Xitay Yene 5 Uyghurgha Ölüm Jazasi, 8 Uyghurgha Muddetlik We Muddetsiz Qamaq Jazaliri Berdi

Muxbirimiz jüme

2010-01-26

Xitay yerlik hökümiti 5 - Iyul ürümchi weqesige alaqidar dep qaralghan yene bir türküm kishiler üstidin sot achti we bularning ichide 4 nepirige ölüm jazisi berdi. Shuning bilen 5 - Iyul ürümchi weqesige chétip ölümge höküm qilinghan uyghurlar sani 20 neperdin ashti.

AFP Photo



12 - Öktebir küni, xitay 6 uyghurgha ölüm jazasi 1 ige muddetsiz qamaq jazasi bergen bolup, sürette, shu 7 uyghurning biri.

Kishilik hoquq teshkilatliri xitayning bu xildiki hökümliridin biaram bolghanliqini ilgiri sürüshmekte.

Xitay hökümiti 5 - Iyul weqesini qanliq basturghandin kéyin, mezkur weqege alaqidar dep qaralghan bir türküm uyghurlargha ötken bir nechche aydin buyan her xil derijide jaza élan qilip kelmekte idi.

25 - Yanwar ürümchi ottura sotning ürümchi weqesige alaqidarliqi ilgiri sürülgen yene 13 Neper uyghur üstidin sot échip, barlarning ichidiki 4 nepirige ölüm jazasi, yene bir nepirige ikki yil kéchiktürülüp ijra qilinidighan ölüm jazasi, qalghan 8 nepirige muddetlik we muddetsiz qamaq jazaliri berdi.

Bu xitay hökümiti 5 - Iyul ürümchi weqesige alaqidar délolar üstidin achqan eng yéngi sottur. Shinxua axbaratida sot heqqide bérilgen xewerge qarighanda, bu nöwet höküm élan qilinghan 13 jawabkarning hemmisi uyghur.

Bu heqte toxtalghan kishilik hoquqni közitish teshkilati asiya ishlar bölümining diréktori sofiy richardson, omumiy jehettin élip éytqanda xitayning 5 - Iyul weqesige alaqidar jawabkarlarni sotlash jeryanining yenila bir soal ikenlikini ilgiri sürdi.

Richardson mundaq dédi: "kishilik hoquqni közitish teshkilati bu hökümlerni bir qanche jehetlerdin ademni biaram qilidu dep tonuymiz. Aldi bilen biz ölüm jazasigha qarishi. Bu bek wehshiylik. Biz xitaydiki sotning qanuniy tertipidin ezeldin endishilinip kéliwatimiz. Bu adettiki sotlardimu shundaq. Emma bu bek sezgür délolar hésablinidu. Shunglashqa bu yerde, bu jawabkar özlirige artilghan jinayet ispatlirini közdin kechürüshke ruxset qilindimu, ulargha öz aldighan wakaletchi tutush pursiti bérildimu, ular xitay qanunlirida belgilengen hoquqlardin behrimen qilindimu qatarliq soallar jawabsiz qaldi."

Dunya uyghur qurultiyi bayanatchisi dilshat rishitning bildürüshiche, xitay hökümitining 5 - Iyul weqesini bir terep qilish chariliri we uningdin kéyin bu heqte achqan sotliri qaratmiliqqa ige bolup, héchqandaq qanuniy tertipke uyghun kelmeydiken.

Dilshat rishitning bildürüshiche yene, xitay dairiliri 5 - Iyul weqesini bir terep qilishta qanuniy emes, belki xitay kompartiyisining siyasiy meqsitini asasliq chiqish nuqtisi qilghan.

Sofiy richardson xanimning qarishiche, xitayda hemme sotlar bolupmu, bu xildiki sotlar asasen siyasiylashturup élip bérilidighan bolsimu, emma uyghur élide nöwette élip bériliwatqan sotlar téximu keskin siyasiylashturulghan. U mundaq dédi: "menche, nöwette bu xil siyasiylashturush döletning shinjangdiki menpeeti, muqimsizliq sewebliri we bashqilarni hökümetni yene tenqid qilish niyitidin yandurush meqsitide shinjangda alahide keskinleshti."

Dunya uyghur qurultiyi tetqiqat merkiziy bu heqte élan qilghan yéngi sanliq melumatlargha qarighanda xitay hökümiti 5 - Iyul weqesi we uningdin kéyin yüz bergen yingne sanjish weqesi qatarliqlargha alaqidar jemiy 9 qétim sot achqan.

Melumatlargha qarighanda, xitay dairiliri bu jeryanda eng az dégendimu 26 ademge ölüm jazasi bergen. Yene nurghun uyghurni muddetlik we muddetsiz qamaq jazalirigha höküm qilghan.

Xitay türmiliride ürümchi weqesi bilen qolgha élinghan yene nurghun uyghur barliqi ilgiri sürülmekte. Dilshat rishtining bildürüshiche eger xelqara jemiyet xitaygha bu heqte bésim ishletmise 5 - Iyul ürümchi weqesi bilen qolgha élinghan xitay türmiliridiki bu uyghurlarning qanuniy hoquqliri kapaletke ige qilinmayla qalmay, xitayning sotni qalqan qilghan asasta, jinayet gumandarlirini ölümge buyrush qilmishliri yene dawamlishishi mumkin iken.

Sofiy richardson xanim, xitay hökümitining bu xildiki höküm qilish xahishini ayaghlashturush üchün, xelqara jemiyetning xitay hökümitini oz qanunlirigha hörmet qilishqa, hemde bu xildiki ölüm jazalarni ijra qilish we höküm qilishta dölet derijilik edliye organlirining qarap chiqishigha sunushqa chaqirishi kéreklikini körsetti. U yene xitayni bu xilidiki jazalarni toxtitishqa dewet qilish üchün xelqara jemiyetning qilishqa tégishlik ishliri heqqide toxtilip mundaq dédi: "nöwettiki ehwal astida xelqara jemiyet yene, doklatlirimizda xatirilengen 5 - Iyul weqesidin kéyin uyghur yash yigitlirining yoqap kétish weqesi heqqidiki endishiliri daim otturigha qoyushi kérek. Ularning qeyerde, qandaq turuwatqanliqini sorishi hemde buninggha qoshup ötken yili dékabirda kambodzhadin qayturulghan 20 uyghurning ehwalinimu sürüshte qilip turushi kérek. Menche nöwettiki ehwal shundaq shekildiki eyibleshler we jamaet pikrini shert qilinidu."

Dilshat rishit xitay hökümiti bügün élan qilghan ölüm jazasi heqqide roytérs we b b s qatarliq axbarat agéntliqirighimu bayanat bérip özining bu heqtiki qarashlirini otturigha qoyghan.

Dilshat rishtining bildürüshiche, dunya uyghur qurultiyi bügün xelqara jemiyetni xitayning 5 - Iyul weqesini bir terep qilishi wasitilirige inkas qayturushqa chaqirip murajietname élan qilghan.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/xitay-yene-olum-jazasi-berdi-01262010192620.html/story_main?encoding=latin

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.

Dunya Uyghur Qurultiyining melumatidin Qarighanda Ürümchide Yüz Bergen 5-Iyul Xelq Herkiti Munasiwiti Bilen, Xitaylar ashkare Ölüm Jazasi Bergenlerning Sani 34ke Yetken
*****

-Ürümqi weqeside ölümge höküm qilinghanlarning sani 34 neperge yetti

ürümqi ottura sot mehkimisi, 2010 – yili 1 – ayning 25 – küni Ürümqi weqesi munasiwiti bilen 9 – qetim 13 neper uyghur üstidin höküm elan qilish yighini chaqirip, bularning 6 nepirini ölüm jazasigha, 7 neper uyghurni muddetlik we muddetsiz qamaq jazalirigha höküm qildi. ölümge höküm qilinghan 4 neper uyghurnung jazasi ijra qilindi, ikki nepirining ölüm jazasi ikki yil kechiktürüldi.

Xitay sotliri, 2009 – yili 10 – ayning 12 – künidin, 2010 – yili 1 – ayning 15 – künige qeder, Ürümqi weqesi munasiwiti bilen ilgiri – keyin bolup 9 qetim höküm elan qilish yighini chaqirdi.
Bu 9 qetimliq sotta hökümge elan qilinghanlarning omomi sani 83 neper bolup, bunung ichide ölümge höküm qilinghan Uyghurlarning sani 34 neper, muddetsiz we muddetlik qamaq jazasigha höküm qilinghanlarning 49 neper;

Hazirgha qeder ölüm jazasigha höküm qilinghan Uyghurlarning 28 nepirining jazasi ijra qilindi, qalghan 6 nepirining jazasi ikki yil kechiktürüldi.

( 1 ) Ürümqi sotining 1 – qetimliq qarari

Ürümqi shehrlik ottura sot mehkimisi, Ürümqi weqesining zenjirsiman inkasi hisaplanghan < yingne sanjish weqesi > munasiwiti bilen 2009 – yili 9 – ayning 12 – küni höküm elan qilish yighini chaqirip, töwendiki 3 neper uyghurni qamaq jazasigha höküm qildi :

1.Elpan Ilham ( 依力盘·伊力哈木, muddetlik 15 yilliq qamat jazasi berilip, siyasi hoqoqidin 5 yil mehrum qalduruldi )

2.Muhtarjan Turdi ( 木乎塔尔江·吐尔迪, muddetlik 10 yilliq qamat jazasi berilip, siyasi hoqoqidin 3 yil mehrum qalduruldi we 5000 yuan jerimane qoyuldi )

3.Amannisagül Qadir (阿曼尼萨古丽·卡迪尔, muddetlik 7 yilliq qamat jazasi berilip, siyasi hoqoqidin 1 yil mehrum qalduruldi we 3000 yuan jerimane qoyuldi )

http://gcontent.nddaily.com/8/9f/89f...2e/f5ed0a.html
http://gcontent.nddaily.com/8/9f/89f...1a/fbd0d2.html

( 2 ) ürümqi sotining 2 – qetimliq qarari

Ürümqi shehrlik ottura sot mehkimisi, Ürümqi weqesining zenjirsiman inkasi hisaplanghan < yingne sanjish weqesi > munasiwiti bilen 2009 – yili 9 – ayning 17 – küni ikkinchi qetim höküm elan qilish yighini chaqirip, töwendiki 4 neper uyghurni qamaq jazasigha höküm qildi :

1.Abdurosul Abduqadir ( 被告人阿不都肉苏里·阿不都卡地, muddetlik 15 yilliq qamat jazasi berilip, siyasi hoqoqidin 5 yil mehrum qalduruldi )

2.Amlimit Memet ( 阿卜力米提·买买提, muddetlik 15 yilliq qamat jazasi berilip, siyasi hoqoqidin 5 yil mehrum qalduruldi )

3.Rahman Razaq (被告人热合曼·热孜克, muddetlik 12 yilliq qamat jazasi berilip, siyasi hoqoqidin 3 yil mehrum qalduruldi )

4.Abduqeyum Ayup ( 被告人阿不都克尤木·阿尤甫muddetlik 8 yilliq qamat jazasi berilip, siyasi hoqoqidin 3 yil mehrum qalduruldi )

( Izahat : yuqarqilar peqetla Yingne sanjish weqeside qolgha elinghan 75 kishining 7 nepiri bolup, qalghanlirining soti dawam qilmaqta )

http://gcontent.nddaily.com/8/9f/89f...ab/4ee8c0.html
http://gb.cri.cn/27824/2009/09/15/1062s2622474.htm
http://news.QQ.com　 2009年09月12日08:32 　 央视网
http://www.ccvic.com 时间：2009-09-07 09:05:04 华媒网
http://www.ccvic.com/2009/0907/7871.shtml
http://news.qqyy.com/a/0909/08/3753_1.html
http://news.qq.com/a/20091203/003140.htm
http://news.QQ.com　 2009年09月12日08:32 　 央视网
http://gcontent.nddaily.com/8/9f/89f...ab/4ee8c0.html
http://gcontent.nddaily.com/8/9f/89f...2e/f5ed0a.html
http://gcontent.nddaily.com/8/9f/89f...1a/fbd0d2.html
http://gcontent.nddaily.com/8/9f/89f...ab/4ee8c0.html
http://gcontent.nddaily.com/8/9f/89f...2e/f5ed0a.html
http://gcontent.nddaily.com/8/9f/89f...1a/fbd0d2.html


( 2 ) ürümqi sotining 3 – qetimliq qarari

Ürümqi shehrlik ottura sot mehkimisi, 10 – ayning 12 – küni, < 5 – iyol weqesi > munasiwiti 7 neper Uyghur üstidin höküm elan qilish yighini chaqirip, bunung ichide 6 nepirini ölüm jazasigha, bir nepirini muddetsiz qamaq jazasigha höküm qildi.

Ölüm jazasigha höküm qilinghanlar :

1.Abdukerim Abduwahit ( höküm ijra qilindi )
2.Gheni Yüsüp ( höküm ijra qilindi )
3.Abdulla mettohti ( höküm ijra qilindi )
4.Adil Rozi ( höküm ijra qilindi )
5.Nureli Hoshur ( höküm ijra qilindi )
6.Alim Metyüsüp ( höküm ijra qilindi )

Muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilinghan Uyghur:

1.Tahirjan Ablimit

http://society.people.com.cn/GB/42733/10180710.html

( 2 ) Ürümqi sotining 4 – qetimliq qarari

Ürümqi sheherlik ottura sot mehkimisi, 10 – ayning 14 – küni, < 5 – iyol weqesi > munasiwiti bilen 4 - qetim 14 kishi üstidin höküm elan qilish yighini chaqirip, bularning 6 nepirini ölüm jazasigha, 3 nepirini muddetsiz qamaq jazasigha, 5 nepirini muddetlik qamaq jazasigha höküm qildi.

Xitayning bu heqte bergen xewiride peqetla töwendiki kishilerning ismi yer alghan :

Ölüm jazasi berilgenler :

1.Ehmetjan Mömün ( höküm ijra qilindi )
2.Tohti Pazil ( höküm ijra qilindi )
3.Han jün bol (韩俊波, hökümning ijra qilinip – qilinmighanliqi eniq emes )
4.Enwer Ekber ( ölüm - kechiktürüsh
5.Rozi Imam ( muddetsiz )
6.Ekber Hesen ( muddetlik )
7.Ezizjan Yasin ( ölüm – kechiktürüsh )
8.Lio bo ( 10 yilliq

http://gcontent.nddaily.com/8/9f/89f...10/34f363.html
http://www.farmer.com.cn/news/zhxw/2...016_491982.htm

( 3 )Ürümqi sotining 5 – qetimliq qarari

Ürümqi sheherlik ottura sot mehkimisi 2009 – yili 12 – ayning 3 – küni ürümqide 5 – iyol Ürümqi weqesi munasiwiti bilen 5 – qetim höküm elan qilish yighini chaqirip, 13 neper kishige jaza berdi.
Bunung ichide 5 nepirige ölüm jazasi, 2 nepirige muddetsiz qamaq jazasi, 6 nepirige muddetlik qamaq jazai beri.

Ölüm jazasigha höküm qilinghanlar :

1.Memtili Islam ( 麦麦提艾力·依斯拉穆 )
2.Memettursun Helim ( 麦麦提吐尔逊·艾力穆 )
3.Memtili Abdukerim ( 麦麦提艾力·阿不都克热穆 )
4.Osman Qurban ( 库西曼·库尔班 )
5.Helil Sadir ( 合力力·萨迪尔 )

Muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilinghanlar :

1.Abdulla memet ( 阿卜杜拉·麦麦提 )
2.Barat Turghun (巴热提·图尔军 )

10 yildin 20 yilghiche Muddetlik qamaq jazasigha höküm qilinghanlar :

1.Abdurehim Qurban ( 阿卜杜热伊木·库尔班 )
2.Nurmemet Yasin ( 努尔麦麦提·亚森 )
3.Mijit Yüsüp ( 米吉提·热杰普 )

Xitayning bu heqte bergen xewiride peqetla 10 neper kishining issim – familisi berilgen.

2009年12月03日18:20人民网
http://news.qq.com/a/20091203/003140.htm

( 4 )Ürümqi sotining 6 – qetimliq qarari

Ürümqi sheherlik ottura sot mehkimisi 2009 – yili 12 – ayning 4 – küni ürümqide 5 – iyol Ürümqi weqesi munasiwiti bilen 6 – qetim höküm elan qilish yighini chaqirip, 7 neper kishige jaza berdi.

Bularning ichide 3 nepiri ölüm jazasigha, 1 nepiri muddetsiz qamaq jazasigha, 3 nepiri muddetlik qamaq jazasigha hokum qilindi.

Ölüm jazasigha hokum qilinghanlar :

1.Heyrinisa Sawut ( ijra qilindi )
2.Roziqari Niyaz ( ijra qilindi )
3.Li long fei ( ijra qilinip – qilinmighanliqi eniq emes )

Muddetsiz qamaq jazasigha hokum qilinghanlar :

1.Fei guo feng (裴国峰 )

Qamaq jazasigha höküm qilinghanlar :

1.muhtar Rahman ( 18 yilliq qamaq jazasigha höküm qilindi )
2.Ekrem Hoja ( 15 yilliq qamaq jazasigha höküm qilindi )


http://tttan.com/HT/boards/NewsBot/1259957004.html

( 5 )Ürümqi sotining 7 –8 – qetimliq qarari

BBC ning xewer qilishiche, Ürümqi soti, 12 – ayning 22 – 23 – künliri 5 – iyol weqesi munasiwiti bilen ayrim – ayrim halda ikki qetim 22 kishi üstidin hokum elan qilish yighini chaqirip, Memet Mehet qatarliq 10 Uyghurni ölüm jazasigha, 8 kishini muddetsiz qamaq jazasigha, 4 kishini kishini 10 yil we 10 – yildin yuquri muddetlik qamaq jazasigha hokum qilghan.
Ölüm jazasigha höküm qilinghan 10 kishining 5 nepirige ikki yil kechiktürüp ijra qilish jazasi berildi.

http://news.qq.com/a/20091203/003140.htm
http://www1.voanews.com/chinese/news...-80050787.html

( 2 ) ürümqi sotining 9 – qetimliq qarari

ürümqi ottura sot mehkimisi, 2010 – yili 1 – ayning 25 – küni Ürümqi weqesi munasiwiti bilen 9 – qetim 13 neper uyghur üstidin höküm elan qilish yighini chaqirip, bularning 6 nepirini ölüm jazasigha, 7 neper uyghurni muddetlik we muddetsiz qamaq jazalirigha höküm qildi.
Ularning isim falimisi töwendikiche:

ölüm jazasigha höküm qilinghanlar :

1.Alim Abduweli (阿里木·阿不都万里, ijra qilindi )
2.Abdukerim Ablet (阿卜力克木·阿卜来提, ijra qilindi )
3.Alimjan Erkin (阿力木江·艾尔肯, ijra qilindi )
4.Qurbanjan Hüseyin (库尔班江·玉苏音, ijra qilindi )
5.Yüsüp Qadir (玉苏甫卡地尔, ölüm jazasi berilip ikki yil kechiktürüldi )
6.Abdukerim ( 阿布都克力木, ölüm jazasi berilip ikki yil kechiktürüldi )

muddetsiz we muddetlik qamaq jazasigha höküm qilinghanlar :

1.Erkin Abla (艾肯江·阿布拉, muddetsiz qamaq jazasi berildi )

( izahat : Xitay metbuatlirida, bu qetim höküm berilgenlerning toluq ismi berilmidi )

http://www.xj.xinhuanet.com/2010-01/...t_18873058.htm

DUQ tetqiqat merkizi

Ölükler we Tirikler

                 (Hékaye)
M.Azat


1
Ürümchi. 2009.yili 7.ayning 5.küni keche.

Uzaklarda anda-sanda anglan'ghan oq awazidin bashqa etirap jim-jit idi. Aynur hech uxliyalmidi. Keche saet bir bolay dep qalghan bolsimu uning közige uyqu kirmidi. U kochida bir awaz anglighandek boldi-de,derhal turup derizini echip kochigha qaridi. Keche jimjitlighigha chökken bu tar kochinini bexil ayning ghuwa nurliri sus yurutup turatti. Kocha jim-jit idi. Hechkim körünmeytti. Aynur derizini taqay dep turishigha engrighandek boghuq bir awazni anglidi."way,wayjan.."digen peryat uning derizisining tigidin chiqiwatatti. U derizidin beshini chiqirip yerge qarishi bilen bir gewdini körgendek boldi. Awaz birdinla toxtap qaldi. Öy temigha yölünip yatqan gewde bir qimildighandek buldi-de toxtap qaldi.
- Memet! turung.tiz bolung!-Aynur erini oyghatti.

-Kochida bir yaridar bar, tiz bolung!

Memet chachrap turupla hoyligha chiqti.Aynur uninggha egeshti.hoyla ishigi asta echildi.Mehmet beshini chiqirip yatqan gewdige baqti,arqidin kochining ikki beshigha ihtiyat bilen qariwetip kochigha chiqti.U sozulup yatqan gewdige igilip qaridi, arqidin qolini tutti.Millichchidek qan'gha milen’gen qolini tutqanlighini hes qildi.Amma, bu qol issiq idi. Memet Aynurgha natonush gewdining putini tutushqa isharet qildi.Özi beshini tutti.

2
Aynur, yaridarni sopida qoyupla öydiki kirsin chiraqni yandurdi. Chünki pütün mehellide axshamla tok ketken idi. Yaridarning keyim-kechekliri qan bilen boyilip ketken idi. Memet, yaridar yigitning köynigini yeshish üchün tirishqan bolsimu yeshelmidi.Yaridar yigit bolsa hushsiz idi.

-Qaychini ekel, tiz bol!

Aynur qaychini tepip keldi.Memet,yaridarning qan'gha chilinip tiridek bolup ketken köynigini qaycha bilen kesishke bashlidi.

- Aq daka,yaki pakiz lata bolsa tepip kelgine!

Aynur,kirsin lampisini yene shire üstide qoydide,bir nersilerni tepip keldi.

-Bu mening aq paxta rex köynigim; pakiz.

Yaridarning qanliq köynigini kesip tashlidi ve qan tepchip eqiwatqan qorsaqqa Aynur ekelgen aq köynekni yirtip bir qismini basti.Bu menzirilerni körüp qorqqininidin lagh-lagh titrep turghan 30 yashlardiki yash chokan Aynurning burnigha qansiq qan hidi urulishi bilen, uni hö tutti ve özini ashxanigha atti.Aynur qusushqa bashlidi.


Mehmet yaridarning qanliq köksini, qorsighini tazilash bilen meshxul idi.Memet oqning ikki yerdin bösüp chiqqanlighini kördi.Arqa tereptin kirgen ikki pay oqning birsi meydisini,yene birsi kindigining sel üstidin bösüp chiqqan idi. Kindigidining üstidiki echilip qalghan boshluqtin üchey sanggilap qalghan idi.Memet ,qan bulduqlap chiqiwatqan bu yerge aq köynekning chong parchisini besip turdi.

-Aynur,bir lünggini höl qilip ekilip Bergen bosang!

Aynur höl lünggini ekeldi, amma,toxtimay hö qilip turatti.

Memet höl lungge bilen yiqitning qan’gha milen’gen yüzini sürtüp turup;

-Sen yan öyge kirip uxla-dedi.

-yaq.

22 yashliridiki yaridar yigit asta-asta köz lirini achti

- Men neede?-Uning awazi bek sus idi.

Memettin borun Aynur jawap berdi aldirap;

- Bizning öyde.

- Su…

- Su ekel! Aynur.

Aynur derhal bir istakan su ekeldi.Mehmet yaridar yigintning beshini bir qoli bilen biraz kötürüp suni uning qansiz lewlirige tekküzdi.Yigit ikki yutum su ichti we birdin hötülüp ketti.aghzidin bulduqlap qan etilip chiqti.Memet qanlarni sürtti, yigit jöyligendek sözlewatati.

- Rushen! Birinji pay oqta Rushen yiqildi.men uni yülidim, menmu yeqildim –yaridar xuddi uyqusida gep qiliwatqandekle sözliri danimu-dane, amma kemtuk idi. Memet qolighini uning aghzigha yeqin akilip sözlirini tingshasha tirishti.

- Men bilettim …bundaq….bolushini…Rushen… sen oghul balimu…dedi…buptu didim, chiqtim Rushenning qollida qizil bayraq bar idi….u yiqildi, bayraqmu yiqildi…

Ömer yene hushidin ketti.

3

Ömer gep qilishqa intilsimu gep qilalmaytti.Uning köksini xuddi bir tügmen teshi besiwalghandek qimirlay disimu qimirliyalmaytti, uning köz aldida, kündüzki namayish körünishi ghuwa namayen bolushqa bashlidi.

…Ömer, Rushen bilen uniwersititnin tashqiri chiqiwalghanlighidin bek xoshal idi. Bir munche sawaqdashliri,saqchilar teripidin tosup qelin’ghan idi. Rushen jesur qiz idi. Her ikisi qanun pakoltining oqughuchiliri idi. Bir-birini süyetti.Oqush püttürüp adwukatliq biyrosi echish niyetliri bar idi.Shu shawgüan weqesi bolmighan bolsa, Uyghur ishchilar Xenzular teripidin kochidiki igisiz itlardek urup öltürülmigen bolsa bu namayish bolmaytti. Hech bolmisa,Wanglochuan yaki Nur Bekri teliwizorgha chiqip “diloni adil bir terep qilimiz, bizge ishininglar”digen bolsimu namayish bolmaslighi mumkindi.10 kün ötüp ketti.Kochida ölüp qalghan igisiz isheknimu sürüshte qilidighan adem chiqidu.Biraq öz yurtida ish tapalmay, ichkiri ölkilerge elip ketilip öltüriwetilgen Uyghurlarning haywanchilikmu qimmiti bolmaslighi oqughuchilarni namayish qilishqa mejbur qildi.Belkim, hökümet,oqughuchilarning kochigha chiqishini kütüp turghan bolishi mumkin.Uyghurlardin yene bir qetim intiqam elish pursiti erishish üchün taqiti-taq bolup turiwatqan bolishi mumkin.Ömer bu süyqesitni aldin sezgen idi.Shunga Rushenge “namayishqa chiqish paydisiz.bir bahana bilen bizni qirip tashlisa, bir ewlatqa zaya kitimiz”digende,Rushen “men qolighimgha ishinelmey qaldim.bu gepni siz qiliwatamsiz? Shawguande qirilghanlar Uyghur ewladi emesmu? Kemsitilgen millitimizni,haqaretlengen xelqimizni, hoquqi tartiwelinghan xelqimizni yenila jim turushqa chaqiridighan medini ghalcha bolayli dewatamsiz?-Rushenning bulaqtek közliridin yash tamchiliri eqishqa bashlidi-Uyghur oghul baliliri oghul balidek,Uyghur ziyaliliri ziyalidek bolalmighanlighi üchün bu millet pada qoydek bir padichining aldida heydilip yürüydu… siz namayishqa chiqmisingiz chiqmang, amma mening qarshimghimu tekrar chiqmang!

Ömerning köz aldida Rushenning qoyashtek parlaq yüzi,xenjerdek ötkür kirpikliri namayen boldi.Burulup ketip qalghan Rushenning arqisidin yetiship kelgen Ömer uning qolidin tutup toxtatqan idi.”
-Jenim,hayatim.meni kechür.Men ölüshke razi,amma sendin ayrilip qelishtin qorqattim.sendin ayrilip qelip yashashni xalimeymen.Ölsekmu,yashisaqmu bile bolimiz sendin ayrilmaymen, namayishta yeningda bulimen..” Ömerning bu sözini anglighan Rushenning nur bolighigha oxshaydighan közliride shatliq tebessumi peyda boldi.U ketiwatqan yolda etirapqa qaridi. Hechkim körünmeytti.Rushenning jinestidek lewliri Ömerning lewlirige tegdi.Rushenning issiq nepesliri uning yüzige uruldi.Paxtidek yomshaq qolliri uning chachlirini silawatqanlighini his qildi.Ah ! u minutlar…Rushen birdinla qizil gülning yaprighidek qizargha yüzini,Ömerdin qachurdi.kütülmigende aldirap qilip qoyghan bu herkitidin xijil bolghan Rushen yügirigen peti qechip ketip qaldi.

Rushenning lewliri arqiliq Ömerning wujudigha, tomurlirigha tarap ketken hararet sekratqa chüshüp qalghan Ömerni hayatqa baghlap turghan birdin-bir rishte idi.

Memet bilen Aynur,Ömerning beshida uninggha qarap olturatti.Ömer uxlawatqandek yatsimu, yüzide qandaqtur bir ipadiler ekis itetti. Wujudidin eqiwatqan qanni bolsa toxtutush mumkinchiligi yoq idi.

Yaridarni doxturxanigha apirish mumkin emes idi. Ishenchilik tonush doxtirmu yoq idi.Ular bu natunush yigitning etirapida perwane idi, amma, qolidin bir iss kelmigenligi, charisizligi üchün ming ölüp, mimg tiriliwatatti.

Ömer közlirini teste achqandek boldi, lewliri midiraytti ama, nime digenligini uqqili bolmaytti.

Ömerni xiyali yenila namayish meydanida idi.Rushen qizil bayraqni elip sepning aldida ketiwatati.” Shawguan qatilliri jazalansun!”, “Bizge adalet kerek!” dep tunji shuarni towlighanmu u idi. Rushen,Junggoning qizil bayrighi kötürüp chiqishni teshebbus qilghan idi. U, “Nimila bolmisun bayraq bizning semimiyitimizning ispati, qizil armiyening, qizil bayraqqa qaritip oq chiqirishigha ishenmeymen” digen idi. Ömerning köngli ,tuyuqsiz kelish ihtimali bolghan bir xeterni siziwatatti. U “kelidighan xeter manga kelsun, Rushenni xeterdin qet’i qoghdushim kerek”dep oylaytti.U Rushenning yenidin ayrilmidi. Xelq meydanidiki oqughuchilarni saqchilar,ekserler qorshiwalghan idi.Bezi balilarni tutup qollirini arqisigha qayrip koyza selip saqchi mashinishigha taghardekla tashlashqa bashlidi.Meydan qalaymiqanlashti.Yerim saet ichide meydandin 30 din artuq oqughuchi tutup ketildi.Bir türküm namayishchilar ekser,saqchilarni bösüp ötüp namayishchilargha qoshuldi.Sep teximu zoruyushqa bashlidi.Jenubi qowuq,döng köwrük tereplerde ghezeplengen xelq eqini 8-10 mingdin ashidighanlighi toghrisidiki xewer keldi.U tereplerde saqchilar bilen namayishchilar kekirdek-kekirdektin boghushushqa bashlighan idi.

Xelq meydani etirapida herbi tanka,bironiwiklar köpüyishke bashlighan idi. Saqchialr ikkinji qetim meydangha hujum bashlidi.oqughuchilar tok kaltigi bilen urup hushsizlandurup, hushsiz balilarning qollirini kilepchilep herbi, mashinigha besishqa bashlidi.Oqughuchilar arisidimu,tok kaltigini saqchilardin tartiwelip,xitay saqchilirini gürege elishqa bashlidi.

Rushen,Ömerlerning guruppisimu bir qanche saqchini görege eliwelip, tutup ketilgen sawaqdashliri bilen tigishish üchün gheyret körsitiwatatti.

Axsham saet 9 bolghan idi.Tuyuqsiz tok ketti.Etirap qarangghuluqqa chökti.Arqidinla pilimut,aptomat sadaliri yangrashqa bashlidi.Keche qarangghulighida yultuzdek oqlar oqughuchilarning üstige kelmekte idi.

Ömer ,Rushenning we Rushenning qolidiki bayraqning yiqilghanlighini kördi.U rushenning üstige özini atti.Rushen qan ichide idi.Uni kötürüp qechish üchün qedem aldi.Yolda yatqan ölüklerge putlushup yerge yeqildi.Yene ornidin turdi. Rushenni quchighigha aldi “Rushen!jenim.közüngni ach!” Rushen közini qiya achti.Ömer hayajandin uni baghrigha basti.Qanning nerdin eqiwatqanlighini bilmeytti,amma,Rushenning kiyimliri chiliq-chiliq qangha melinip ketken idi.Ömer,Rushenni kötürüp mörisige aldi.bir nechche qedem elishi bilen Rushenge we özige yamghurdek kelgen oq zerbisidin yerge yiqildi.U Rushendin qayerde ayrilip qaldi, qandaq qilip bu yerlerge kelip qaldi, özi keldimu,yaki birsi ekilip qoydimu xatirliyalmaydu….U,ete tetilge ketmekchi idi.Yurtta anisi uni kütiwatidu.Ömer anisini seghin’ghan idi.Anisining suyuq eshini seghin’ghan idi.Yoqsul, amma aq köngül yurt ehlini seghinghan idi.


“Ah,ana! Mensiz qandaq qilarsen?” Ömerning aghzidin pichirlap chiqiwatqan bu sözlerdin,Memet,Aynurlar birdin hayajanlandi.Ömer közini achti.uning nepes elishi qiyinlishiwatatti.Ömer sözlesh üchün pütün kuchini toplawatati.”-…aka!

Shinjiang dashöning 27.yataq binasi....3.qat …41. yatighidiki chamidinimda… 450 koy pul bar. Ishlep yiqqan idim.Anamgha…. yetküzüp berseng…aka, portmilimda anamning adirisi bar….men….”-Ömer qattiq öksürüp ketti.Aghzidin yene qanlar etilip chiqti. Awazi birdinla toxtap qaldi.Uning nepesi üzülgen idi…

Talada itlarning hawshishi,oqlarning wehimilik awazi anglinishqa bashlidi.



4
Ürümchi 2009.yili 7.ayning 6.küni ettigen.

Ettigen saet 7 dila mehlelige esker-saqchi tolup ketken idi.Ürümchidiki bu Uyughur mehellisidiki hemme ahalini meydan’gha yeghishqa bashlidi.

Memet keche buyiche hoylisigha gör kolap Ömerni yerligide qoyup bolghan idi. U”shehitlerni yuyup-tarashqa kerek yoq.Kiyimi bilenla yerligide qoysa bolidu”digen geplerni anglighan;ene shundaq kömiwetti. Kochidiki, hoylidiki qan izlirinimu taziliwetti.

Aynur bolsa,Ömer kömülgen yerning üstige bir taxtay qoyup üstige Gül- chichek teshteklirini tizip qoyghan idi.

Bu hoylighimu teletidin wehshiyliki chiqip turidighan 5-6 qoralliq esker kirip keldi.Eskerler sorap turmastin öylerni axturushqa bashlidi.Birsi teshteklil güller qoyulghan terepke qarap ilgirlidi.U eskerning aldida birdinla Aynur peyda boldi.Qolida eyneklik ramka bar idi.
- Qarang, mening erim milletler ittipaqlighi nemunichisi !-Aynurning qopal telepbuzda bozup sözligen Henzuche sözini esker chüshendi we derhal ramkilargha qaridi. Bir ramkida,Memetning Aptonom Rayonluq partikom sekirtari Wanglochuan bilen yanmu yan turup chüshken resimi bar idi. Bir ramkida” Milletler ittipaqlighi ölgisi Memet Xemit”dep Henzuche xetler yezilghan we resimning astida Wanglochuanning imzasi bar idi. Esker bolsa “kechürüng “dedi we öy axturuwatqanlarni chaqirdi. “Bizge yardemchi bolung .Mehelle meydanigha keling”dedi.Eskerler hoylidin chiqip ketishti.

Yüzi tamdek tatirip ketken Memet Aynurgha qaridi. Aynurning chekisidin tamche-tamche terler tepchirep chiqqan idi.Ikki ramkini tutqan ikki qoli dir-dir titreytti.Memet Aynurning qolidiki ramkilarni aldi.

-Kel öyge kirip kiteyli!-ular hoylidin öyge kiridi. Memet ramkilarni tamgha asti.Sopida jimmide olturup qalghan Aynurning yenigha kelip uning qolini tutti we

- Mening eqilliq xotunum, bizni qutquzup qalding-dedi.

Aynurning shehla kirpikliri arisidin qonduzdek parlighan közliri peqetla Uyghur qizliridila bolidighan mihir-shepqet ichide erige tikildi.U ahu közlerdin taramlap yash aqti.Aynur Xuddi erini biriliri qolidin elip chqip ketidighandek,uni mehkem qochaghlidi.Memet Aynurning köz yashlirini sürtti.chachlirini silidi.Erining köksige beshini qoyghan Aynur sessiz amma öksup-öksüp yeghlawatatti.

Kochidin tuyuqsizla pilimut-aptomatning oq awazi aghlnishqa bashlidi.

-Sen öyde qal.Men chiqip baqay-didi, Mehemt we tashqirgha etildi.

5

Memet kocha beshidiki meydan’gha kelgende,yolda qan ichide yatqan 3 jesetni kördi. Qanche yüzligen mehelle xelqighe eskerler terep-tereptin pilimut, aptomatlarni betlep oq chiqirishqa teyyar weziyette turiwatatti.

Mehellining hörmetke sazawer anisi 58 yashliq sarixan anini eskerler chechidin tutup zorluq-zomburluq bilen meydangha sörep keliwatatti.Uning bir oghli tünügünki namayishta öltürülgen bolup,2- oghli qechip ketken idi.Uni oghullirini tepishqa qistash üchün jandarma eskerliri ene shundaq sörep kéliwatatti. Meydan’gha heydep kelin’gen yashlar arisidin 3 nepiri “qoyiwet ayal kishini”dep eskerlerge qarap kélishi bilen oqqa tutulup jamaetning aldida öltürüp qoydi.

Shehit qilin’ghanlarning birsi 28 yashtiki Exmetjan idi.ayali tul.3 balisi yetim qelishini 2 minut aldida hech yadigha keltürüp baqmighan idi.Öltürülgenlerning birsi Sabir,birsi Turghun idi.Her ikkisi kesek tüküp jan baqidighan jenupluq yashlar idi.

Etirap chiwin uchsa awazini anglighili bolidighan derijide süküt ichide idi.Qanche yüz Uyghur ahalisi bilen qanche yüz xitay eskiri arisida bir birige qarishi sep tüzülgen idi.Ahalining 80% aylallar idi.

Ölgenlerning resimliri tartilip bolghandin keyin 3 jesetni eskerler herbi mashinining kozupigha tashlighi bashlidi.Del bu peytte kishiler arisidin tuyuqsizla bir ishit etilip chiqip jesetlerni toshuwatqan eskerning birsige étilip kelip yüzidin chishlep tartip astigha bashti.Xitay eskerler bir peslik hoduqush ichide qaldi.Qorshawdiki xelq ichidin bir ayalning “yuqalsun jallatlar!”digen awazi anglandi. Bashqilarmu “Yuqalsun jallatlar!” dep birdek waqiridi. “Key chang!”digen awaz bilen teng pilimut,aptomatlardin xelqning beshidin biraz yuqirigha qaritip oq yaghdurulushqa bashlidi. Komandir xitay ishitni tapancha bilen öltürüp ,yüzining tirisi soyulup qan bolup ketken eskerni qutquzdi.Etirap tekrar sükütke chömdi.Komandir achchighini basalmay, bashqa bir eskerning qolidiki aptomatni elip ölgen ishitning üstige bir diska oq yaghdurdi.Kishiler arisidin 12 yashliq bir bala etilip chiqti “mening ishtimini nimishke öltürisen kapir?”bala waqirighanche ishitni oqqa tutuwatqan komandirgha qarap yügrep keldi.Komandir özige bir qedem yeqinliship qalghan baligha oq chiqardi, bala ishitning üstige yiqildi.

-Kishiler arisidin –ah, balam –dep yash bir ayal etilip chiqti, ayallar quralliq eskerlerning beshigha ayaqlirini chiqirip piqiritip etishqa bashlidi. Sep bozuldi. Xitay eskerliri bir terptin asman’gha oq etip bir yaqtin chekinishke bashlidi.Seriq chayanlar Itning we 12 yashliq balining ölügini alalmastin chekinip ketti.

Nime qilishni bilelmey ganggirap turup qalghan Memetni birsi noqidi.Memet yenida 78 yashliq

Yalghuz mumay Gülsüm anini kördi.

-Oghlum, manga bir yoluqup öt-dedi we uzaqlashti.

6

Welisipitliq Memet Shinjiang uniwersititning ichide Ömer eytip Bergen adris boyiche,  u binaning aldigha keldi. Uniwersititnimg yataq binaliri aldida hechkim körünmeytti. Peqetla bir bina qoghdughuchisi bar idi. - dostum sening bu yerde nime ishing bar?-dep Memetning aldigha keldi.

- 41.yataqta ukamning chamidini bar idi, Alghili keldim.

-Bu binagha kirishke ruxset yoq, binada hechkim yoq.Derhal yoqulung,özingizge ish tepiwalisiz.Uyghurdin Uyghurgha kelidighan yaxshiliq mushunchilik.-dedi küzetchi we arqisigha boruldi.

- Memet bu yerdimu weziyetning xeterlik ikenligini payqidi. Welisipitige minip bina aldidin ayrildi.

- U özining öyige tünügün keche yaridar kirip 2 saet ichide quchighida ölüp ketken Ömerning wesiyitini orundiyalmay qaytiwatqinigha tolimu echindi. “450 koy pulni yenimdin chqirip Ömerning anisigha choqum ewetip birimen”dep oylidi.

Memetning qizziq hikayisi bar. U İlining döng mazar digen sehrasidin. 2 insi bir singlisi bar.dadisi burunla ölüp ketken bolghachqa bashlanghuch mektepnimu püttürelmey etizda ishleshke bashlighan, anisigha yardemliship ukulirini oqutti, ukilirimu toluqottura mektepni püttürüp uniwersititta oqushqa pul yoq,yene döngmazargha qaytti.Memet 8 yil aldida Ürümchige kelgen idi.Ghuljiliq balilarning almilirini setip baqti, toptin setish bazarlirida hammalliq qilip baqti,pul yighalmidi.Yeshi 30gha kelip qaldi,ghuljidin ayrilghili 3 yil bolghandimu ailisini memnun qilalghuchilik pulgha erishelmidi.Chulungqay yezisida chay ichürüp qoyghan Aynurni seghinidu. Amma, toy rasxudini töliyelmidi.Buningdin besh yil burun Ghuljiliq balilardin birsi Memetke chaqchaq qilip “adash,eger pul tepip öyliney diseng börigingni sat,bay bolisen,xutunmu alisen”dedi.Memet “sen meni axmaq köriwatamsen nime?”dep tirikken bolsimu, bu gep oning eqlige kiriwaldi.Ürümchide Memetke oxshash qara kosaq birsige kim ish biridu.Bir börekni satsa bir börek bilen yashawerishke bölidu,diyishidu.shundaqla qilmaymu…. Memet shundaq qilip Ürümchi 2.Doxturxanisigha bardi. Börek satidighanlighi doxturlargha anglatti.Qan tekshürüshtin ötti, bir heptidin keyin kelip melumat alidighan bolup ketti. Bir hepte keyin keldi. Doxturxanida bir yerim yildin biri muwapiq qan guruppisidiki börek tepilmay yetiwatqan bir Henzu qiz bar iken. Memetning börigi öninggha uyghun chiqiptu.Henzu qizning dadisi chong bashliq imish anglap bek xosh boptu. Memet bu ailidin qanchilik pul alghanlighini hechkimge dimeydu.Amma xeli bir miqtar pul alghanlighi iniq.biraq Henzu aile buni milletler doslighi mesilisige aylanduruptu.Uyghurning börigi, Henzuning wujudida bir janni yashnatqachqa Mehmet özimu bilmey Milletler ittipaqlighi nemunichisi bolup qaptu.Teliwizor-gezitlerge chiqiptu.Wan Lochuan qobul qiliptu, hökümetmu pul bilen mukapatlaptu.

- Memet pullarni elip Ghuljigha barghanda bolsa Döng mazarda uning yüzige qaraydighan,uninggha salam qilidighan adem chiqmidi, ukilirimu uning yüzige qarimidi.Döngmazarda 6 aymu turalmidi. Anisi Chulunqaydiki öz tuqqanlirining qizi bolghan Aynur bilen öylendürüp uddul Ürümchige yolgha selip qoydi.Memet Ürümchining chet-yaqisidiki bu namrat Uyghur mehelliside öy setiwaldi, seghinliq kalilarni aldi.5 yildin beri Aynur süt saghidu. Memet kalilarni baqidu,eghilni tazilaydu. Her küni süt firmisigha süt setip jenini beqip keliwatidu.biraq mehellidiki Uyghurlar toy qilsa toygha chaqirmaydu.Ölüm petilirige chaqirmisimu baridu,qeri-ajizlarning ishi chüshse yügrep berip qilip beridu.Burun kishiler parangliship ulturghan yerge barsa,parang toxtaytti, ademler tarqilip kitetti.Uning ziyansiz ikenligini chüshen’gen mehelle xelqi hazir Memet bar yerdimu bu xitaylar..”digen geplerni qorqmay qiliweridu.

Memet kechmishini oylap mengip Gülsüm anining ishigi aldigha kelip qalghanlighini bilmey qaldi.U welisipittin chüshti we Gülsüm anining ishikini chekti.Memet her zaman Gülsüm anining ushshaq-chüsek ishlirini qilip biretti,duasini alatti.

Gülsüm ana ishikni achti we Memetni hoyligha bashlidi.

-Oghum Memet chachtek qilip leghmen qilip qoydum, aldi bilen eshingni yewal, kel hoylidila olturayli !

-Gülsüm ana, hechnime yigüm yoq, Sizge rexmet.

-undaq dime balam,ishing eghir.Seni bir-ikki saet ishqa salimen.Gülsüm ana leghmenni texsige selip hazirlap qoyghan shirege ekeldi.

Memet leghmenni yewatqanda bolsa Gülsüm ana oydin gürjek,jotu elip chiqip hoylining bir burjigide qoyup qoydi. Memet, Gülsüm anining chachlirining appaq aqirip ketkenligini, qollirining we beshining titireydighan bolup qalghanlighini payqidi.yenila uning könglini yasash üchün;

- Gülsüm ana,yenila titik turiwatisiz, salametligingiz yaxshi-de,dedi.

- Nedikini balam, yeshim 78. Bir putimiz gorge sanggilidi.allah almighan janda ümit bar dep yashap turuwatimen,oghlum.

Memet leghmenni yep boldi we;

-Qéni lengmennimu yep boldum, nime ish bariti Gülsum ana?

-Hoylining shu burjigige uzunlighi 2 metir,kengligi 7 santa,chongqurlighi bir ikki mitirlik bir ora kolap berseng deymen oghlum.

-Bolidu.amma,siz orini nime qilisiz?

-Sen kola.men senga deymen.

7

Memet 3 saet chiliq-chiliq ter ichide ishlep orini kolap boldi.

Gülsüm ana bolsa, uninggha chay demlep berip turdi.

Memet orining ichidin chiqip;

- Gülsum apa ketsem bolamdu?dep sordi terlirini sürtüp turup.

- Yaq.-u,yanchughidin bir kimlik belgisini chiqirip Memetke uzatti.Memet kimlikni qoligha elip qariwidi. Bu bir qizgha ait kimlik iken Aliyamu…dep yezilghan,dimek Aliyem digen qizgha ait kimlik ikenligini bildi,kino ertisidek güzel qiz ikenligi resimdin bilinip turatti.Memet soal ishariti bilen Gülsüm anigha qaridi.

- Kel !dedi gülsüm ana.Memetni egeshtürüp öyge kirdi. Supa üstide qatlap tizilghan yotqan –körpilerni bir birlep bir terepke aldi. Andin;

- Qorqma oghlum.sanga ishinimen.senmu manga ishen-u yotqanni achti.yüzige yaghiliq yepilghan bir beden yatatti.

- Qolungdiki resimning igisi bu qiz.Axsham keche yerimida ishigimni chekti.Achtim.3 bala qolllirida qan’gha melengen bu qiz. Yalwardi.Öyge bashlidim.namayishta oqqa tutulup yaridar boluptu.Oq arqa menge tereptin kirgen iken,yüzüning yerimini bösüp chiqip ketiptu. Ekelgen balilar bir saet ichide doxtur elip kelimiz dep chqip ketti.Qiz yerim saetmu berdashliq berelmey nepestin qaldi.Kechiche saqlidim.Bugün bir kün ötti. ketken balilar kelmidi. Belkim olarmu shehit boldi,yaki tutulup ketti.

Memet qizning yüzidiki yaghliqni achti.Qetip ketken qan ichidiki yüzni tonush mumkin emes idi.Gülsüm ana sözini dawam qiliwatatti;

-Men özemdin ensirimeymen.40 yeshimda 20 yashliq oghlumni bu weten üchün bu tupraqlargha kömüp chidighan anamen.bu qizning jesidi düshmenlerning qoldia xarlanmisun,dedim.

Memet jesetni ikki qollap kötürdi.U qizning eghirlighining 45-46 kilolarda ikenligini payqidi. Memet jesetni origha yatquzdi.

Gülsüm ana Aq daka rexni uzatti.Memet daka rexni qizning üstige yapti andin özi oridin chqti.

Gülsüm ana beshigha aq yaghliq selip hoylidiki supa üstige chiqti.Memetke topa tashla dige isheretni qildi.Özi bolsa jeynamazni selip östide olturdi we qurani-kerimni echip yasin süresini oqushqa bashlidi....

Memet jesetni kömüshke bashlidi.

Gülsün anining quran oqughan mungluq awazi asta-asta küchiyiwatati.

Memet toxtap qaldi. U kömülüwatqan qizning yasin süresini anglap terilip ornidin turup ketidighanlighigha ishengendek,guya bir möjize bolidighandek jim-jit sükütte turup qaldi.

Gülsüm anining jarangliq qongghuraqtek awazi shunchilik mungluq idiki yürekni izetti.

Memet, gülsüm anining közliridin taramlap yash tökülüwatqanlighini kördi. U özini tutalmidi.Bu,bir kün ichide ikkinji qetim özige tonush bolmighan amma menggu unutalmaydighan qerindishining jesidini kömüwatatti.Gülsüm ana qoli bilen uninggha” kömüshni dawamlashtur” isharitini qildi.Memet origha topa tashlashqa bashlidi.

Gülsüm ana oqughan ayet awazi bu kichik hoylidin halqip Uyghur millitining matem nidalirigha aylinip uzaqlargha tarap kitiwatati….


8

Memet nahiyiti charchighan halda hoyligha kirip keldi.

-Ejepmu ensirettingizghu. Nimandaq yuqap kettiningiz.-Aynur ensizlik ichide erining aldigha keldi.-nime tupa-changlar bu?

-Su ekel bash-közimni bir yuwetey.

Aynur su ekeldi we;

-Bir yaqqa chiqqanda qol telipuningizni eliweling.untup qapsiz. Ensirep kettim.

-He,telipunni ekel Ghuljigha bir telipun qilip baqay.-Memet yüz-közini yuyup bolup,qanche qetim telipun urup baqti,amma telipun ulanmidi.

Memet, teshteklerdiki güllerge baqti.U güllerning astida topraq astida yatqan Ömernimg nepes özüsh aldidiki körünishi köz aldigha keldi.Uning wesiyitini orunliyalmay öyge qaytip kelgenligidin xijaletlik his qildi. Ömerning belki deydighan,wesiyet qalduridighan köp gepliri bolghuytti.

Ömer bu yil hayatining eng hesretlik künlirini yashidi.

Ömerning anisi we akisi keche-kündüz ishlep,yimey-ichmey uni oqutti.oqutti.Anisi japakesh Uyghur anilirining tipik ölgisi idi.Akisi 2.siniptinla oqushni tashliwetti.Ana we akisi,Ömerning bu qum basqan,qaghish tekken yezidin nahiye bazirigha,u yerdin Urumchige…ketip oqup jenini qutquzushni arzu qilatti.Ikki kishi ishlidi,Ömer oqudi.Ömer,anisigha “men silerni yezidin,azaptin qutquzimen”deytti.Ailisi Ömerge maddiy uzuq,Ömer ailisige meniwi uzuq idi.6 ay aldida Ömerge ottura mektepte bile oqighan bir dostidin xet keldi.U bu xetni hechkimge körsetmidi.Rushenningmu bu xettin xewiri yoq.Qanliq Jesetning  yanchughidin chiqqan bu xet hazir Memetning qolida.Memet sawatliq bolsimu,hayatida bir kitap oqup baqqan emes.birer gizitnimu toluq oqup körgen emes.Ömerning yanchughidin chiqqan bu xet uning xiyalini chirmiwaldi we uni axirghiche oqup chiqish üchün hejilap oqushqa bashlidi.Xetning toluq tekitsi mundaq idi.

“Dostum Ömer! Sanga eytishqa mejbur qalghanlighim üchün yeziwatimen.Akang 3 ay aldida bir kechide iShek harwisi bilen changgalgha otun’gha ketiwetip,harwida uxlap qaptu. Ishsek ketiwirip eskerlerning “cheklen’gen” rayonigha kirip qaptu.Eskerler akangni solap qotuptu.Urup qiynaptu.”nime mexsette kelding,seni kim ewetti?” digendek soraqlarni soraptu.”Men otunchi”digenge ishenmeptu.Qanche kün susiz,tamaqsiz ach qoyuptu. Qollirini baghlap,mejburi süydigini ichküzüptu,gendisini yegüzüptu.Herbilerning turmisidin yezimizning sekirtari kepillik berip elip keldi. Akang 2 ay turmida yetip bek ajizlap ketken iken. Beshidin ötkenlerni peqetla manga eytip bergen idi. Bir-ikki hepte “xitay ekserler manga poq yegüzdi.süydük ichküzdi. Meni haywandinmu bek xarlidi.Men bu ishlarni qandaq unutimen” dep kayip yürdi. Keyin birdinla eqlidin ezip qaldi.Bilmeyla ishtinigha teret qiliwetidighan,talagha chiqsa öyni tepip kilelmeydighan bolup qaldi. Anang,akangni öyde baghlap qoyup,etiz ishigha ketishke mejbur boliwatidu.Kündüzi etizning ishi,kechiliri akangni beqish… anang bek charchap ketiwatidu.Dert we eghir ish,yuqsuzluq,charisizliq…anagning salametliginimu ajizlitiwatidu.Bir kün bolsimu baldurraq oqushungni tügitip qaytip kel.Seni beqip chong qilghan,oqutqan anangni,akangni qutqaz dostum….”

Memetning xetni tutqan qolliri titireytti, xetning qangha milen’gen qismidiki jümlilerni Memet oquyalmidi.u, bir dinla shundaq dep xitap qildi; “Ey,ulugh Allah! Uyghur bolup qalghanlighimiz gunamu?Musulman bolup yaralghanlighimiz gunamu?Sening aldingda ötküzgen gunahimiz nime?”


9



Ürümchi 2009.yili 7.ayning 7.küni

Memet we Aynur bügün bekla ettigen turup ketti.Memet kalilargha yem hazirlidi. Aynur kalilarni saghdi.Sütni qaynatti. Saet 10 din ashqanda etigenlik chaygha olturdi. Ular bügün ishligendimu,chaydimu hech gep-söz qilishmidi. Ular chayni ichip bolup ornidin turay digende, hoylining ishigi chekilgen awaz anglandi. Memet ishikni achti.

Mehelle jurini Mexsut aka kelgen idi. u, 5 yashliridiki bir qizni bille ekelgen bolup qizning qolini tutup turatti

-Essalamueleykum!

- weeleykum essalam !-keling Mexsutaka.öyge kiring!

-Rexmet.dedi 60 yashliridki ottura boyluq köz liri ötkur bu kishi.-uka sanga bu qizni ekeldim.ismi azatgül-
Ularning yenigha Aynurmu keldi. Mexsutaka Aynur bilen salamliship bolup sözini dawamlashturdi.-Azatgül yetim qaldi.Hazirche sen beqip tur;belki menggu sening ailengde qelishi mumkin.

Azatgül sebi gözlirini moldurlitip qorqup,qorunup yerge qarap turatti.

Aynur,qizning qolini tutup ishikning ichige aldi. Andin kötürüp quchighigha aldi.

-Qizim aynur, siz qizni oyge kötürüng.Memetke ikki engiz sözüm bar-dedi.

Aynur kichik azatgülni kötürüp öyge kirip ketti.

-Qizni qobul qilalamsen dep sorimidim, kechür.

-qobul qilimen aka, bizning balimiz yoq, baqimiz.

-Rexmet. Arqa kochida sadiq dep bir yigit bar idi. harwa sörep kochilarda miywe satidighan.

-He, tonuymen.Sadir Hoten.

- He,shu.Yekshenbe küni bazarda harwa sörep miywe setiwatqanda oqughuchilarning namayishini körüpla,harwisini bashqa birsige tashlap berip namayishchi oqughuchilargha qetilip ketiptu. Tünügün melimizdin tutulup ketkenler arisida Tursun digen bir bala bar.U Sadiqni yekshenbe axsham Sanshixangzida eskerler teripidin etip öltürülgenligini öz gözi bilen körüptu.Ayali Tursungül erining ölümidin xewersiz, tünügünki ayallar namayishida aldida mengip“ erimni qayturup ber” dep shuar towlap mangghan iken. Chetellerde teliwizorgha chiqip ketkenmish.Bügün ettigen saet 6 lerde kelip tutup ketti. 3 bala 3 yashliq oghlini men aldim. Bir yerim yashliq qizini bashqa xoshnigha berdim. Chongini sanga ekeldim.

Memet nime diyishini bilelmey cheqir közlirini bir noqtigha tikken halda gepni tingshawatatti. U ,birdinla beshini kötürüp;

-Mexsut Aka,bizmu adem.yürigimiz gosh.endi uyghanduq. Azatgülni öz ewladimdek baqimen aka.-dedi awazi boghulghan halda.

-Tursungülning qollirida ishkel, saqchi mashinisigha cheqip ketiwetip,”Mexsutaka, ballirimgha yaxshi qaranglar. Mektepke beridighan bolsanglar Uyghurche mektepke beringlar” dep waqiridi. Köz yeshimni tes tutiwaldim. Uka, tuyuqsizla bu milletning beshigha kelgen qara künlerge qarimamsen…

-Qolimizdin kelidighan ish bolsa qilayli aka-dedi Memet.hayajandin uning lewliri dir-dir titireytti.

Mexsutaka olugh-kichik tindi.andin;

-200 aililik mehellide 60 yashtin tüwen 3 er qalduq.

Memet chuchup sordi;

-Bashqilarchu?

Qepqalghan erlerni keche boyiche öy-öy kirip tutup ktti. Sen milletler ittipalghi ölgisi. Men 35 yil saqchi idariside ishligen.Pinissiyege chiqqandin keyin xelqni nazaret qilish üchün bu mehellige mehelle bashlighi qilip qoyulghan birsi.Yene birsi u witnamchi Giniral. Mehellining ishi üchimizge amanet.men kitey –dedi.Mexsut aka xoshlushup ketip qaldi.

Memet ishik aldida ganggirap turup qaldi.Witnamchi giniral degini qasim digen kishi idi.55 yashlirda bar bir kishi sepira mijez.ademler bilen az arilishidighan,köp gep qilmaydighan bir kishi.1979.yili Junggo witnamgha hujum qilghanda witnamda yaridarlinip mukapatqa erishiptiken.Pinissiye maashi bar. Yalghuz yashaydu.mehellide partiyege ,hökümetke sadiq dep qaralghan 3 neperla er qaldimu? Bu mehellide 500-600 er bar idi. ularning hemmisimu jinayetchige aylinip ketti?...

- Memet- Aynurning chaqirghan awazi bilen Memet xiyaldin oyghunup arqisigha qaridi.

- Memet Azatgülning chechini yuyup tarap qoyay dewatimen-dedi Aynur.

- Yaxshi buptu-dedi Memet hoylining ishigini yapti.

- Aynur issiq su bilen soghuq suni tengshewatati.Memet kelip kichik Azatgulning qolini tutti.

- Kel qizim, Men sening dadangning dosti. –uni quchighigha aldi.

- Sen mening dadamni tonumsen?men seni hech körmigen.-dedi kichik qiz Memetning yüzini silap turup.

- -Tonuymen.Sening dadang dunyadiki eng yaxshi dada.

- Kichik Azatgülning közliride tebessum peyda boldi;

- Sen nedin bilding?

- Men bilimen.yaxshi dadilarni kim bilmeydu?!-Memetning boghizigha qatting bir nerse toxtap qalghandek boldi.u sözini dawamlashturalmidi.közliridin bolsa taramlap yash aqti.

- Sening közing aghyamdu?yighima!-u,umaq kichik qolliri bilen Memetning köz yashlirini sürtüshke tirishti.

Aynur keldi we qizni quchighigha aldi.Memet bolsa közlirini sürtüp eghil terepke qarap ketip qaldi.

10

Bu ailining kirim menbesi bu 3 seghinliq kala idi. Shunga Memetmu,Aynurmu kalilarning yenidin parwanidekla ayrilalmaydu.2 kündin beri Memetning körgen,beshigha kelgen hadisiler uni xuddi piqiritip-piqiriptip tashwetken ademdek beshi garang,nime qilishini bilmeydighan halgha keltürüp qoydi.Yem yewatqan kalilargha qarap hiyalgha chümüp qalghan Memetni birdinla chelin’ghan qol telipunining awazi chuchitiwetti.U telipunni achti we qarshidin; “Hoy,akamma “digen tonush awaz keldi.

-Mahire Qandaq ehwalinglar? Telipunda silerge ulashalmay ensirep turattim, apam yaxshimu?

Qarshidin yegha awzai kelishke bashlidi;

-Mahire singlim nime boldi?

-Yari akam bilen Rexmetjen akamni saqchilar tutup eketti.apam ularning qoligha koyza selip elip mangghanni körüpla bir qisma bolup hoshidin ketip yeqilip chüshti.way apam,way apam… yigha awazidin bashqa gep keldmidi.Mahire.mahire!...Qarshidin bir erning awazi keldi;

Memet uka.men seydexmet. Yaxshimusen.

-Digine aka chapsanraq nime bupketti Döngmazarda?

-Mehellidin namayish qilmachi bolghan dep tutup ketken balilarning sani 24. sening ikki iningmu shularning arisida. Apang Ruqiyem hedem bu ishlarni körüpla hoshidin ketip qeliwidi…

-Aka,jenim aka bir digine apam saqmu?

- Ruqiyimdem tügep ketti uka.

Memetning qolghigha seydexmetning nime dewatqanlighi kirmidi.telipun qolidin chüshüp ketti. olturghan yeride olturupla qaldi. We birdinla yer-ziminni tetiritidighan güldürmamidek bir awz bilen peryat qilishqa bashlidi;

Allah, Hey janabi allah! Sen qayerde? Biz sening bendeng emesmu? mushundaq ölüp tügep ketimizmu allah, mushundaq ölüp tügep ketimizmu?????....Memet höngrep-höngrep yighlashqa bashlidi.;

-ah,jenim apa, sanga layiq bala bolamidimghu…apa…mening yüzümdin mehellide söz-chöchekke qaldingghu apa way apa…apa……u,qanchilik yighlighanlighini bilmeydu.Birdin qara digendek boldi,u kalilargha qaridi her 3 kalining közliridin yash eqiwatatti.Memet birdinla qetipla qarap qaldi.U kalilarning yighlighanlighini tunji qetim körüwatatti.

Her 3 kalining mulayim, qunduzdek qara közliridin taramlap yash eqiwatatti…..

11

Ürümchi.2009.yili 7.ayning 8.küni

Memetning öyi petige kelgen ayallar bilen tolghan idi.aq yaghliqliq ayallar xetme-kuran qilmaqta idi. hoylida Memet 55 yashliridiki igiz boyluq bir kishi bilen paranglishwatatti.U kishi Witnamchi giniral leqimi bar Qasim aka idi.Qasim Aka ,Memetke teselli beriwatatti;

-Uka,ölgen yalghuz sening anangla emes.Bu künlerde hemme yerde adem ölüwatidu.Ghuljigha berishtin yaltayghining yaxshi boldi.Belki u yerde sening beshingghimu kün kelishi mumkin idi.Duani nede qilsaq oxshashla rohlargha ulishidu.Chüshtin keyin öyümde seni kütimen.Muhim meslitim bar.-Qasimaka xoshlushup hoylidin chiqti.
12

Ürümchi . 2009.yili 7.ayning 9.küni

Axsham saet 11 de uxlighan Aynur eghir harghinliqta ettigen saet 9 ghiche uxlidi.Eger uni Kichik Azatgül “siygüm kepketti”dep oyghatmighan bolsa yene uxlawiretti.Aynur Azatgülni hajetxanigha achqip ekirdi. U,hoyligha,eghilgha qaridi. Memet yoq idi. öy telipunidin Memetning qol teliponigha telipun qildi.Memetning telipuni teliwizorning üstide chiliniwatatti.Aynur ornidin turupla teliwizorning üstidiki telipunni aldi.Telipunning astigha qisturulup qoyghan bir parche qeghezni kördi.U qeghezni qoligha elip achti.Tonush puchurka.bu Memetning xeti idi.U  Chulungqaydiki yezisida Mehmettin kelgen köp xetlerni oqughan.Memetning pochurkisi uninggha tonush bolup ketken idi.

Aynur supida olturdi we xetni oqushqa bashlidi;

“ Qedirligim! Könglümning ayi, közümning nuri. Mening aynurum! Anamdin, qerindashlirimdin ayrilip chididim.Amma, senidin ayrilip chidiyalmaymen.3 kün ichide men tamamen bashqa bir ademge aylandim. Witnamchi giniralning tekliwini ret qilalmidim. Mehellide qep qalghan axirqi 3 neper er mehellidin ayrilduq.

Jenimdin eziz Aynurum! Seni Ürümchige men ekeldim.Manga ishinip kelding.Seni yalghuz tashlap qoyup ketkinimni wapasizliq hisaplima.Belkim men hech qaytip kelelmesligim,seni hech kürelmesligim mumkin.Shehitler jennette uchirshidiken.Sening bilen jennette uchirishidighanlighimgha choqum ishinimen-aynurning közliridin marjandek domulap chüshiwatqan yashlar xetni höl qilishqa bashlidi.Aynur xetni oqushni dawamlashturuwatatti- Sen bilen yüzturane turup ruxset sorashqa petinalmidim.Xet yezip qaldurdum. Mumkin bolsa baldurraq öyni we kalilarni nimige alsa setip Ghuljigha ket.Azatgülni bille elip ket.Uninggha yaxshi qara!U Allahning bizge Bergen soghisi….jenim, hayatim, seni cheksiz süyimen. Meni kechür !....”

Aynurning ikki közi ikki bulaqqa aylanghan idi. U öksüp-öksüp yighlaytti.Kichik qiz Arzugül uninggha yepishti.Nimishke yighlawiyisen?...Tilwizoyni achaymu?Aynur köz yashlirini sürtüp turup,Azatgülge tiliwizorni echip berdi. Tiliwizorda ölgen,yaridar bolghan Henzularning körünishi,”üch xil küchler”ning buzghunchiliq herketliri toghrisidiki xewerler beriliwatatti.Birdinla “jiddi xewer… depla körünüshler almashti “Ürümchi sheher nefit-xemiyewi zawotta bir nefit iskilati tuyuqsiz partlap ketti..” digen xewer bilen köyüwatqan nefit iskilatining ot öchürgüchiler teripidin öchürüliwatqan körünüshliri körsitilishke bashlidi….

Közliri yash, miskin, ümitsiz Aynur teliwizordiki bu körünishlerge qarap olturup xiyalgha chümüp qaldi
13

Pukang .2009.yili 7.ayning 9.küni

Aptuwuzdin chüshken 3 kishi chong yoldin kesip ötüp yan kochigha boruldi.Ular, Memet, Mexsutaka we Witnamchi giniral Qasimaka idi. Kocha doqmushida ularni qoralliq jandarma qisimliri tosti we kimlik belgilirini sordi.

Mexsutaka aldi bilen kimligini we saqchi belgisini chiqirip Jandarma eskerlirige rawan Henzuche teleppuz bilen anglatti;

- Men 35 yilliq saqchi kadiri.Razwotka bülimide muawin bashqarma bashliqlighidin pinissiyege chiqtim .Dostum Qasim Witnam qehrimanliridin döletning alahide teqdir belgisi bar.

Qasimaka belgilirini chiqirip eskerlerge berdi.

Mexsutaka sözini dawam qildi;

- Bu kishi Memet. Aptonom rayonimiz boyiche milletler ittipaqlighi ölgisi.

- Memet ,sherep guwanamisin körsetti.Eskerlerdin birsi “men sizni teliwizorlarda körgen.”dep qolini uzatti, körüshti.

Mexsutaka sözini dawamlashturdi;

- Biz muhim wezipe bilen ketiwatimiz, ishimiz aldirash.Uyghur bolushimiz sizni shöhbilendürmisun.

Eskerler,bu 3 kishige hörmet bildürüp kimlik belgülirini qayturup berdi.ular kochidin aylinip ötüp bir binagha kirip ketti.

Bu ücheylenni öy igisi 45 yashliridiki doghulaq,xoshpiil bir kishi külüp qarshi aldi.;

-Töt küzüm bilen kütüp turattim silerni, mana tiliwizorda silerning karametliringlarni körsitiwatidu.

Tiliwizorda partlitilghan nefit iskilatni toghrisida xewer beriliwatatti…

Qasimaka meghrur halda jawap berdi;

-Ömrüngde bir qetim ishqa yariding uka.bergen doriliringning küchi. Uzaqtin bastuq ,güm.

-Biz mangayli, partlatquchlar teyyarmu?-dedi Mexsutaka.

-Nege? Öy igisi soridi.

-Bilmeymiz, nege berishimizni yolda meslehetlishimiz.

-Aldi bilen bir piyale Chay ichinglar,silerni oqughuchilar namayishining bir yolbashchisi bilen tonushturimen.

Del bu waqitta, ishik chekildi.öy igisi ishikni achti..tashqiridin 24 -25 yashlardiki orta boy kelishken bir yigit kirip keldi.Uning qolida somka bar idi.Yigitning chirayida bir jiddilik ipadilinip turatti. U öydikiler bilen qol eliship körüshti.

Öy igisi sordi;

Ekber ukam,bular ishenjilik kishiler-dedi mihmanlarni ima qilip-doxturni tapalidingmu?

-Taptim.körüshtüm.biraq men bilen kelishtin bash tartti.bezi dora,okullarni elishimgha yardemleshi.men mangay aka.-dedi Ekber

-Bu 3 kishi sanga qoshulushni arzu qilidu,sen bilen bille ketsun!

Ekber,Memetke,Qasim akigha,Mexsutakigha bir birlep sinchilap qarap chiqti.Öy igisi , ekberni mihmanlargha tonushturdi;

-Ekber mening eng yeqin bir dostumning oghli.Eqilliq hem ishenchilik. Yeqinla bir taghda qazaq dostining öyge chüshken iken.

-hayati xewip astida bir yaridar meni kütüwatidu,biz mangayli-dedi ekber ve ishik terepke boruldi.

Memetning xiyali bolsa Aynurda idi.



14

Tengri teghining etekliri. 2009.yili 7.ayning 10.küni

Matemlik,amma tiz pükmes Uyghur aniliridek beshigha aq romal artip turghan giganit boghda chqqisi uzaqta körünüp turidu.

Wetenning erlirige ölge körsetkendek qish-yaz issiq-soghuq,boran-chapqunda boy tartip zoriyiwatqan Yeshil qarighaylar retlik tizilghan pehliwanlardek tagh baghrini yeshilliqqa pürkep uzaqlargha suzulghan yeshilliq dunyasini yaratqan idi.Yeshil qarighayliq,suzulup yatqan yeshil chimenlikkte tutushup ketken bolup,ortida suzuk tagh süyü eqiwatqan su jilghisi bar idi.

Su jilghisining boyida bir kigiz öy.bu kigiz öy uzaqtin qarighan kishige bir aq doppidek körünetti.

Memet kigiz öyge yeqin bir dawan baghridiki bir tüp qarghay tüwide yene yalghuz gor kolimaqta idi.

Kigiz öyning ichide ,körpe üstide yatquzulghan perishtek bir güzel qiz. uni körgen her qandaq kishi qizni shirin uyqusida uxlawatidu dep oylaydu.Amma, u, Uyghur shehitlirining birsi.Ismi Zohre idi. Uning beshida olturup boquldap yighlawatqan hejer isimlik qiz bar. Ekber we öy igisi yigit Moqan taladin bir taxtay elip kerdi.Qasim aka we Mexsutaka miyitqa qarap süküt ichide turmaqta.Ekber,Hejerning mörisini tutti we;

Boldi,yighlima-dep teselli berdi.Amma özining közliridin yash tamchiliri mengzini boylap eqishqa bashlidi. Ekber miyitning bash teripidin,Qasimaka ayagh teripidin tutup uni taxtay üstige yatquzdi.Andin Eber,bir somkidin Qatlan’ghan Ay-yultuzluq kök bayraqni chiqardi we achti.

-Bu bayraqni zohre öz qoli bilen tikken.-dedi boghuq awazda-u,bayraqni zohrening üstige yapti. Ekber,Qasimaka,Mexsutaka,Moqanlar taxtayning töt teripidin tutup kötürüp sirtqa qarap bangdi.Hejer özini tutalmay öksüp-öksüp yighlimaqata idi.

4 kishi süküt ichide jeset qoyulghan taxtini kötürüp Memet gör kolawatqan terepke qarap asta-asta ilgirlimekte idi.Shehit zohraning üstige yepilghan ay-yultuzluq hawa reng bayraq yaylaq menzirisige,tebiet dunyasigha hech körülmigen bir hüsün qushup turatti.

Memet görni kolap tügetken idi.miyitni elip kelgenler taxtayni asta yerge qoydi we miyitni Memetke uzatti.Memet meyitni görge yerleshturup,üstige aq daka rexni yapti, o yuqiri chiqta.hemmeylen birlikte bir qancha yaghachni toghrisigha görning üstige qoyup uning üstige taxtayni yerleshturdi.arqidin topa bilen kömüshke bashlidi.Memet gör kolash we jeset kömüshke adetlinip qalghan idi. u, gör üstige topa tashlawatqanda burunqidek hayajan his qilmidi, huddi wezipisini ada qiliwatqan bir ishchidek ishlewatatti.



15

,Memet,Mexsutaka, Qasim aka,Ekber we Hejer kigiz öyde olturghan bolup,hemmeylenning yüzide matem qayghusi ipadilinip turatti. Mexsutaka ,Ekberge qarap gep qiliwatidu;

- Oglum Ekber.shundaq ,biz 3 kishi texi gunayimizni yuyup bolalighan kishiler emesmiz. Bizning yol bashchimiz sen bol.sen bu ishqa layiq, yeshing kichik bolsimu,bliming bar. Qumandanimiz elbette giniralimiz-u yenida olturghan qasim akining tizigha urup qoydi ghurur bilen qasimakigha qarap.

Ekber tashqirigha qarap waqiridi;

- Moqan! 25 yashlardiki öy igisi qazaq yigiti kirip keldi.

- Quranni ekel !

Moqan kigiz öyning yaghach rishatkisigha esip qoyulghan qurani kerimni ekilp Ekberge berdi.Ekber,Hejerge qarap;

- Hejer. Bayraq?

Hejer somkisidin qatlan'ghan ay-yultuzluq kök bayraqni chiqirip Ekberge uzatti.Ekber Aldi bilen quranni,arqidin bayraqni söydi, hemmeylenning közi ay-yultuzluq bayraqta tikildi.

Ekbber;

-Bayraqsiz xelq hoquqsiz xelqtur.Hoquqsiz xelqler bizge oxshash öz wetinide xar xelqtur.Kelinglar qesem qilayli!-Ekber bayraqni qatlidi.Qatlan’ghan bayraqning üstige quranni qoydi.Hemme qollar bayraq we quran üstide üti-üstige qoyuldi

Peqet Moqanla küzet qilish üchün talagha chiqip ketti.

Ekber ;

-Qesem qilimiz.Men digen jümlilerni tekrarlaysiler- Men Allahning kalami we wetinimning bayrighi sheripige qesem qilimenki –hemmeylen Ekberning sözlirini birdek tekirarlidi –Wetinimning, millitimning, denimning azatlighi üchün….Hemmeylen jümlini tekrarlidi.Kigiz chedirdin Xuddi güldürmamidek yangrighan bu awazlar Tengri teghining etekliridin yangrap boghda choqqisighiche yetip bardi.qarliq choqqidiki muzlar we qarlar qesem sadasining shiddetlik küchidin bir-biridin ajirap tüwen'ge tökülüshke,öydek-öydek parcha muzlar domilap chüshüshke bashlidi. yer tewrewatqandek her terep silkinmekte idi.....



16

Qarighaylargha baghlan’ghan igerlen’gen 5 at. Mihmanlar Moqan we uning keke saqalliq dadisi bilen quchaghliship ayrildi.Ular atning yenigha keldi we hemmeylen yengi kömülgen zohrening tupraq beshigha kilip süküt ichide dua qilishti .Arqidin Yüklirini atlargha yüklidi. Atlarni yiship minhske bashlidi. Ekber bolsa qol telipunigha yeziwalghan “ejem” muzikisini ünlük awazda qoyiwetti.Etirapni temburning lerzan sadasi qaplidi. Ejem…. Uyghur millitining ming yilliq rohi tuyghuliri yushurun’ghan muzikisi.Tembur bilen urunlan'ghan bu muzika sadasi ichide Ekber ay-yultuzluq kök bayraqni qolidiki xada yaghachqa kirgüzdi ,andin atqa mindi. Ekber,Memet,Qasim.Mexsutaka we Hejer 5 kishi kechki shepeqning nurigha pürken'gen yeshil wadida jenup terepke qarap atlirini chapturup ketti.Ay-yultuzluq kök bayraq süzük asmanda jawlan qilip ilgirlimekte idi.Uyghur milliy ghururining senettiki bibaha namayendisi bolghan ejem muzikisi taghlarni,dawanlarni süyüp we halqip ötüp uzaqlargha singip ketmekte….

Hejer ekberge qolini uzatti

-Bayraqni men tutaychu!

-Qolung yaridar tursa.

-kerek yoq, ber-Hejer bayraqni qoligha aldi.U,hayatida hech bir zaman his qilip baqmighan hayajanliq tuyghu ichide idi.u,beshini kötürüp beshida lepildewatqan bayraqqa qaridi we öz-özige pichirlidi “Bizning bayrighimiz nime digen güzel-he!”.Hejer yekshenbe künidiki namayishta Junggoning qizil bayrighini kötürüp mangguchilardin birsi idi.U,namayishta qizil bayraqni kötürüp mangghan körünüshni esige aldi.Uning yüzi willide qizardi.U “3 kün aldida nime digen axmaq,nime digen saddi idim-he”dep oylidi.”endi ölgiche bu bayraqning astida bolimen, tekrar aldanmaymen”dedi öz-özige.

Memet etini Hejerge yeqinlashturdi;

-Hejer singlim.shu bayraqni manga beringe, men bir kötürüp baqay.

Hejer bayraqni Memetke berdi.Memet aldigha ötti.Memet nimishkidur qattiq hayajanlandi. Shamalda bayraq shunchlik titirep lepildep jewlan qildiki, bu bayraqni körgen her qandaq bir kishi bu sepke qetilishtin waz kechelmeytti.Memetning köz aldigha birdin Aynur keldi.Aynurning shepqet yeghip turghan közliri…arqidinla Yaridar ömerning bedinidin qanlarni tazilawatqanda aynurning qusup ketken haliti köz aldigha keldi.Mehelle meydanidiki qetliyamlar…jesetlerni öz qoli bilen kömüshliri,ölüp ketken anisi,qolliri kilepchilinip saqchilar heydep mangghan iniliri… Nimishkidu Memetning köz aldidin birmu bir ötüshke bashlidi."Hemmeylenning intiqamini alimen."dep pichirlidi Memet öz-özige.Memetning xiyalini arqidin waqirighan awaz böliwetti.Kigiz qalpaq kiyiwalghan Moqan arqidin at chapturup kiliwatatti. u,”Ekber,Ekber”dep waqiraytti. Atliqlar toxtidi.Moqan ulargha yetishti “Ekem maghan ruxsat berdi.sizdere qosulam!” . hemmeylen memnun boldi.

Ay-yultuzluq kök bayraq petiwatqan qoyashning qizghuch nurigha chümülüp birdinla qan renggige kirdi we arqidinla yene esli renggige keldi.

Memet ilgirlep ketiwetip,Witnamchi geniral Qasim akidin sordi;

-Qasimaka.düshmen bilen urush qilimiz dewatimiz bizde qural yoq. Nime bilen urush qilimiz?

-Qural eskerlerde barghu.-dep jawap berdi Qasimaka.

-Uni dimeywatimen.bizde yoq dewatimen.

-Düshmenning qolidiki qoral bizning.Uni tartip alalghan oghul balilar urush qilalaydu.-qasimakining awazi jarangliq we qet'i idi.

Ekber söz qisturdi;

-Qasimaka toghra deydu.Yeterki bizde yürek bolsun.Qoral her yerde bar.Biz ölsek öz wetinimiz üchün wetinimizde ölimiz,ular ölse tajawuzchi bolup,shermende bolup ölidu.

6 neper atliq ,ejem muzikisining sadasi ichide asta-asta uzaqliship kitiwatati.Asman renggi ay-yultüzluq bayrak Memetning qolida lepildewatatti. Kechki shepeqte körün’gen onbesh künlük tolun ay guyaki bayraqqa kelip qon'ghandek boldi.Bayraqlar birdin köpüyüshke bashlidi. Choqqilarda,dalalarda,jilghilarda...hemme yerde bayraq.ay-yultuzluq kök bayraqlar dengizi hasil boldi.Bayraqlarning dengizdek dolquni asmanni we ziminni qaplidi. Tört etirapni qaplighan bayraqlar dengizi Uyghur muzikisining shahi,5 ming yilliq Uyghur tarixining muzikida mujessemleshken tentenisi bolghan "ejem "muzikisining kainatni elleyligen sihirliq sadasi ichide ilgirlimekte idi.


                                         2009.Yili 7 .ayning 19-24

-Ushbu Eser wetinim toridin köchürüp elindi we imlasi qaytidin ishlinip torturayimizgha qoyuldi.Apturning barliq emgeklirige apirin oquymiz we xelqimizge mundaq nadir temidiki eserlerni dayim textim qilip turushini hörmet bilen ötünümiz.

-Uyghuristan Torturasi Redaksiyesi

Menbe: http://www.wetinim.org/forum/redirect.php?tid=2314&goto=lastpost#lastpost

Xitayda Yene Ikki Uyghur Urup Öltürildi
Muxbirimiz weli
2010-01-20

Öz muxbirimizning xewer qilishiche, bügün xubéydiki béywushö shehirining ahaliliri intérnét arqiliq, mushu hepte ichide bu sheherde yüz bergen xitaylar uyghurlarni urghan bir weqeni ashkarilidi.


Intérnét arqiliq ashkarilanghan uchurlardin melum bolushiche, düshenbe küni wuxen shehiride, xitaylar uyghurlarni urghan bir weqe yüz bergen. Weqede az dégende bir uyghur urup öltürülgen, éghir yarilandurulghan yene bir uyghur doxtorxanida dawalash ünüm bermey ölgen.

Seyshenbe küni bir qisim uyghurlar toplinip sheherlik hökümetning aldigha bérip naraziliq bildürgen. Xitay saqchiliri buninggha qatnashqan ademlerni tutup ketken.

Muxbirimiz bügün béywushö shehirige téléfon qilip, bu weqening tepsilatini bilishke tirishti. Saqchi idarisining bir xadimi muxbirimizgha qopal muamile qilip téléfonni üzüwetti.

Özini neq meydanni körgen oqutquchi dep tonushturghan yene kishi muxbirimizgha 'bu weqede ikki adem öldi. Uyghurlarning qanunsiz heriketliri hazir bu sheherning ahalilirida ensizlik peyda qiliwatidu' dégen.

Bu weqe yüz bergen neq meydangha yéqin jaydiki bir méhmanxana xadimi muxbirimizgha 'weqe deslep balilar otturisida yüz bergen urush-Jédeldin bashlanghan. Emma bu weqening netijisi toghrisida hökümetke naraziliq bildürgen uyghurlarni hazir saqchilar méhmanxanida tutup turuwatidu' dep bayan qilghan.

Erkin Asiya Radiyosi Xewiri

Gollandiyide Bir Uyghur Panahlanghuchi Xitaygha Qayturulushtin Tosup Qélindi
Muxbirimiz Shohret Hoshur
2010-01-20

Ikki ayning aldida, siyasiy panahliq üchün gollandiyige kelgen bir uyghur qizi xitaygha qayturulush xewpige duch kelgen. U uyghur qiz öz ehwalini melum qilghanda toghra melumat bérelmigini üchün gollandiye köchmenler idarisi qizni xitaygha qayturushni qarar qilghan. U, 12 ‏- Noyabir küni saet birde xongkonggha qayturulmaqchi bolghan.
Gollandiyidiki sherqi türkistan uyghur birliki teshkilati weqedin 8 saet burun xewer tapqan. Uyghur we xelqara teshkilatlarning weqege jiddiy arilishishi bilen ayropilan uchushtin 15 minut kéchikturulgen we qayturulush üchün ayropilangha élip chiqilghan uyghur qizi ayropilandin qaytip chüshken.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu weqening tepsilati heqqide gollandiyidiki sherqi türkistan uyghur birliki teshkilatining reisi bextiyar nasir bilen ötküzgen söhbet xatirisining tepsilatini anglaysiler.


Pikir - Qarashliringizni töwendiki jedwel arqiliq, uyghur yéziqida yézip yollang. Pikir - Bayanliringiz, erkin asiya radiosi tor bet ishlitish belgilimiliri boyiche tor bashqurghuchisi teripidin testiqlanghandin kéyin élan qilinidu. Oqurmenlerning torgha yollighan pikir - Bayanliri özige xas bolup, erkin asiya radiosigha wekillik qilalmaydu.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/gollandiyide-bir-uyghur-panalanghuchi-01202010193115.html/story_main?encoding=latin

Nurbekri Qatarliqlarning Hökümet Xizmiti Doklati Chetellerde Tenqidke Uchrimaqta
Muxbirimiz Mihriban
2010-01-20

Ötken hepte ürümchide échilghan uyghur aptonom rayonluq 11 - Nöwetlik xelq qurultiyi 3 - Omumyighinida xitay teripidin teyinlengen uyghur aptonom rayonining reisi nur bekri qatarliqlarning, 2009 - Yilliq xizmet doklatida, muqimliq hem qattiq basturushni qayta tekitlishi chetellerdiki uyghur teshkilatliri, hem her sahe démokratliri teripidin tenqidke uchrighan.


www.tianshannet.com Din élindi.

Sürette, ötken hepte ürümchide échilghan uyghur aptonom rayonluq 11 - Nöwetlik xelq qurultiyi 3 - Omum yighinida xitay teripidin teyinlengen uyghur aptonom rayonining reisi nur bekri sözde.

Xitayning uyghur aptonom rayonigha teyinligen reisi nurbekri Qatarliqlar, uyghur aptonom rayonining 11 - Nöwetlik xelq qurultiyi 3 - Omumyighinida bergen doklatida, ötken bir yil ichide hökümetning asasi xizmiti muqimliqqa kapaletlik qilip, milliy bölgünchi küchlerge qattiq zerbe bérish bolghanliqini, 2010 - Yilliq xizmet pilanidimu asasi küchni merkezleshtürüp qattiq zerbe bérish herikitini qetiy dawamlashturidighanliqini otturigha qoyghan.

Nurbekri qatarliqlarning bu doklati élan qilinghandin kéyin, dunya uyghur qurultiyi hem chetellerdiki démokratik idiyidiki ziyaliylar derhal inkas qayturup, xitayning uyghur aptonom rayonida muqimliqni bahane qilip, uyghurlar üstidin basturush siyasiti yürgüzüwatqanliqini tenqidlidi.

Dunya uyghur qurultiyining bayanatchisi dilshat rishit ependi bügün ziyaritimizni qobul qilip, uyghur aptonom rayon hökümitining reisi nurbekrining nöwette xitay boyiche eng namrat halette turuwatqan uyghurlarning iqtisadi turmushini yaxshilashni nuqtiliq orungha qoymastin, bu rayonda yenila muqimliqni tekitlep, uyghurlar üstidin qattiq basturush siyasiti yürgüzüshni jar sélishining, emeliyette xitay hökümitining bu rayondiki tajawuzchiliq siyasitini kapaletke ige qilish üchün ikenlikini otturigha qoyup, xitay hökümitining bu rayondiki siyasitini tenqidlidi.

Dunya uyghur qurultiyi bayanatchisi dilshat rishit ependi, nur bekrining, "uyghur aptonom rayonida, muqimliq hemmining kapaliti, shunga ijtimaiy, siyasiy weziyetning muqimliqini qetiy saqlaymiz, milliy bölgünchilerdin qetiy mudapielinimiz, ulargha qattiq zerbe bérimiz, teshebbuskarliq bilen hujumgha ötüsh, bash kötürgen haman zerbe bérish, düshmenni aldin ujuqturush prinsipida ching turimiz," dégen sözini tenqidlep, eger öz - Heq hoquqlirini telep qilghan uyghurlar mana mushu xil siyaset bilen dawamliq basturulidighan bolsa, xitay hökümitining bundin kéyin sherqiy türkistan weziyitini qoral küchige tayinip kontrol qilghan halettimu, axirqi hésabta öz hökümranliqini uzun muddet saqlap qalalmaydighanliqini otturigha qoyup, xitay hökümitini uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan basturush siyasitini toxtitishqa chaqirdi.

"Béyjing bahari" zhurnilining bash muherriri xuping ependi, ziyaritimizni qobul qilip, nöwettikidek weziyette, esli xitay hökümiti, uyghur aptonom rayonida muqimliqini tekitleshning ornigha, bu rayonda yashawatqan uyghurlarning heq - Hoquqlirigha hörmet qilip, bu rayon xelqining öz rayonidiki bayliqlirigha ige bolushigha yol qoyup, yerlik uyghurlarning turmushini kapaletke ige qilghinida andin bu rayonda nispi muqimliqni barliqqa keltürgili bolidighanliqini bayan qildi.

Xuping ependi mundaq dédi: "hazir xitay hökümiti bu rayonda muqimliq hemmidin muhim dégenni terghib qilish arqiliq, qoral küchi bilen weziyetni kontrol qilmaqchi boluwatidu, shunga ular bundin kéyinmu qattiq basturush siyasitini toxtatmaydu. Emeliyette xitay hökümiti bu xil qattiq basturush usuli arqiliq bu rayondiki milliy mesilini hel qilalmaydighanliqini yaxshi bilidu. Shundaq bolsimu ular hazirqi köz aldidiki weziyetni saqlap qélish üchünla mushu xil qattiq basturush siyasitini qolliniwatidu. Shunga bu qétimliq yighinda muqimliqni tekitlishidiki sewebmu ashu yerde. Eger xitay kommunist hökümitining uyghurlarning turmushini heqiqiy halda kapaletke ige qilish, ularni öz zéminidiki bayliqlargha igidarchiliq qilish, öz medeniyitini saqlap qélishigha yol qoyush niyiti bolsa idi, u chaghda hazirqidek basturush siyasiti yürgüzmigen, bu rayon xelqining kishilik heq ‏ - Hoquqlirini bergen bolatti. Shu chaghdila andin bu rayonda nispi muqimliq barliqqa kéletti. Emma hazir ular bu zéminda bulangchiliq basturush siyasiti yürgüzüwatidu."

Chetellerdiki uyghur ziyaliyliridin kanadadiki memet toxti ependi radiomiz uyghur bölümining ziyaritini qobul qilghinida, hazir uyghur élidiki yerlik hökümetning uyghurlar üstidin élip barghan basturush siyasiti, döletning mafiyalashqanliqini körsitidighanliqini, eger sherqiy türkistandiki xelqning iqtisadi menpeeti kapaletke ige qilinmisa bundin kéyin uyghur rayonida xitay hökümiti tekitlewatqan muqimliq emes belki her waqit partlashqa teyyar turidighan bomba halitidikidek weziyet shekillinidighanliqini tekitlidi.

Xelqaradiki uyghur weziyitini közetküchilerning qarishiche, nöwette xitay bu rayondiki uyghurlarning iqtisadi turmushini kapaletke ige qilmay turup, bu rayonda muqimliqni bahane qilip, yürgüzüwatqan qattiq basturush siyasitini dawamlashturghinida, bu rayonda xitayning érishidighini özi dewatqan muqimliq ichidiki tereqqiyat bolmastin, belki yerlik xelq uyghurlarning naraziliqidin kélip chiqqan, yerlik xelqler bilen xitay köchmenliri otturisidiki ziddiyet barghanche küchiyip uzun muddetlik tinchsiz weziyet shekillinidiken.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/nurbekri-urumqi-qurultiyi-01202010193125.html/story_main?encoding=latin


Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.

Xitay 'Awatar' Filimini Kinoxanilarda Qoyushni Cheklidi
Muxbirimiz Jüme
2010-01-20

Xitay hökümiti 2010 - Yilining béshida dunya boyiche qattiq ghulghula qozghighan ilmiy fantaziyilik filim awatarning adettiki kinoxanilarda qoyulidighan nusxisini körsitishni toxtatqan.

Filimde tebiiy ékologiyini qoghdash bilen yerliklerning öz tupriqini qoghdap tajawuzchilar üstidin ghelibe qilidighanliqi teswirlengen.

Közetküchilerning qarishiche, xitayning bu filimni adettiki kinoxanilarda qoyulidighan nusxisini cheklishi filimde eks ettürülgen merkizi idiye bilen munasiwetlik bolushi mumkin iken.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/awantar-filimi-01202010193120.html/story_main?encoding=latin


Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.

Xitayning '5 - Iyul Weqesi'ni Bahane Qilip Uyghurlarni Dawamliq Basturushi Eyibleshke Uchrimaqta

Muxbirimiz Mihriban
2010-01-19

Gerche "5 - Iyul ürümchi weqesi" yüz berginige yérim yil bolghan bolsimu, emma xitay hökümiti "5 - Iyul weqesi"ge munasiwetlik dep qarighan uyghurlargha qaratqan keng kölemlik tutqun qilish we basturush herikitini toxtatmighan bolup, xitayning bu xil keng kölemlik tutqun qilish, basturush herikiti chetellerdiki uyghur teshkilatlirining we démokratiye hem kishilik hoquqni teshebbus qilghuchi dunya jamaetchilikining qattiq eyiblishige uchrimaqta.


Xitayning shinxua agéntliqining bügün etigenki xewiride melum qilinishiche, tünügün 18 - Yanwar küni uyghur aptonom rayonluq jamaet xewpsizlik nazaritining jinayi ishlar etritining bashliqi gaw jawyi muxbirlarni kütüwélish yighinida 2009 - Yilliq xizmetler heqqide bayanat bérip, 2009 - Yili shinjang uyghur aptonom rayonidiki herqaysi jamaet xewpsizlik idarilirining her xil jinayi ishlargha qattiq zerbe bergenlikini, qiyinliq derijisi yuqiri hem qatilliq jinayitige munasiwetlik délolarni pash qilish nisbitini 90% ke yetküzgenlikini bayan qilghan.

Gaw jawyi muxbirlargha bayanat bérip, 2009 - Yili jamaet xewpsizliki tarmaqlirining 41991 déloni pash qilghanliqini, buning ichide aldinqi yillardin qép qalghan délolardin 6793 ni pash qilip bir terep qilghanliqini, bashqa ölkiler bilen hemkarliship pash qilghan délolarning qétim sani 2747 ge yetkenlikini, 2009 - Yili shinjang jamaet xewpsizlik idarisining jemiyet amanliqigha ziyan yetküzgen qara jemiyet guruhidin birni pash qilip yoqatqanliqini, qarshi guruh teshkilatlardin 7 sini pachaqlap tashlighanliqini bayan qilghan.

Gaw jawyi sözide yene, 2010 - Yilliq nishan heqqide toxtilip mundaq dégen: "biz 2010 - Yili ichide, shinjang jamaet xewpsizlik organliri nuqtiliq halda, qatilliq, zorawanliq jinayetlirige zerbe bérimiz, qatilliq délolirini pash qilish prinsipida ching turup, partlitish, zeher yötkesh, ot qoyush, görüge élish, qoralliq jinayet ötküzüsh qatarliq délolargha bolghan razwédkini kücheytimiz. Bolupmu "5 - Iyul ürümchi weqesi" ge chétishliq délolargha bolghan razwédkini kücheytip, "5 - Iyul weqesi" ge chétishliq kishilerni qoghlap tutup, délogha ait ispatlarni tézlikte qolgha chüshürüp, ularni tégishlik jazagha tartimiz."

Xitayning uyghur aptonom rayonluq jamaet xewpsizlik nazaritining jinayi ishlar etritining bashliqi gaw jawyining muxbirlarni kütüwélish yighinida dégen bu sözige qarita, dunya uyghur qurultiyining bayanatchisi dilshat rishit ependi bügün radiomiz uyghur bölümining ziyaritini qobul qilip, dunya uyghur qurultiyi namidin xitay hökümitining "5 - Iyul weqesi"ge qatnashqan uyghurlargha qaratqan bu xil keng kölemlik tutqun qilish herikitini qattiq eyibleydighanliqini, xitayning uyghurlargha qaratqan qanliq basturush herikitini derhal toxtitishi kéreklikini bildürdi.

Dilshat rishit ependi sözide yene, xitay hökümitining taki bügünge qeder, xelqaraning eyiblishige perwa qilmastin "5 - Iyul weqesi"ni bahane qilip uyghurlargha qaratqan basturushini téxiche toxtatmighanliqini, hetta 2010 - Yili kirgendin kéyinmu "5 - Iyul weqesi" ge chétishliq kishilerni iz qoghlap tutidighanliqini we weqege munasiwetlik kishilerni qattiq jazalaydighanliqini tekitlishining, emeliyette xitay hökümitining özining uyghurlargha qaratqan siyasitidiki barawersiz basturush siyasitidin ibaret xataliqini tüzitishning ornigha, uyghurlargha qaratqan basturushni barghanche kücheytip netijide bu rayon weziyitide téximu jiddiylik keltürüp chiqiridighanliqini, shunga xitay hökümitining uyghurlargha qaratqan siyasitige nisbeten tüzitish kirgüzüp, bu rayonda bundin kéyin yüz bérish éhtimali bolghan téximu köp toqunushlarning aldini élishi lazimliqini tekitlidi.

Amérikidiki uyghur ziyaliysi élshat ependimu radiomiz uyghur bölümining ziyaritini qobul qilip, xitay hökümitining "5 - Iyul weqesi" ge munasiwetlik dep qarighan uyghurlargha qaratqan tutqun qilishni toxtatmighanliqigha bolghan qarishini otturigha qoydi.

Élshat ependi uyghur aptonom rayonluq jamaet xewpsizlik nazaritining jinayi ishlar etritining bashliqi gaw jawyining muxbirlarni kütüwélish yighinida dégen, "biz '5 - Iyul weqesi' ge chétishliq kishilerni qoghlap tutup, délogha ait ispatlarni tézlikte qolgha chüshürüp, ularni tégishlik jazagha tartimiz," dégen sözige qarita öz qarishini bildürdi.

Xitayning uyghurlargha qaratqan qanliq basturush siyasiti xelqara jemiyetning üzlüksiz eyiblishige uchrap kéliwatqan bolup, téxi aldinqi heptila xelqaradiki 68 teshkilat birleshme bayanat élan qilip, xitayni kambodzhadin qayturup eketken 20 neper uyghurni "5 - Iyul weqesi" ge chétip qattiq jazalimasliqqa chaqirghan, shundaqla "5 - Iyul weqesi" din kéyin, xitayning uyghurlar üstidin élip bériwatqan bir tereplime sotlashta, uyghurlargha ölüm jazasi, 10 yildin yuqiri qamaq jazasi qatarliq éghir jazalarni bériwatqanliqini eyibligen idi.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/xitay-basturushi-dawamlashmaqta-01192010190929.html/story_main?encoding=latin
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.

Milli dawayimiz , Ammiwiy Teshkilat We Yerasti Teshkilat


Milli dawarimiz türlük -tümen yol we usullar bilen elip berilishi kerek bolghan murekkep bir küresh jeryani bolsimu ,sharait we maddi küch jehettiki ajizliqlar tüpeylidin hazir peqet siyasi teshkilatlargha uyushush we unung paaliyetliri ibaret , bir xillla yol bilen elip berilmaqta .

Siyasi teshkilat -mueyyen nishanni meqset qilghan , ,tinchliq shekildiki ammiwi paaliyetni herket mizani qilghan ,ochuq .ashkare elip berilidighan ,melum qanun we tüzüm'ning cheklimisi dairiside pa'liyet qilidighan bir organ dur. Uyghur teshkilatlirimu yuqarqi siyasi teshkilatning xaraktirini üzige asas qildi hemde hazirqi dunya eqimi bolghan tinchliq bilen pa'aliyet qilish, uning qurulup -testiqlinish, pa'aliyet ruxsitige érishishning aldinqi sherti qilindi. Shunga ular qurulghan yerliride tizimgha aldurulup, hükümet tarmaqlirining cheklime we qanunlirigha boysunushqa mejbur qilindi.

Shu seweptin ularning pa'aliyti tinch-naraziliq bildürüsh, namayish uyushturush , bésiwélinip - zulum qilinishlardin waysash , shikayet qilish - dert tüküsh, yélinish - yalwurush qatarliq shekillerde bulup keldi.

Bundaq siyasi teshkilatining tinchliq we qanun cheklimishi astidike pa'aliyetliri-chet'el parlaminti we siyasetchillirige melum derijide tunushturulghan we ularda melum hisdashliqlarni qozghutush rolini uynighandin bashqa emeli netijige érishelmidi, herqaysi döletler özining iqtisadi we soda menpetini birinji urungha quyup, insan heqliri mesilisini ikkinchi urungha quyup qoydi. Bundaq ehwal xitaydek dunya iqtisadida muhim urunni igellep turiwatqan dölet aldida téximu gewdilik ipadilendi. Her qaysi döletler xitaydin iqtisadi menpet élish üchün uningda yüz bériwatqan insan heqlir depsendichiliklirni , tutqun qilish we asmilatsiye - yoqutush siyasitini bilip tursimu bilmeske saldi. Insan heqliri we zulum üstidin shikayet qilghuchilarning derdige qulaq salmidi, süküt qildi. Hetta bir qisim dölet we rayunlar menpet üchün zulumlargha hemkarlashti. Buning netijiside yaurupa parlamenti, BDT dek muhim organlarning qarar we funkisiyelirimu kargha kelmidi, qarar-qarar pétim, nizam-belgilimerler eqi-qeghez ,qarisi- siya pétim qélip qaldi. Bu qétimqi kambodzhadiki BDT musapirlar ishxanisigha DUQ ning yol méngishi bilen panalanghan 22 uyghur siyasi iltijachidin 20 nepirining,kambodjadek BDT ning musapirlar nizam‘namisige imza qoyghan dölettin xitaygha qayturulup bérilishi buning janliq misalliridin biri bulush bilen birge, uyghur millitige we milliy dawayimizgha achchiq tejirbe-sawaq we téngirqashlarni élip keldi.

Dimek, uyghur siyasi teshkilatliri qanuni cheklime we pa’aliyet da’irsining cheklikligi sewebidin xitay zulumidin qéchip chiqqan qérindashlirni qutquzalmidi. Qanuni ramkining, iqtisadi we maddi küchining cheklishige uchrap, milletning hemme dertlirige dawa bolalmidi, buningdin kiyinmu bulalmaydu. Shundaq bolghachqa muhajirettiki milli dawa herkitimizde siyasi teshkilatlarning cheklime astidiki pa’aliyetliridin xali bolghan bashqa yol tutush kérekmu-yoq? digen mesilige duch kelmektimiz . Buning’gha jawap shuki:-elwette bashqiche yol tutush kérek.

Bu yol - yer asti teshkilat qurup chiqip, uni siyasi teshkilatqa yandash bir qurulmigha aylandurushtur.

Tizimsiz goroh toghurluq éniq bir qollanma we melumatqa ige emesmiz, buni peqet biz uzun yilliq dawa we küresh emeliytidin, wetendiki mexpi küresh herkiti, chet’eldiki mafiya, qara gorohlarning herkitidin uqughan-anglighan bilimlirimizni asas qilip hem uni özimizning emili ehwaligha birleshtürüp qurup chiqalaymiz.

Bizning yerasti teshkilat deginimiz – héch qandaq qanuni cheklimige boysunmaydighan, mafiya xaraktirini alghan, meqset üchün héchqandaq wasta tallimay herket qilidighan tizimsiz gorohtur.

Uyghur qara teshkilati bolsa- aldi bilen uyghur millitining eng ali menpetini chüshünüsh we söyüsh, milli dawagha paydiliq ish qilishni meqset qilip qurulishi kerek bulidu. Qalghan terepler tüptin Mafia herkiti xaraktiride bolidu. U siyasi teshkilatqa peqet simwol xaraktiride hörmet qilghan bulidu, emma uning tesiri astida qalmaydu. Bezi tereptin dahigha we milli herkitimizning eng ali yitekchisige sadaqet bildüridu.
yer asti teshkilatning qurghuchisi ziyali bulushi shert qilinmaydu, belki xeliq ichide tawlanghan, otturhal sewiyediki, chet’el diki barliq dölet we rayunlarning ehwalini tuluq chüshünüdighan, ottura sewiyede bir nech’che chet’el tili bilgen kishi bolsa bulidu. Uning ezaliri millet üchün özini atighan, öz gorohi we bashliqigha sadiq baturlardin tallap, sinap qubul qilinidu. Ularning mömin - musulman bulishi telep qilinmaydu. Öylück-ochaqliq bulushi shert bolmaydu. Herqandaq éhtiyajni jemyettin qanduridu, peqet ularning öz milliti we gorohigha sadiq bulishi eng muhim urungha quyulidu.

Yerasti  teshkilatning orni uyghur milli azatliq herkitige eng muwapiq dölette (Xitayning tesiri astida qalmighan) bulidu, emma herket da’irisi we imkaniyti pütün dunyagha yeyilghan bulidu.

Uyghur qara teshkilatining iqtisadi herxil yollar bilen wasta tallimay tépilidu, ular pul küchi bilen herqandaq bosughigha bösüp kireleydu .herqandaq qerindishini herqandaq jaydin qutquzup chiqalaydu yaki ularning turmushigha ige bulidu.ularning ezaliri melum bir döletning gerajdani bolghandin bashqa ,ularda yene birnechche döletning pasforti bulidu.

Yer asti teshkilatning funkitsiyesi we paydisi shuki ,u siyasi teshkilat qilalmighan herqandaq ishni ,herqandaq bedel bilen qilidu we qilishqa urunudu ,uning öz aldigha nurghun (milyonlap) puli bulidu.

Inqilawi herketlerge buzghunchiliq qilidighan kishiler we xainliq herketlirini küzütidu ,xainlarni tazlaydu we jazalaydu.

Siyasi teshkilattiki dahi we muhim shexislerni xeterdin qoghdaydu.nöwiti kelgende ulargha muhapizetchilik qilidu .

Wetendin qechip chiqip melum bir dölette tutulup qalghan , siyasi panahliq tilesh xetiri bolghan jaylardiki Uyghur qerindashlirini bixeter jaygha elip baridu .

Dunyadiki qoral- yaraq sodigerliri ,partizanliq – gorelle herketliri bilen alaqe ornutup ,ulardin telim -terbiye alidu we qerindashlirini terbileydu .

Uyghur wetinide jiddi toqunushlar yüz berip, xeliq qirghinchiliqqa uchirghanda intiqam elish herketlirini teshkilleydu .

Wetende umumi xeliq azatliq herkiti partilghanda bolsa – xoshna döletlerde baza qurup , qerindashliri üchün arqasep teminat linyesi berpa qilidu ,chegridin bösüp kirip weten qutquzush herkitige atlinidu .

Uyghur Killing 'Not Isolated'
2010-01-19

The murder of a waiter from the troubled Uyghuristan is part of a growing trend of attacks, exiles say.


WASHINGTON—The stabbing of an ethnic minority Uyghur waiter in the southern city of Shenzhen earlier this month was only the latest in a string of civilian attacks on members of the mostly Muslim, Turkic-speaking community in China, according to exiled Uyghur dissident Rebiya Kadeer.

"We condemn such civilian attacks which are being carried out alongside the Chinese government's continuing crackdown on Uyghurs," Kadeer said.

"We call on the Chinese government and the Chinese people to learn a lesson from what has happened."

Kadeer cited three attacks on Uyghurs in recent months, including the death in detention of Shohret Tursun, a native of Ili prefecture, the unexplained death of musician Mirzat Alim, and the beating and subsequent hospitalization of Urumqi-based photographer Kaynam Jappar.

"The stabbing of Tursun in Shenzhen of China is not a random accident," Kadeer added, saying that her organization, the World Uyghur Congress, had received unconfirmed reports of hundreds more of such attacks.

Shenzhen police have arrested seven Han Chinese men in connection with the Jan. 11 stabbing incident.

Civilian attacks on Uyghur citizens are also taking place in Xinjiang as well as in the rest of China, Kadeer said.

Policies blamed

Overseas Uyghur activists say that heavy-handed police tactics and continuing economic and social discrimination against Uyghurs under Chinese rule in the northwestern region of Xinjiang are to blame for civilian violence against Uyghurs.

"The Chinese government’s indiscriminate implementation of death sentences towards Uyghurs is giving the confidence to Fascist-minded Chinese people ... to kill Uyghurs," Sweden-based Uyghur journalist Mirzehmet Muhummed said.

But highly charged Internet debates also reveal that some Han Chinese are angry at what they say is a lack of political will on the part of the police to pursue and punish Uyghurs for crimes such as pickpocketing and mugging for fear of damaging "ethnic unity."

Highly racist language is commonly found in Chinese discussion threads about ethnic violence last July in the Xinjiang regional capital, Urumqi, which flared after police clashed with demonstrators calling for an investigation into the killing of two Uyghur migrant workers, also in Shenzhen.

Most people lack access to anything but official media reports on the violence, in which almost 200 people died, according to the government.

"Another reason behind the surge in civilian attacks is the Chinese media," Mirzehmet said.

'Biased' reporting

"Today, in the Chinese media, when they report about the July 5 incident, they continue their bias towards the Chinese who died."

When using footage from the violence, official media concentrates on the losses and deaths among Han Chinese, according to Uyghurs overseas.

"This type of biased reporting is igniting the hatred of Chinese people towards Uyghurs, and it is the reason for Uyghurs' deaths in jails and on the streets," Mirzehmet added.

Kadeer said strong rhetoric from Xinjiang's regional governor Wang Lequan before the Urumqi violence described the government's crackdown on supporters of Xinjiang independence as "a life-death struggle."

Security remains tight in Xinjiang in the wake of the violence, with Internet and telephone services extremely limited for most of the region's 20 million people. Short-messaging services, or texts sent via mobile phone, were resumed in recent days.

Official media recently reported government plans to increase the number of security cameras in Urumqi from 16,000 to 60,000 by the end of this year as part of a U.S. $461 million security spending program.

Control measures defended

According to Eligen Imibakhi, chairman of the standing committee of the Xinjiang regional People's Congress, controls on communications are necessary to prevent terrorism, separatism and extremism, which Beijing has branded the "three evils."

But U.S.-based Han Chinese historian Zhu Xueyuan said stepped up security measures didn't get to the heart of the problem.

"I am a scholar who is deeply patriotic [but I think] there are fundamental problems with the way the Chinese government manages relations between Han Chinese and Uyghurs," Zhu said.

"Are those problems going to be solved by a few security cameras? It's obvious that they will not. It's still far more important for the government to change its policies," he said.

Uyghurs, a distinct and mostly Muslim ethnic group indigenous to Xinjiang, have long complained of religious, political, and cultural oppression under Chinese rule, and tensions have simmered there for years.

Xinjiang has been plagued in recent years by bombings, attacks, and riots that Chinese authorities blame on Uyghur separatists.

Original reporting in Uyghur by Shohret Hoshur and in Mandarin by Lin Ping. Uyghur service director: Dolkun Kamberi. Mandarin service director: Jennifer Chou. Uyghur translation by Zubayra Shamsudin. Translated from the Chinese and written for the Web in English by Luisetta Mudie. Edited by Sarah Jackson-Han.

http://www.rfa.org/english/news/uyghur/uyghurkilling-01182010214800.html
Copyright © 1998-2010 Radio Free Asia. All rights reserved.

Ürümchide Bixeterlik Közitish Aparatlirining Sani 60 Minggha Yetküzülmekchi
Muxbirimiz Erkin
2010-01-18

Xitay 5"‏ - Iyul weqesi"din ürümchide bixeterlik tebirlirini kücheytip, uyghurlar topliship olturaqlashqan rayonlarni qattiq teqip astigha alghan idi. Xitay metbuatlirining xewer qilishiche, dairiler bu yilning axirlirigha qeder ürümchide bixeterlik közitish aparatlirining sanini köpeytip, 60 minggha yetküzidighanliqini pilanlimaqtiken.

Közetküchiler bolsa, puqralarning kündilik paaliyitini teqip astigha élish bilen rayondiki mewjut milliy mesililerning hel bolmaydighanliqini bildürmekte.

Xitay dairiliri 2008 ‏- Yili béyjing olimpik yighinidin burun ürümchining bir qisim nuqtiliq jaylirigha bixeterlik közitish aparatlirini orunlashturghan Bolsimu, lékin bu hökümetning muhim tarmaqlirini, sheherdiki muhim qatnash tügünlirini we nazuk eslihelerni asas qilghan bolup, omumyüzlik hadise emes idi.

Dairiler 5" ‏- Iyul weqesi"din ürümchidiki puqralarning paaliyitini teqip qilishni kücheytip, bixeterlik közitish aparatlirining sanini küpeytishni, sheherning bezi rayonlirida we kocha éghizlirida kéche - Kündüz közitish élip bérish tüzümini yolgha qoyushni qarar qilghan.

"Junggo xewer tori" yéqinda tarqatqan bu heqtiki xewiride, 2010 ‏- Yilning axirlirigha qeder ürümchidiki her qaysi rayonlargha orunlashturulghan bixeterlik közitish aparatlirining sani60 minggha yetküzülidighanliqini, ürümchi sheher rayonidiki her qaysi yol we kocha éghizlirining, ammiwi sorunlarning, puqralar zich olturaqlashqan rayonlarning hemmisige aparat orunlashturulup, 24 saet közitish élip bérilidighanliqini ilgiri sürgen.

Dairiler, bu tedbir ürümchide türlük ijtimaiy weqelerning yüz bérishini azaytish we aldini élishni meqset qilidighanliqini bildürgen bolsimu, lékin cheteldiki uyghur teshkilatliri bu tedbirning qaratmiliqqa igilikini, ürümchidiki uyghurlarning kündilik paaliyitini nazaret qilish we ish - Herikitini teqip astigha élishni meqset qilidighanliqini bildürmekte. Dunya uyghur qurultiyining bayanatchisi dilshat rishit xitay dairilirining bu tedbirini tenqidlep, bu xitayning uyghurlarni jemiyetke tehdit, dep qaraydighanliqining mehsuli bolupla qalmay, uyghurlarning "shexsiyitige qilinghan tehdit" dep qaraydighanliqini eskertti.

Uyghur aptonom rayoni hökümiti yéqinda uyghur élining jamaet xewpsizlik xam chotini %88 köpeytip, bulturqi 1 milyard 540 milyon yüen xam chotni bu yil 2 milyard 890 milyon yüenge östürgen idi. Bu pulning bir qisimining ürümchidiki bixeterlik közitish aparatlirini köpeytishke serp qilinidighanliqi yaki buninggha ayrim pul ajritilidighanliqi melum emes. Bezi analizchilar, dairilerning jamaet xewpsizlik xam chotining östürülüshidiki seweblerni analiz qilip, yéqindin béri rayonda puqralarning kündilik paaliyitini qisidighan yerlik qanunlarning chiqirilghanliqini, j x organlirining basturush dairisi kéngiyip, pulgha éhtiyaji köpeygenlikini bildürmekte.

Yéqinda uyghur aptonom rayoni xelq qurultiyi "jemiyet amanliqini her tereplime tüzesh" toghrisidiki yéngi nizamname maqullap, j x organlirining kimlik tekshürüsh, öy ijare bérish, axturush, adem tutush ishliridiki hoquq dairisi kéngeytilgen shundaqla uyghur jemiyitini mezkur nizamname bilen "idare qilish yolgha qoyulidighanliqi"ni bildürgen idi. Lékin, xitay qanun sahesidiki bezi zatlar yerlik nizamnamilerning xitay asasiy qanunidiki pikir we ipade erkinlikige dair maddilargha zit bolmasliqi kéreklikini eskertmekte.

Béyjing yer shari qanun shirkitining adwokati jyang tyenyung ependi özining bu mesilidiki qarishini bayan qilip, "junggo asasiy qanunida yerlik organlargha jümlidin aptonomiyilik jaylargha yerlik qanun chiqirish we öz ‏- Özini idare qilidighan nizamlarni chiqirish hoquqi bérilgen. Shunga shinjangning öz aldigha qanun - Nizamlarni chiqirish hoquqi bar. Lékin bu qanun ‏- Nizamlar asasiy qanunda belgilengen puqralarning söz erkinlikige ait nigizlik maddisigha zit bolmasliqi kérek," dep körsetti.

Yene bezi analizchilar, bixeterlik közitish aparatlirining köpeytilishi, nazaretning kücheytilishi "ürümchi xelqining shexsiyitini qoghdash hoquqigha tesir yetküzüpla qalmay, puqralarning qanun dairisidiki pikir we ish herikitige tesir yetküzidighanliqi"ni ilgiri sürmekte.

Xewerlerge qarighanda, dairiler 2009 ‏- Yili 11 ‏- Aygha qeder uyghur aptonom rayonining merkizi ürümchidiki ammiwi sorunlar we puqralar zich olturaqlashqan rayonlargha az kem 47 ming dane bixeterlik közitish aparati orunlashturup bolghan bolup, pilangha asasen bu yilning axirlirigha qeder yene 13 ming dane aparat orunlashturushi kérek.

Béyjing yer shari qanun shirkitidiki jyang tyenyung ependi, uyghur ilide mewjüt mesililerni uyghurlarning asasiy qanun we munasiwetlik qanunlarda békitilgen aptonomiyilik hoquqigha hörmet qilmay, yalghuz qaratmiliqqa ige bezi tedbir we belgilimilerni yolgha qoyup, zerbe bérishke tayansa mesile hel bolmaydighanliqini agahlandurdi. U mundaq deydu: "junggoda qanungha heqiqiy türde hörmet qilinmay keldi. Jümlidin junggodiki milliy rayonlarning aptonomiyilik hoquqigha dair qanunlargha riaye qilinmidi shundaqla bu qanunlar heqiqiy emeliyleshtürülmidi. Shunga junggoning milletlerge dair bezi milliy siyasitini ijira qilish jeryanida nurghun mesililer saqlandi. Méningche, bu qétimqi yüz bergen "5 ‏- Iyul weqesi"din kéyin, junggoning jümlidin aptonomiyilik jaylarning hakimiyet idarichiliri milliy siyasitini qayta közdin kechürüshi kérek. Pütünley qaratmiliqqa ige bolghan bezi belgilimilerni tüzüp chiqip, noqul zerbe bérishkila tayansa héchqandaq mesilini hel qilalmaydu."

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/urumqide-bixeterlik-kozliri-01182010192145.html/story_main?encoding=latin

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.