orighan chembirekni barghansiri kichiklitip, kistap, chikkan yerige kirguziwetti.birer saetkiche hich sada chikmidi. Kocha aylinip namayix kilayli diyixtuk, we heliki lozunkini koturup, kayta helik meydanigha kelduk. Sepning bir uchi tehi hokumet binasining aldidiki kochida idi.bir kisim okughuchilar namayix kilixni halimidi we tosidi. Kopunchimiz namayix kilimiz diduk. Ahiri men we yene bir S M isimlik yeza igilik inustutining okughuchisi ikkimiz nefit inustutidin kelgen okughuchi ( xu wakitta biz bir birimizni tonimaytuk) Tursun Nurdunni ( kanadada) koturup, murimizge dessitip turduk. Tursun Nurdun chala uyghurchisi bilen hittayche arilaxturup, kocha aylinip namayix kilidighinimizni uhturdi. Sepning aldidikilirimiz lozunkini koturup, kochigha karap mangduk. Biz xeherning jenubiy derwazisidin chikip, Dongkowruk, poyiz istansisi terep, Kiziltagh soda sariyining aldi, Gherbiy chong kowruklerni aylinip, Ximaliy derwaza arkilik saet 4 lerde yene helk meydangha kelduk. Biz meydangha kelguche Hittay korallik kisim eskerliri meydanning etrapini orap turuptiken. Biz meydanning jenubiy teripidin retlik tizilghan boyiche kirduk. Eskerler chikinip, meydanning otturidin bolup, uzun bir leniye boyiche bir ret tizildi. Bizmu ulargha karmu-karxi meydanning yerimide uzun leniye kilip tizildik. Biz xu sepimiz boyiche asta-asta aldigha mangduk. Eskerler bir –ikki kedemdin chekindi. Huddi kinolarda korinidighan , burunki zamandiki uruxlardek, ikki terep bir-birimizge karxi sep tuzgen iduk. Bizning kolimizda hich nime yok, peket ghezep-nepret baridi. Karximizdikiler hittay korallik kisimliri idi.. biz xu tezlikimizde aldigha mengiwerduk. Otturimizda 20-30 meter arlik kalghanda, okughuchilar arisida “ Hurra!! Hurre!!” Dep wakirax baxlandi. Biz asta yugrexke baxliduk. Hittay eskerlirige buyruk keldi bolghay, Uyghur Aptonom rayonlik helk kurultiyi korusi we binasigha karap chekindi.bizning Hurra!! Dep wakiraxlirimiz kopiyip hem kuchiyip, huddi hujumgha otkendek algha yugurduk. Bir kisim okughuchilargha oyun bolup bergen bolsa, kopinchiliri hekiki ghezep bilen yugireyti. Arkidikilerning ittirixliri bilen aldidikiler ozlirimizni tohtitalmay, meydan bilen helk kurultiyi binasi otturisidiki yoldin otup binaning ixigige kistap kelduk. Ahiri bir eyneklik ixigini chekiwettuk. Az wakittin keyin binaning pixaywanigha ( balkon) yeni her ketim yighin achsa xu kattabaxlar olturidighan munberge hokumet rehberliridin Sun Hanliyang, Hamiddin Niyaz katarlik 5-6 si chikip, soz kilmakchi boldi. Xuning bilen hemmiz meydangha chekinduk.. Yene xu kona gep : _wekil kirguzinglar, didi. Ular bir talay soz kildi emma bizning kulikimizgha yakidighan bir jumle yok idi. Ular sozlep, kaynap, achiklinip;- eger birer kalaymikanchilik chiksa , uningga siler mesul , - dep kirip ketti.Okughuchilar naxtilikmu yemigen, hawa soghuk, hem uzun yol yurup, charchighan iduk. Kosaklirimiz achkan idi. Sepning arkisidikiler bir –ikkidin bolup, bir nerse yeyix uchun ketip baratti.Kopinchisi Kaytip ketixini yaki dawamlik turiwerixini bilelmey turatti. Turiwerip hemmimiz muzlighan iduk.dawamlik turiwerix mumkin emesidi we paydisiz idi.Her kaysi mekteplerdin kelgen mektep rehberliri we okutkuchilar okughuchilirini aldap ekitix uchun , bir azdin issik tamak, hem aptubuslarni biz meydangha kelixdin burun teyyar kilip , bizni issik tamak yeyixke, aptubus bilen ketiwelixka tohtimay zorlawatatti. Men kichikkine bir kar dowisining ustige chikiwalghan idim.

Xundak rohluk, retlik, texkillik baxlanghan herkitimiz ahiri hich bir netijisiz, chuxkun halda ahirlixidighandek turatti. Gerche men hittayning yuzsiz, rehimsizlikini kop anlighan hem korgen bolsammu, xu wakittiki kizik kanlighim ,we xu minuttiki hayajinim bilen , ixni baxlighandikin ahirini yahxi chuxurux uchun , hokumet rehberliri bilen koruxux iradisige keldim. Hem ozemge hemrah izdep etrapimgha karidim. Mendin 4-5 metir nerirakta Memet Tohti ( Kanadada) turatti. Umu huddi mendek oylighan bolsa kerek, manga menilik karidi. Ikkimiz bax ixariti kilip, ichige kirixni ixaret kilduk.we derhal mangduk. Bizge yane 3 okughuchi koxuldi. Binaning ichige kirip, bir az sur basti. Chunki , binaning ichide likkide hittay korallik kisimliri bar idi. Ulardin birsi bizni ikkinchi kewetke baxlap chikti. Sung Hanliang, Hamiddin Niyaz katarlik 4-5 baxlik bizni nahayiti kizghin kutiwaldi. Huddi biz kechip ketidighandek Her birimizni birdin koltuklap, tutup olturdi. bizge “koyunup’ hedep terbiye berixke baxlidi. Partiyening biz okughuchilargha kiliwatkan “Ghemghorliki” ni, “mehir xepkiti” ni yene tekrarlaxka baxlidi. Biz eytukki;_ okughuchilargha birer jumle hek soz kilmisak kaytmaydu. Men ulargha xundak sozni dep koyay dep , yugurup, munberge ( pixaywangha, balkongha ) chiktim. Men sehnige chikip, mikrofonni kolumgha elip, emdi sozliximge, okughuchilardin beziliri meni her hil sozler bilen eyiplidi, hetta tillidi. Men deydighan sozumni yokutup koyup, jiddilixip, achchiklinip, ulargha karxi bir nerse dimekchi boliwidim, yenimda turghan Uyghur Aptonom rayonluk hokumetning bax katipi Nejmiddin yenimgha yekinrak kelip;_ ozengni besiwal, ular bilen karing bolmisun. Sozingni kiliwer, ular tohtaydu,_ dep mikrofonni kayta kolumgha tutkuzup , kulup koydi.

Men bir az eslimge kelgen bolsammu ,lekin bunchilik kop kixilerge karap soz kilixim tunji ketim hem tesaddipi bolghachka jiddiylixix we hodukux iqide aran bu sozlerni kilalidim .

_ Mesilini birdemdila bir terep kiliwitidighan bu bir tohu baziri emes.! Biz bugun hekkaniy teleplirimizni koturup, kocha aylinip namayix kilip, bu yerge toplanduk. Mana hemminglarning aldida bizning teleplirimizni hokumet rehberlirige sunimen, dep towendiki teleplirimiz yezilghan bir warak keghezni yenimda turghan bax katipka berdim.

1. Xinjiangda demukiratiyini ilgiri sureyli,demukiratik asasta saylam elip barayli!
2. Xinjiangning milli maaripini yukseldureyli!
3. Xinjiangda ( Lopnurda) Atom bombisi siniki elip berixni tohtitayli!
4. Xinjianggha koqmen yotkexni qekleyli!
5. Xinjiangdiki yerlik milletlerge karita yurgizilgen pilanlik tughut siyasitini emeldin kaldurayli!
6 . Xinjiangning ekologiyilik muhitini ( hawa kilimatining kurghaklixixi, terilghu yerlerning kumlixixi, boz yer eqix bahanisi bilen yokitiliwatkan tebi ormanlar, yaylaklar; kalaymikan kan eqix tupeylidin buziliwatkan tuprak , orman, yaylak we su menbesi katarliklarni ) koghdayli

Andin suzumni dawam kilip;_ bizning teleplirimiz unchiwala asan emes , bular ( yenimda turghan baxliklarni korsutup turup) buninggha hazirning ozidila jawap berelmeydu. Xunga bir hepte mohlet berimiz , xu bir hepte ichede yukirdikiler bilen meslihetlixip, bizni kanaetlendurgidek jawap beridu. Eger jawap bermise, yaki kanaetlenmisek , keler peyxenbe kunidin baxlap, yene muxu meydangha yighilip, ozluksiz namayix kilimiz. Diwidim , towendiki okughuchilar chawak chelip, alkixlidi.. men bularni korup eslimge keldim. Hem kaytip kirip, hemrahlirim bilen birge hokumet rehberliri bilen sozlixip, muxu bir hepte ichide her kaysi aliy mekteplerdin 5 din wekil ni yighip, hokumet rehberliri bilen sohbetlixix, kengixixke kelixtuk. Kun, wahti, ornini hokumet bekitip, bizge uhturidighan boldi.

( Dawami bar)



4. Sohbet jeryani

12-dekabir kunidiki namayix jeryanida nurghun okughuchilargha soghuk tegip aghrip kalghan iduk. 13-dekabir kechlik tamaktin keyin, mektep mudiri Hakim Jappar meni ixhanisigha chakiritti. Uning keypiyati yahxi emes idi. Ixiktin kirixim bilenla manga kayip, kaynap ketti. Ozining bugun hokumet ixhanisigha yighingha barghanlikini , ete okughuchilar wekili bilen hokumet sohbetlexidighanlikini bildurdi. Hem manga dokka kilip, “ ete saet 10 da hokumetke yighingha barisiler, 5 wekilni 0zeng tap” didi. Etisi yeni 14-dekabir kuni, saet 10 da ikki minibuska 20 neper okughuchilar wekili olturup, yighingha mangduk.beziliri ozlikidin barghan bolsa , okughuchilar uyuxmisining bir kisim ezalirini mektep rehberliki mejburi koxup koydi.

Bizni elip mangghan xopur yighinning nedilikini bilmey , bizni udul Uyghur Aptonom rayonluk partikom korusigha elip kirdi. Keyin Hokumet korusigha barduk. Baxka mekteplerning wekilliri allaburun kelip bolghan iken. Biz ezip kechikip kaptuk. Hokumet binasigha kiriximizde , bizdin peket 5 neper wekil kiridu dep, hemmimizning kirixige ruhset kilmidi. Biz hemmimiz toluk kirmisek, bu yighingha katnaxmaymiz dep, arkimizgha burulduk. Xundak talax-tartix kiliwatkinimizda , Aptonom rayonluk hokumetning muawin reisi Iminop Hamut chikip, ehwalni ukup, hemmimizning kirixige ruhset kildi. Hem nahayiti illik halda, ikkimizning belikini mehkem tutup, kaysi yurttin, ata-animizning kimliklirini sorighach, bizni yighin zaligha elip kirdi. Yighin Uyghur aptonom rayonluk hokumet binasining 3- kewettiki bir yighin zalida bolmakchi iken.

Zalning bir teripide Uyghur aptonom rayonluk hokumetke wakaliten, partikom sekirtari we muawin reis Song Hanliang, helik kurultiyi mudiri Hamuddin Niyaz, Muawin reis hem partikom muawin sekirtari Janabil, muawin reis Imunop Hamud , we hokumet bax katipi Nejmiddin , Maarip nazaritining naziri Nur Teyip we bir nechhe hittay lar olturdi. Ulargha karxi 3 terepte biz okughuchilar wekilliri olturduk. Arkimizda yene 3-4 ret tehminen 20 dek her kaysi sahalerning baxlikliri we mutehasisler (hemmisi hittay) olturdi. Hemmimiz orunlirimizda olturup bolduk. . Hemmimiz huddi hurkup ketip, katekke kirip kalghan kepterlerdek un-tinsiz iduk. Demisimu biz katekke kirip bolghan iduk. Hemmimizni bir hil korkunich basti. Chunki biz chil borilerning uwisida ularning katta baxliri bilen olturattuk. Her ikkimizning aldida birdin mikrofon bar idi.Tunji sozni Song Hanliang baxlidi.U bir talay partiyining “ghemghorlikini”, “Xinjiang” helkighe yetkuzgen “mihri xepket” lirini sozlep,otti. Bizni bularni untup kalmaslikka, baxka ixlar bilen karimiz bolmay , yahxi okup, partiye, helkke yaramlik kixilerdin boluxka chakirdi. Andin biz tapxurghan 6 turlik telipimizning

1. Xinjiangda demukiratiyini ilgiri sureyli,demukiratik asasta saylam elip barayli!. Digen de tohtaldi. U, partiyining bu hektiki “helkchilik’ siyasitini heli uzun sozlidi. Tursun Nurdun (kanada) hittayche,

_ Reis namzati kandak bekitilidu, kimler testiklaydu, dep soal soridi.

Songning jawabi: _ Namzatni zhongguo komunistik partiyisi merkiziy kometiti belgileydu. Uni yerlik helk kurultiyi testiklaydu . bu nowetlik reis almixix xu kayde boyiche boldi didi. Bir az talax-tartix boldi.buninggha koxumche kilip Janabil sozlidi.

U : _ Seypidin Eziz partiye istilide hatalaxkanliktin wezipisidin elinip, Bei Jinggha elip ketildi. Ismayil Emet wezipisini yahxi orundighanliki uchun , hizmiti osup, Bei Jinggha yotkeldi didi. Del xu wakitta Tarih fakultitidin kelgen Maynur isimlik okughuchi ornidin turup,: Jia shuji, sizdin bir soal sorisam bolamdu dep ijazet elip, :- siz Seypiddin Ezizning hataxlaxkanliki uchun Beijinggha elip ketildi, Ismayil Emetning hizmiti osup yukirgha orlep Bei jinggha ketti didingiz. Undakta , Beijing zadi kandak orun ? . Jinayetchilerni apirip jazalaydighan orunmu? Yaki eng aliy rehberlik orunmu? .

Janabil hich bir nime diyelmey, kazakche; bo….bo, dep bexini silap turup kaldi. Biz hemmimiz wakirap, chawak chelip, zalni beximizgha keyduk. Bizge emdi jan kirdi. Hemmimiz rohlanduk. 20 minut dem elixni uhturdi. Biz 2-3 din bolup toilotka(Halijaygha) chikip, janlik boliximizni, korkmay munazirlixixni meslihetlextuk.. arka rette olturghan hittaylarmu 1-2 din bolup, bizge yikin yerde tamaka chekip turdi. Biz ularni uyghurche bilmeydu dep, paringimizni kiliwerduk.

2. Xinjiangning milli maaripini yukseldureyli! Digen temida. Nur teyip “Azatlik” tin burunki gomindang wahtidiki maarip, baxlanghuch, ottura,mektepler, we okutkuchi okughuchilarning sanini “Azatlk”tin keyinkige selixturup, bir nemilerni sozlidi. Biz hittay okughuchiliri bilen ozimizni selixturup, teng barawer buluxni tekitlep, bir az talaxtuk.

3. Xinjiangda ( Lopnurda) Atom bombisi siniki elip berixni tohtitayli!

Bu temida heli kattik tirkextuk. Her kaysi mektep we kesiptiki okughuchilar, oz kespimiz dairiside , atom sinikining Xinjiang helkighe ekiliwatkan zererlirini korsettuk. :

Okughuchilar Wekilliri:

_ 20 nechhe yilldin beri elip berilghan atom sinikining tesiride Aptonom rayonimizning ekologiyilik mohiti eghir bulghandi , radiaktiplik zeherlinix eghir. Bolupmu jenubiy Xinjiangda ehwal tehimu eghir. Her turluk, yukumluk keseller peyda boldi we bolmakta.. Nurghun helkimiz buning kurbani boldi. Her ketimlik atom siniki rayonomizda Kurghaklixix, kumlixix, kattik boranlarni kelturup, aptonom rayonomizdiki ahalilerning turmixigha, hayatigha eghir ziyznlarni saldi we seliwatidu.. Atom sinikining rayonimizda koplep elip berilixi bilen, bowaklar. Meyip, keselchan we gheyri tughulup, ewladimizning saghlam yetilixige tesir kilmakta.Mohitning Hemiyilik bulghinixi tupeyli, Aptonom rayonomizda terilidighan iktisadiy ziraetler, yel-yemixlerning supiti we terkiwi ozgermekte, mehsulat miktari azaymakta….

Hokumet terep:

_Biz her ketimlik sinakni xamal gheriptin xerikke chikkanda elip barimiz . sinaktin peyda bolghan bulghinix xerkke ketidu.

Okughuchilar wekili:

_ Aptonom rayonomizning xamal yonilixi xerkiy jenupbolup, Her ketimlik sinaktiki hemiyilik bulghunix, radiaktiplik bulghinixlarning hemmisini jenubiy xinjianggha elip baridu

Arkidiki rette olturghan 20 dek hittaylar her kaysi sahediki mutehesisler iken. Ularning ichide uyghurchini bizdin yahxi sozleydighanliri bariken. Ular bizning her bir sozimizni udullik terjime kilip turdi. Hem bizdin chuxken kespiy , pakitlik, sanlik soallirimizgha jawap yezip, aldidiki baxliklirigha yetkuzup turdi.

Hokumet terepning ahirki jawabi :

_ Biz dowlet menpeeti uchun, dowlitimizning biheterliki uchun, Kandakla bolsun buni dawamlik elip barimiz.

Okughuchilar wekili:

- Dowletning menpeeti dep, Xinjiang helkini kurban kilixka Bolamdu? Zhongguo kudretlk bir dowlet tursa , atom bombisizmu ozini koghdiyalmamdu?.....

Bu temida munazire kattik boldi. Her ikki terep bir- birimizni kayil kilalmiduk. Hem boldi kilmiduk.

Sohbet baxlanghandin beri hech soz kilmay, tohtimay tamaka chekip olturghan Imonop Hamud ornidin turup, :

_ baxka dowletlerning atom bombisi bar, bizning bolsa nime boluptu,? Ozimizni koghdax uchun yasaymiz, sinak kilimiz, kandak kilisiler, ? dep talax tartixni tohtatti. We , bugunki yighin muxu yergiche, dawamini keyin orunlaxturimiz, dep hemmisi orunliridin turup kaytixti. Munazire Peket yukarki 3 tema boyiche chux wahti saet 12 de baxlinip, kech saet 11 giche dawamlaxti.kayil kilarlik birer jawapka erixelmiduk. Biz mektepke kaytip kelgen waktimiz keche saet bir bolghan bolsimu, nurghun okughuchilar bizdin ensirep tehi uhlimighan iken. Hetta axpezlermu alahide tamaklarni kilip, kutup turuptu.

Del biz hokumet terep bilen sohbetlixiwatkan wakitta, her kaysi mekteplerde iddiyiwi terbiye baxlinip, Wang Enmaoning sozi yetkuzuluptu. Partiyege sadik, aktip ata-anilarning balilirigha yazghan hetliri okuluptu.. Hem hizmetke orunlixix we baxka imtiyazlardin mehrum kalidighanlikini eskertip, okughuchilarni korkutup, ularni partiyige sadik boluxka, nime dise makul deydighan koylardin boluxka chakirik kiliptu.


Ikkinchi ketimlik sohbetning wahtini del bizning bergen bir hepte waktimizning tugeydighan kunige orunlaxturdi, hem birinchi ketim sohbetke barghan wekillerni chakirtmidi. Biz digen sozimiz boyiche ikkinchi ketimlik namayixka teyyarlik kilduk we xu kuni yeni 19- dekabir, ikkinchi ketim namayix kilduk.

12- dekabir, Urumchide bolghan Aliy mektep okughuchilar namayixining tesiride Hoten, Aksu, Ghulja, Boretala katarlik xeherlerdimu keyni –keynidin namayixlar boldi.Urumchi Xehridiki baxka Ottura tehnikom, hetta bir kisim ottura mektep okughuchilirining katnixixida, sani 50 din 100 giche bolup,namayix bir hepte dawamlaxti. Hetta Hittayning bir kisim xeherliride(ichkiri olkilerde) okuwatkan uyghur okughuchilarmu bizning bu namayiximizni kollap namayixlar kildi.

(dawami bar)

5. 12- dekabir okughuchilar herkitining mahiti we ehmiyiti.

Mahiyiti

Okughuchilarning otturigha koyghan telepliri, we sohbet jeryanida kilghan sozlirining mezmunidin, hittayning tili boyiche bolginchilik, bizning tilimiz boyiche mustekillik mezmuni chikidu. Xunga 12- dekabir okughuchilar herkiti mahiyette , hittay mustemlike tarihidiki eng kop uyghur ziyalilirining birlikte hittayning mustemlikichilik siyasitige karxi ozlirining mustekillik iddiyisi we iradisini ochuk ipadiligen herket.

Mustekillik xoarini ochuk diyelmigen bolsakmu, emma xu wakittiki siyasiy weziyetke yarixa, meksetlirimizni yumxak ibariler bilen ikki bislik kilip, otturigha koyduk.

Biz ochuk halda hittaylar kelmisun diyelmigen bilen kochmenler tohtitulsun diduk.

Biz zhonghua ailisining bir esasi emes diyelmigen bilen , Milliy maaripimizni yukseldureyli, milliy kimlikimizni yokatmayli,diduk.

Bizge kimning baxlik bolixini siler belgilimeysiler diyelmigen bilen, demukiratik asasta saylam elip barayli, diduk

.bu yer bizning, bu bayliklar bizning kalaymikan buzma, achma diyelmigen bilen, Xinjiangning ekologiyilik, jughrapiyilik halitini koghdayli diduk.

Sening dowliting bilen bizning iximiz yok diyelmigen bilen, Dowletning menpeeti dep, Xinjiang helkini kurban kilixka Bolmaydu, diduk.

Bu teleplirimiz peketla milliy mustekillikke erixkende emelge axalaydu.



Ehmiyiti.

12-dekabir okughuchilar herkiti 1949-yilidin beri hittayning uyghur helkighe yurguzup keliwatkan aldamchi siyasetlirige zerbe berdi. Hem hittayning siyasiy suikestining kurbani bolghan ,aldanghan helkimizni oyghatti.behitsizlikning menbesini korsetti, uningdin kutuluxning charisini ihcham halda menilik kilip, 6 turlik telepke yighip korsetti. Uyghur helkining horlukke texna siyasiy iddiyisini we iradisini ochuk ipadilidi.

1946-yili, Manas deryasi boyidiki 30 ming kixilik Xerkiy Turkisyan armiyisining heywisi bilen hittay sohbetlixixke we sulhige olturghan bolsa , 12-dekabir okughuchilar herkiti helkning kudretlik kuch ikenlikini ispatlap,hittayni alakzade kilip, Hittayni 2- ketim sohbet ustilige olturuxka mejburlidi. 12-dekabir okughuchilar herkiti uyghurlarning weten, millet menpeeti uchun haman uyuxidighanlikiniwe tez texkillineleydighanlikini korsetti. Sohbet jeryanidiki keskin munaziriliri uyghur yaxlirining korkmas iradisini, siyasiy talantlirini, we uyghurlarning ozini-ozi idare kilalaydighan bir millet ikenlikini yene bir ketim namayen kildi. 1946-yili, 30 ming kixilik muntizim armiyining yeni koralning kuchi bilen 11 maddilik betom makullanghan idi. Bu nowet sohbetning dawamini kilixka unimay, yuzsizlik kildi . chunki bizde koral yok idi. Dimek , 12-dekabir okughuchilar herkiti Hittayning yalghanchi, aldamchi, ajiz, emma hiliger mahitini yene bir ketim axkarilidi. Hittay dahisi Mao zedong ning :.

Ehlet haman ozlikidin chikmaydu, uni supurge bilen supurup chikirix kerek .

Miltiktin Hakimyet chikidu digen pelsepesining toghrilikini ispatlidi.

( Tugidi.)

Barlik okurmenlerni bugunki bu xanlik kun bilen tebrikleymen.!


http://www.meshrep.com/Article/_12dekabir_nur.htm

Kommunizmning Ziyankeshlikige Uchrighanlarni Xatirilesh Heykili Astida Dunya Kishilik Hoquq Küni Xatirilendi

Muxbirimiz Irade
2010-12-10

Bügün 10- Dékabir küni dunya kishilik hoquq küni we shundaqla lyu shawbogha nobél mukapati tarqitish murasimi munasiwiti bilen amérikining paytexti washingtonda bir paaliyet ötküzüldi. Paaliyetni kommunizmning ziyankeshlikige uchrighuchilarni xatirilesh fondi jemiyiti bilen puqralar küchi teshkilati birlikte uyushturghan bolup, paaliyetke dunya uyghur qurultiyimu teklip bilen qatnashqan.


RFA

Dunya kishilik hoquq küni kommunizmning ziyankeshlikige uchrighanlarni xatirilesh heykili astida xatirilendi

Hörmetlik radio anglighuchilar, bügün 10- Dékabir dunya kishilik hoquq küni. Birleshken döletler teshkilati 1948- Yili 12- Ayning 10- Küni " dunya kishilik hoquq xitabnamisi " ni élan qilghan bolup, mushu kün her yili kishilik hoquq küni dep belgilinip xatirilinip kelmekte.

Bügün hem nobél tinchliq mukapatigha érishken xitay yazghuchi lyu shawbogha mukapat tarqitish murasimi échilidighan kün bolup, bu munasiwet bilen bu künning ehmiyiti téximu yuqiri boldi. Bügün merkizi amérikidiki kommunizmning ziyankeshlikige uchrighuchilarni xatirilesh fondi jemiyiti bilen puqralar küchi teshkilati birlikte paaliyet uyushturup, kishilik hoquq künini xatirilidi. Paaliyetke amérika dölet mejlisining ezaliri we herqaysi kishilik hoquq organlirining reis we wekilliridin bolup nurghun kishiler qatnashti. Paaliyetke qatnashqan axbarat organlirining alahide jiqliqimu diqqet tartti.

Bu paaliyet paytext washingtondiki kommunizmning ziyankeshlikige uchrighuchilarni xatirilesh üchün 2007 - Yili bina qilinghan heykel tiklengen meydanda élip bérildi. Paaliyetke kommunizmning ziyankeshlikige uchrighuchilarni xatirilesh fondi jemiyitining reisi li édward, hayatliqida uyghurlarning mesilisige yéqindin köngül bölüp kelgen sabiq dölet mejlisi ezasi tom lentos ependining ayali anétti lentos xanim, dölet mejlisi ezasi dénnis kusnik we saddus makkottér we dunya uyghur qurultiyining muawin reisi ömer qanat ependiler qatnashti we söz qildi. Paaliyetke nyuyorkta turushluq xitay démokrat partiyisining reisi we ezaliridin bolup, nurghun kishi ishtirak qildi.

Amérika dölet mejlisining sabiq ezasi, hayat mezgilide uyghurlarning kishilik hoquq weziyitige alahide köngül bölüp kelgen tom lentos ependining ayali anétti lentos xanim qilghan sözide nobél tinchliq mukapatini tapshurup élishqa hökümet teripidin ruxset qilmasliqtek weqening 1936- Yili natsést hakimiyiti mezgilide gérmaniyide yüz bergenlikini eslitip ötüp, dunyaning xitaygha oxshash iqtisadiy jehettin küchlük bolghan bir kommunist hakimiyitige yéngilip qalmasliqi kéreklikini tekitlep, dunya jamaetchilikini xitay hakimiyitining xitay xelqi we shundaqla uyghur, tibet xelqlirining üstidin yürgüzüwatqan insan heqliri depsendichiliki, pikir we chüshenche erkinliki depsendichilikige qarap turmasliqqa chaqirdi.

Paaliyette söz qilghan bashqa wekillermu öz sözliride xitay kommunist hakimiyitining kishilerning erkin sözlesh, özini ipadilesh erkinlikini boghuwatqanliqini, lyu shawbogha oxshash nurghun kishilerning insanlargha bérilgen eng asasiy hoquqni qoghdighanliqi üchün, erkin pikir qilghanliqi üchünla türmilerde azab chékiwatqanliqini éytti. Ular sözliride yene, uyghur we tibet xelqlirining mesililirinimu alahide tilgha élip, bu milletlerningmu xitay zulumi astida yashawatqanliqini alahide tekitlidi.

Yighinda teklipke binaen uyghurlarning weziyiti heqqide söz qilghan dunya uyghur qurultiyining muawin reisi ömer qanat ependi bu yilliq nobél mukapatining lyu shawbogha bérilishining intayin ehmiyetlik bolghanliqini, xuddi lyu shawbo éytqandek xitayda démokratik bir tüzüm ornitilghandila we bu démokratiyidin uyghur, tibet we mongghul xelqimu ortaq behrimen bolghandila rayonda heqiqiy tinchliqning berpa bolidighanliqini éytti.

Hörmetlik radio anglighuchilar, biz paaliyet dawamida kommunizmning ziyankeshlikige uchrighuchilarni xatirilesh fondi jemiyitining reisi li édward ependini ziyaret qilduq. U ziyaritimizni qobul qilip bügün kishilik hoquq küni munasiwiti we shundaqla lyu shawboning türmide bolghanliqi tüpeyli murasimgha qatnishalmighanliqi seweblik bu paaliyetni uyushturghanliqini éytip mundaq dédi:

Biz bu arqiliq xitayda yashawatqan barliq xelqlerge, biz siler bilen birge démekchimiz. Biz bir küni choqum xitayning erkinlikke érishidighanliqigha ishinimiz. Biz shundaqla xitay kommunist hakimiyitige deymizki, ular choqum öz xelqining eng asasiy kishilik hoquqlirigha, erkinlikige hörmet qilishi, ularning erkin sözlesh, pikir qilish erkinlikige, diniy erkinlikige, sayahet qilish erkinlikige hörmet qilishi kérek. Biz bir küni choqum bularning emelge ashidighanliqigha ishinimiz.

U sözining dawamida yene, bundaq paaliyetler arqiliq uyghur we tibet xelqlirining öz mesililirini anglitishqa purset yaritip bériliwatqanliqini, hemme birliship ortaq tirishqandila xitaydiki az sanliq milletlerning heqlirining depsende bolush ehwalida özgirish hasil qilghili bolidighanliqini éytti.

Biz axirida yene, dunya uyghur qurultiyining muawin reisi ömer qanat ependi bilenmu söhbet élip barduq. Ömer qanat ependi bu paaliyetke qatnishishtiki sewebining uyghur xelqining lyu shawboning nobélgha érishkenlikini qollaydighanliqini körsitish we shundaqla uyghurlarning nöwettiki weziyitini tonutup ötüsh ikenlikini éytti. U yene uyghur mesilisining bundin kéyinki tereqqiyati üstide toxtaldi.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/heykili-astida-12102010172328.html/story_main?encoding=latin