Xelq’ara Kechürüm Teshkilatining  (  2009 )Sherqitürkistandiki Erqiy Qirghinchiliq Heqqidiki Dokilati


“ADALET,
ADALET”
2009- YILI IYUL XITAYNING
SHINJANGDA YUZBERGEN
NARAZILIQ HERKETLER
Xelq’ara Kechürüm Teshkilati
Xelq’ara Kechürüm Teshkilati dunya miqyasidiki 2,2 milyon
kishidin terkib tapqan, 150 tin artuq dölet we rayonlarda insan
heqliri depsendichilikige qarshi heriket élip baridighan
teshkilattur. Bizning bash xizmet nishanimiz herqandaq bir
insanning uniwérsal insan heqliri xitabnamisini we bashqa
xelq’araliq insan heqliri ölchemlirini asas qilghan halda
özlirining insani heq-hoquqliridin toluq paydilinishini emelge
ashurushtur. Teshkilatimiz teshkilat ezalirining we
jama’etning qilghan i’ane pulini asas qilip qurulghan,
herqandaq bir hökümetke, siyas idiyige, iqtisadiy menpe’etke
yaki diniy étiqadqa béqinmaydighan musteqil bir teshkilattur.
Xelq’ara Kechürüm Teshkilati
Xelq’ara Kechürüm Teshkilati neshriyati
1-qétimliq neshri 2010- yili Xelq’ara Kechürüm Teshkilati neshriyati
teripidin neshr qilindi
Xelq’ara Kechürüm Teshkilati Bash Katibatlighi
Amnesty international
International Secretariat
Peter Benenson House
1 Easton Street
London WC1X 0DW
United Kingdom
www.amnesty.org
Neshir hoqoqi Xelqara Kechurum Teshkilati Neshiryatigha tewe
Index: ASA 17/027/2010
Bu matéiriyal In’gliz tilidin Uyghur tiligha terjime qilindi.
Xelq’ara Kechürüm Teshkilati bash katibatlighi teripidin en’gliyide neshir qilindi.
Mezkur matériyalning barliq neshr hoquqi qoghdulidu. Bu matériyalni neshr qilghuchi orunning aldidin
testiqini almay turup herqandaq bir qismini qayta neshr qilishqa, köpeytip tarqitish meqsitide sistémilarda
saqlashqa yaki herqandaq shekillerde yeni éléktronluq, méxanikiliq, awazgha élip tarqitish we bashqa
wastilar arqiliq qayta tarqitishqa bolmaydu.
Muqawidiki resimning chushendurlishi: xitayning shinjang uyghur aptonom rayoni ürümchi shehiridiki bir
uyghur ayal. Uyghurlarning deslepte tinchliq bilen élip barghan naraziliq heriketliri saqchilarning qattiq
basturushi bilen rayondiki uyghur we xen xitay milliti otturisida keskin bolghan irqiy toqunush we
zorawanliqlarning kélip chiqishigha turutke boldi. © AP/PA Photo/Ng Han Guan
MUNDERIJE
Ürümchining xeritisi......................................................................................................4
Qisqiche chushendurush we bayanlar ..............................................................................5
Doklatning teyyarlinish usulliri.....................................................................................9
Uyghur milliti toghrisida melumatlar...........................................................................10
Uyghurlargha yurguzuliwatqan kemsitilish...................................................................11
2009 –yili iyulda yuzbergen naraziliq heriketliri- ténchliq bilen bashlan’ghan namayishitin
zorluq kuchi ishlitilgen qalaymaqqanchiliqqiche.............................................................15
Weqi’ening yüz bérish sewebi: shawguen weqi’esi........................................................15
Xelq meydanida : “hemme kishiler hoqoqta barawer bolsun”........................................17
Yol tosaqlirida: uyghurlar “adalet, adalet” dep towlidi..................................................18
Zorawanliq heriketlirining partlishi.............................................................................20
Xitaylargha hujum qilish............................................................................................22
Uchurlargha qoyulghan qattiq cheklimiler...................................................................23
Uyghurlargha hujum qilish.......................................................................................24
2009- yili iyulda yuzbergen qarshiliq heriketliridin kéyinki weziyet...................................28
Weqi’ede ölgen we yardar bolghanlar..........................................................................28
Weqi’ede qolgha élin’ghanlar we iz-direksiz yoqap ketkenler.........................................30
Ten jazasigha uchrash we xorlinish heqqide shikayetler...............................................32
Sotlash....................................................................................................................33
Erkinlik we hoqoqlarning téximu qattiq cheklinishi.....................................................37
Xulase.....................................................................................................................39
Xitay hökumitige bérilidighan teklipler........................................................................40
MAP OF URUMQI
5 “ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler
Index: ASA 17/027/2010 Amnesty International July 2010
QISQICHE CHUSHENDURUSH WE BAYANLAR
“Men bu namayishni xitay hökumitidin shawguen yuzbergen
weqi’ege qarta jawab bérishini telep qilidighan we
uyghurlarningmu [xitaydiki bashqa milletlerge oxshash] teng-
barawer hoquqi bolidighan bir tinchliq shekildiki namayish
bolidu dep oylaptikenmen.”
N, 20 yash, ürümchidiki bir uniwérsitét oqughuchisi1
“Saqchilar ademlerning putlirigha urushqa bashlidi. Ular
ademlerni qorshawgha éliwélip taki ornidin yéqilip chüshkiche
rézinke kaltekler bilen urushqa bashlidi, arqidinla
yéqilghanlarni sörep saqchi mashinisigha basti. Men
nurghunlighan ademlerning qolgha élin’ghanliqini kördüm,
ularning sanini sanap bolalmaymen.”
G, a 26 yashliq ayal. ShUAR ning bashqa bir shehiridin ürümchige ziyaretke kelgen.2
Bir yil ilgiri yeni 2009- yili 5-iyul küni yüzligen xitay puqraliqidiki uyghur
milliti3 xitayning gherbiy -shimaligha jaylashqan shinjang uyghur aptonom
rayoni (shuar) ning merkizi shehiri ürümchidiki xelq meydanigha yighilip
namayish qilmaqchi boldi. Namayishchilar hökümet terepning xitayning
jenubiy ölkisi guangdongning shawguendiki bir zawutta 26- iyun yuzbergen
uyghur köchmen ishchilarni urush weqi’esi yuz bérip az dégende ikki uyghur
ölgenliki heqqidiki bu weqi’eni bilip turupmu héchqandaq tedbir
qollanmighanlighigha naraziliq bildürüp namayish élip barghan. Bu narazliq
bildurushke kelguchilerning sani chushtin keyinge barghanda kopiyip
nechche minga yeti. Zorawanliq we qalaymaqqanchiliq herketliri keyin yeni
kech kirgende asasliqi sheherning jenubiy bolekliride yuz berip, ehwalgha
qarighanda Uyghurlarlar Han Xitay millitige noqtuluq zerbe bergen.
Xitay hökumet terepning resmiy melumatigha asaslan’ghanda 5- iyul küni
yuzbergen zorawanliq heriketliri dawamida 197 adem ölgen bolup bu
sanining mutleq köpchilikini xen xitay milliti teshkil qilidu (156 kishi),
uyghurlardin 10 kishi, tungganlardin 11 kishi ölgen (shuar diki tunggan
millitining sanining azliqigha qarimay, ulardin ölgenlerning sani namuwapiq
halda yuqiri qilip körsitilgen)4. Gheyri-resmi menbeler we bir qisim uyghur
guruppillirining inkas qilishiche 5- iyul küni we etisi nurghunlighan
uyghurlar ölturulgen.
6 ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler
Amnesty International July 2010 Index: ASA 17/027/2010
6- iyul küni etigende rayonluq hökümet da’iriliri ürümchidiki weqi’e “asasen
kontrol qilindi” dep xewer élan qildi.5 Biraq qandaq bulishidin qett’iy nezer
bu naraziliq heriketliri shuar ning bashqa sheherlirige tarqalghan idi6. Hetta
ürümchidimu bu bir hepte dawamida uda zorawanliq hujumlarning yuzbérip
turghanliqi heqqide xewerler kélip turdi. Buning ichide eng gewdilik bolghini
6-7 iyul künliri xen xitay millitining uyghurlargha qarta élip barghan öch
élish meqsitidiki zorawanliq hujumliri we 13- iyul küni 2 uyghurning
saqchilar teripidin étip ölturulishidur7.
Xelq’ara kechürüm teshkilati igiligen guwahliq bergüchilerning bayanlirigha
asaslan’ghanda rayondiki saqchi we bixeterlik küchliri 2009- yili iyulda
yuzbergen naraziliq heriketliri dawamida we weqi’edin kéyinki mezgillerde
insan heqlirige zorawanliq qilish qilmishini sadir qilghan. Bu yeni tinchliq
sheklide naraziliq bildürgen kishilerni tarqitish üchün ademlerini urush,
xalighanche tutqun qilish we étish hem zörür bolmighan yaki heddidin
ziyade küch ishlitish, weziyetni onglash üchün ejellik zerbe bérish küchlirini
ishqa sélish qatarliqlarni öz ichige aldu.
Ürümchide yuzbergen naraziliq bildürüsh herikitidin kéyin, da’iriler 1400
ademni qolgha aldi we bu qolgha élin’ghan kishilerning asasliqi namayishqa
qatnashquchilar we zorawanliq jinayetliri ötkezgen dep guman qilinip öymuöy
axturup tutqun qilish dawamida qolgha élin’ghan. hem bixeterlik küchliri
nurghunlighan ademlerning mejburi halda yoqap kétishini keltürüp
chiqarghan.
Xelq’ara kechürüm teshkilati 5- iyul weqi’esidin kéyin qolgha élinip tutup
turulghanlardin ularning ten jazasi we xorlinishqa uchurghanliqi heqqidiki
xewerlerni tapshurup aldi.
Da’irilerning resmiy xewirige asaslan’ghanda eng az bolghanda 198 adem
ustidin sot échilip höküm bérilgen bolup, xelq’ara kechürüm teshkilati bu
sotlinishning xelq’araliq adil sotlinish ölchimige uyghun kelmeydu dep
qaraydu. Buning ichide az bolghanda 9 kishige ölüm jazasi bérilip ijra
qilin’ghan we unngdin bashqa 26 kishi ölumge höküm qilinip, ikki yil
kéchikturup ijra qilish jazasi bérilgen.8
2009- yili iyul shuar da yuzbergen bu naraziliq heriketliri hökümetning
uyghurlargha qarta yillardin buyan yürgüzüp kéliwatqan basturush we
kemsitish heriketliri dawamida shekillen’gen nepretlinishning netijisidur. Bu
diniy étiqad erkinlikini cheklesh, emeliyette xen xitay millitining menpi’etini
chiqish qilghan tereqqiyat stiratigiyesi, xitay tilini mekteplerde birdin bir
ders otudighan yekke til qilishtek ijra qiliniwatqan til siyasiti qatarliqlarni öz
ichige alidu. Ishqa orunlishishta hemme sahelerde kemsitilishke uchrap
kéliwatqan az-sanliq milletler bu xildiki iqtisadni tereqqiy qildurushtin
7 “ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler
Index: ASA 17/027/2010 Amnesty International July 2010
peqetla xen xitay milliti hemmidin köp menpe’etke érishidu dep qaraydu.
Rayonda omumlashqan bu naheqchiliqler tüpeyli kishilerning naraziliqliri
eng yuqiri pellige köturulgen bolup, mana bu sewebtin hazirqidek kengkölemdiki
qalaymaqqanchiliqlar yuzbergen.
Xitay da’iriliri 2009- yili iyulda yuzbergen qarshiliq korsutush herikiti we bu
qarshiliq korsutush herkitning arqa körünüshi ustidin muwapiq bir
tekshürüsh élip bérishqa yol qoymidi. Netinjid bu weqi’e toghrisidiki
nurghunlighan ehwallar - uchurlar talash- tartish yaki bilinmigen halatte
yépiq turuwatidu. Xelq’ara kechürüm teshkilati igiligen guwahliq
bergüchilerning bayanlirigha asaslan’ghanda saqchilar uyghurlarning
tinchliq bilen élip barghan namayishini zorluq küchi bilen basturghandin
kéyin 5- iyul künidiki zorawanliq heriketlirining yuzbérishige yol échip
bergen. Qandaq bulishidin qett’iy nezer xitay da’iriliri bir sa’etning ichidila
mezkur weqi’ening yuzbérish sewebini chet’ellerdiki uyghur guruppilliridin
kördi yeni dunya uyghur qurultiyi we uning re’isi rabiye qadir bu weqi’eni
“aldidin pilanlighan” dep bayan qildi. Yeni shinxua xewer agéntliqi bu
weqi’e heqqide töwendikidek baha bergen:
Hazir uch xil küchler yeni térorizim, bölgünchilik we diniy ékstrimizim
qayta heriketke ötti. Bizning desleptiki éniqlishimiz shuni körsettki
bölgünchi küchler 26- iyun guangdong ölkisining jenubidiki bir
oyunchuq yasash zawutida yuzbergen shinjangliq ishchilar arilashqan
urushush weqi’esini bahane qilip yekshenbe künidiki
qalaymaqqanchiliq we döletni buzushtek weqi’eni keltürüp chiqirishqa
qutratquluq qildi. Bu weqi’eni bölgünchi dunya uyghur qurultiyi we
uning mes’uli rabiye qadir pilanlighan.9
Rabiye qadir bu eyibleshlerni ret qildi.
Shuar gha bérip u yerdiki herqaysi milletler bilen uchurushup musteqil
tetqiqat élip barmay turup xelq’ara kechürüm teshkilatining, musteqil
tetqiqatchilarning we mutexessislerning bu weqi’e toghrisida igiligen
guwahchilarning bayanliri weyaki weqi’e toghrisida bérilgen xewerlerning
rast-yalghanlighini delilleshturushke yaki qollashqa amalsiz chünki mundaq
qilish bir-biridin ayrilip turuwatqan we bir-birlirige oxshimighan
kechürmishlerni béshidin ötkuzgen u yerdiki (jem’iyet) kishlilirining köz
qarishini toluq ipade qilalmaydu. Qandaq bulishidin qett’iy nezer xelq’ara
kechürüm teshkilati nurghunlighan bir-birige oxshash bolghan shikayetlerni
tapshurup aldi we topllidi we bu shikayetlerge asaslan’ghanda bixeterlik
küchliri insan heq-hoqoqlirigha zorawanliq qilghan we bu qilmish toluq
tekshürülüp chiqishi kérek.
Xitay da’iriliri musteqil we héchbir terepning xahishni almaydighan
8 ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler
Amnesty International July 2010 Index: ASA 17/027/2010
tekshürgüchi xadimlarni shuar gha bérip 2009- yil iyulda yuzbergen weqi’eni
tekshürüshke ruxset qilishi shert. Bu qarshiliq körsitish weqi’erliri yuzbergen
jaylargha bérish, weqi’e shahitliri we qolgha élinp tutup turuliwatqanlar
bilen körushush, we bu jeryanda bizning tekshürüsh xizmitimizni uchur
bilen teminlep bergenlerning aware qilinishtin saqlinishi, qorqutush we
jazalashtin qoghdash toluq kapaletlike ige qilinishi qatarliqlarni öz’ichige
alidu. Biz éytip ötkendek weqi’e toghrisida tekshürüsh élip bérilish netijiside
shexsler sotlan’ghanda choqum adil bölishi, ölüm jazasi bérilmesligi, sotning
barliq jeryanliri xelq’araliq ölchemler bilen birdek bölishi kérek. Weqi’e
ustidin tekshürüsh élip bérish nahayiti muhim, eger shundaq bolghanda biz
weqi’ening rastliqi heqqide tonushimizni mueyyenleshtureleymiz we
weqi’ede zorawanliqning qurbani bolghanlar üchün adalet élip kéleleymiz.
Bu tekshürüsh netijiliri [weqi’ening mahiyiti] jem’iyetke ochuq bildurlishi
kérek. Weqi’e ustidin ishenchlik tekshürüsh élip bérish we paydiliq bolghan
tedbirlerni qollinish rayonda keng da’iride yamrighan öz-ara ishenmeslik we
hoquq heqqidiki söz-chöcheklerning yoqlishigha turutke bolidu chünki bu
ikki xil amil bu zorawanliq heriketlirining kélip chiqishidiki asasliq
seweblerdur.
Eyni waqitta weqi’e yuzbergende birleshken döletler teshkilatining azsanliq
milletler hoqoqi ishlirigha mes’ul mutexesisi gay mchdougall xanim shuar
gha bérip tekshurush élip bérishini telep qilghan idi. U waqitta xitay da’irliri
gay mchdougall xanimning telipini ret qilghan.
Xelq’ara kechürüm teshkilati xitay hökumitini gay mchdougall xanim we
bashqa birleshken döletler teshkilati insan heqliri xizmitige mes’ul
mutexesislerning shuar gha bérip weqi’e ustide tekshurush élip bérish
heqqidiki teleplirini kéchikturmey kapaletke ige qilishqa chaqiridu.
Xitay da’iriliri bu qétimqi naraziliq bildürüsh heriketlirige qarita shuar ning
tereqqiyatining xitayning bashqa jayliridin arqida qalghanliqini shunga
rayonda iqtisadni téximu tereqqiy qildurush zörür dep tekitlesh bilen jawab
qayturdi we 2010- yili 5- ayda xitay merkizi hökümiti rayonni tereqqiy
qildurush üchün 10 milliyard yüen (1 milliyard 400 milliyon amérika dolliri)
liq meblegh ajritilghan bir tereqqiyat pilanini otturigha qoydi10. Démek
rayonning jem’iyet amanliqini kapaletke ige qilishni tüp meqset qilghan
halda tüzülgen bu pilanini emelge ashurush üchün mezkur turning pilan’gha
élinishi we ijra qilinishi jeryanlirida bu qétimqi weqi’ening biwasite tesirige
uchurghan rayondiki barliq milletlerning pikir we telepliri eks etturulishi
kérek. Egerde uzun yillar dawamida shekillen’gen bu narazliqlar estayidilliq
bilen otturigha qoyulup muzakire qilinmighanda rayondiki weziyet téximu
jiddiyliship kétishi mumkin. Bolupmu rayondiki kemsitilishke qarshi
ünümlük tedbir qollunulushi - bu rayondiki milliy – étining milletlerning öz
medeniyiting, iqtisadining we ijtima’iy heq-hoqoqlirining xelq’araliq insan
9 “ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler
Index: ASA 17/027/2010 Amnesty International July 2010
heqliri we qanun ölchemliri asasida kapaletke ige qilishini körsitidu. Bu
tereqqiyat pilanidin rayondiki milletlerning millet kélip chiqishi, din we
étiqadtiki oxshimasliqi, jins, til, siyasiy we bashqa jehettiki perqliri yaki
dölet we ijtima’iy kélip chiqishi, mülük, toghulush we bashqa salahiyetliri
nezerge élinmighan halda rayondiki hemme xelqler teng menpe’etke
érishishi kérek.
DOKLATNING TEYYARLINISH USULLIRI
Mezkur doklat xelq’ara kechürüm teshkilatining 30 din artuq chet’ellerde
yashawatqan uyghurlar bilen élip barghan guwahliq bérish söhbet xatirisi we
nurghunlighan shexslerning bizge bergen guwaliqlirini toplash, resmiy
menbeler we axbarat orunlirining bergen melumatlirini kuzutush asasida
teyyarlandi. Xelq’ara kechürüm teshkilati mezkur doklatni teyyarlash
jeryanida bizge guwahliq bergenlerning bixeterlikini nezerde tutup, [da’iriler]
ularning kim ikenlikini bayqiwélish üchün paydilinip ketmeslikini meqset
qilip, bu kishilerning ismini we bashqa munasiwetlik uchurlarni doklatqa
kirgüzmiduq. Yene kélip xelq’ara kechürüm teshkilatining xitaygha bérip bu
weqi’e ustidin musteqil tekshürüp tetqiqat élip bérishige yol
qoyulmighanlighi üchün doklatqa kirgüzülgen barliq söhbet xatiriliri xitay
sirtida élip bérilghan. Teshkilatimizning xen xitay milliti bilen guwahliq
söhbiti élip bérish imkaniyiti bolmidi.
Weqi’e dawamida we weqi’e yuzbergendin kéyin rayonda qara-qoyuq tutqun
qilinish, xalighanche adem tutush we naheq sot élip bérish dawam
qiliniwatqanlighi üchün hetta namayishqa yaki zorawanliq heriketlirige
qatnashmighan uyghurlarningmu weqi’e yüz bérip bir yil ötkendin kéyin
yenila qorqush ichide yashishidek bir weziyet shekillen’gen.
Weqi’e yuzbergendin kéyin chet’ellerge qéchip chiqqan uyghurlar weqi’e
toghrisida bizge guwahliq bérip, bu weqi’eni oylighanda ularning hazirmu
qorqush we endishide ikenlikini bildürüshti. Nurghun uyghurlar uyghurlar
arisida tonulghan shexslerning da’iriler teripidin “dölet mexpiyetlikini
ashkarilash” yaki “dölet bixeterlikige xewp yetküzüsh” jinayetliri bilen
qolgha élinip kéliwatqanlighidin xewerdar. ular [bizge guwahliq bergüchiler]
özlirining her waqit xalighanche tutqun qilinishi, da’iriler teripidin yoqap
kétishke mejbur qilinishi yaki ten jazasi bérilishi weyaki bashqa xildiki
xorlinsh, jazalash xewiplirige uchuraydighanlighidin xewerdar. Uyghurlar
yene 2009- yili 5- iyul weqi’esi basturulghandin kéyin da’irilerning weqi’ege
guwahliq bergüchilerge mukapat bérimiz dégen wedisidimu
turmaydighanlighidinmu ensireydu.11
10 ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler
Amnesty International July 2010 Index: ASA 17/027/2010
UYGHUR MILLITI TOGHRISIDA MELUMATLAR
Uyghurlar türkiy tilida sözlishidighan, islam dinining sün’iy mez’hipige tewe
bolghan, ottura asiyaning merkizide yashaydighan uzun tarixqa ige bir
milletdur. Uyghurlar xitayda bolsa xitayning gherbiy-shimaliy rayonda
merkezliship yashaydighan bolup, bu zémin tarixtin buyan riqabetler ichidiki
impériyiler, urush qomandilliri we étnik milletler otturisida zémin
igidarchiliqi taliship kélin’gen bir rayon bolup, 1949- yiligha kelgende xitay
xelq jumhuriyitige qoshuwélin’ghan.12
1955- yili xitay xelq jumhuriyiti rayonda uyghurlarning köp sanliqni
igileydighanliqini étirap qilip, shinjang uyghur aptonom rayonini (shuar)
qurup chiqqan idi. Démek bu rayon xitay asasiy qanunigha asaslan’ghanda
yerlik xelqning rayonda aptonomiyilik imtiyazgha yaki özni-özi idare qilish
hökümitige ige ikenlikini bildurudu.
Mao dewridin kéyinki 1980- yillarda erkin qoyuwétish [librallashturush]
siyasetliri yürgüzülgen bolup, puqralarning téximu birqeder kéngytilgen
erkinlikliri yeni diniy étiqad we pikir qilish erkinlikidin behrima bolushigha
yol qoyulghan bolup, we bu heq-hoqoqlarning qanun arqiliq pütün xitay
teweside qoghdulinishi teshebbus qilin’ghan. Bu heriket shuar nimu öz
ichige alghan. Meyli qandaqla bolmisun weziyet 1990- yillirining
otturilirigha kelgende da’iriler rayonda bashqurushni kücheytip, “uch xil
küchler” yeni “térorizim, bölgünchi, diniy ékstrimizim” gha qarshi turush
namidiki basturush herikitini qozghap, uyghurlarning erkinlikige we insan
heq-hoqoqlirigha cheklimiler qoydi. Xitay da’iriliri uyghurlarning öz aldigha
élip barghan medeniy, diniy we naraziliqini ipadilesh pa’aliyetlirining
hemmisini atalmish “uch xil küchler” ge baghlap zerbe bérishini
bashlighandin buyan, nurghunlighan uyghurlar özlirining erkin pikir qilish,
yighilip jem’iyetlerge oyushush, diniy étiqad erkinliki we öz milliy
medeniyitini tereqqiy qildurush qatarliq heq- hoquqlirini ishletkenliki üchün
xalighanche tutqun qilindi we türmilerge qamaldi.
Shuar diki uyghurlarning weziyiti 2001- yili 11- séntebir amérika hujumgha
uchurghandin kéyin, xitay da’iriliri uyghurlarning naraziliq heriketlirini
xelq’araliq térrorizmgha qarshi turush ramkisi ichige kirgüzgendin buyan
téximu nacharlashti. 2008- yili xitay chégra qoghdash eskerliri shikayet
qilin’ghan uyghur bölgünchi guruppilarning hujumigha uchrap 17 neper
eskiri ölturulgen’ge oxshash rayonda yuzbergen bir yorush zorawanliq
weqi’eliridin kéyin da’iriler shuar da uyghur xelqige qarta qattiq basturush
élip bardi. Shu yili 1300 dek adem térorizim, bölgünchi, diniy ékstrimizim
we bashqa dölet bixeterlik jinayetliri bilen qolgha élin’ghan.13 Xitay
kommunistik partiyisining shuar diki katipi [sékrétari] wang léchuen uyghur
bölgünchilirige qarshi küresh “hayat-mamat” girdawida tirkishiwatqanlighini
11 “ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler
Index: ASA 17/027/2010 Amnesty International July 2010
élan qildi.14
jinayetliri bilen qolgha elin’ghan. Xitay Kommunistik Partiyesining ShUAR
diki katipi [sekritari] Wang Lequan Uyghur bolgunchillirige qarshi kuresh
“hayat-mamatliq” girdawida tirkishiwatqanlighini elan qildi.
Xelq’ara kechürüm teshkilati döletlerning xelq’araliq insan heqliri qanuni
boyiche öz puqralirini zorawanliq jinayi heriketlerdin qoghdash
mejburiyetlirining barliqini mu’eyyenleshturudu emma bundaq qoghdash
heriketlirini élip barghanda choqum insan heqliri belgilimillirining
prinsiplirigha ri’aye qilghan halda ijra qilinishi kérek. Herqandaq bir jama’et
guruppisida (millette) yuzbergen zorawanliq heriketliri yaki ayrim bir qisim
shexslerning élip barghan zorawanliq heriketlirini bahane qilip pütün bir
jem’iyet (millet) ning insan heq-hoqoqlirini chekleshtin saqlinishi kérek.
UYGHURLARGHA YURGUZULIWATQAN KEMSITILISH
Kemsitish xaraktéridiki dölet siyasitining ijra qilinishi yeni xitay tilini
mekteplerde birdin bir oqutushta qollunidighan yekke til qilip beligileshtek
til siyasiti, uyghurlarning erkin diniy pa’aliyetler bilen shughullinish
erkinlikining cheklinishi we ishqa orunlishishta irqiy kemsitilishke uchrash
qatarliq amillar shuar da naraziliq we milliy ziddiyetlerni
keskinleshtürüwatqan seweblerdur.
Xelq’ara kechürüm teshkilati uyghurlar bilen élip barghan söhbetlerde
uyghurlar gerche yuqiri ma’arip sewiyisige ige bolsimu yaki mexsus
kesiplerde terbiyilinip oqush püttürgen bolsimu ularning biwasite
kemsitilishke uchrishi sewebidin xizmet tépishining nahayiti qiyin bolup
ketkenliki heqqide ispat berdi. Ishqa orunlashqan uyghurlarning éytishiche
gerche uyghurlar xen xitay millitidin bolghan xizmetdashliri bilen oxshash bir
xizmetni qilsimu emma uyghurlargha az ish heqqi bérilidiken. Yene bir qisim
uyghurlarning bizge bildürüshiche uyghurlarning xizmet waqitlirida
uyghurche sözlishige ruxset qilinmaydiken hetta uyghurlarning ish
munasiwiti bilen öz-ara uyghur tilida geplishishimu cheklen’gen. Rayonluq
hökümetning bashliqi nurbekri 2009- yili uyghur mektepliride xitay tilida
ders utush heqqide toxtilip xitay metbu’atlirigha sözligen sözide mundaq
dégen: “qoshna döletlediki térrorchilar jem’iyitimizning asasiy éqimidin
ayrilip qalghan, ular xitayche sözliyelmeydighan uyghurlarni [özlirining qobul
qilish] nishani qilidu.”15
Amérika kéngesh palatasi kométitti xitay ishliri xizmet bölümi xitay
hökümitining hökümet tor betliride ishqa qobul qilish élanlirini yéqindin
kuzutup kelgen bolup, élanlar iche hökümetning puqralarning ishqa
orunlishishida biwasite kemsitish yurguzshke qatnashqanliqini bayqighan.
12 ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler
Amnesty International July 2010 Index: ASA 17/027/2010
Bularning ichide hökümet xizmetliri üchün bosh xizmet orunliri xen xitay
millitini qobul qilish üchün igilep turush, dölet igilikidiki karxanilar we
xususiy karxanilarning adem ishlitishte kemsitish we hökümetning bashqa
xususiy sahalirdiki kemsitilishning ünümlük aldini élish tedbirlirini
qollanmasliq qatarliqlardur.16
2009- yilidiki naraziliq herikiti yuzbérishtin burun, shuar da hökümetning
kemsitish siyasiti yurguzgenligi tüpeylidin keng da’iridiki toqunushlar
yuzbergen idi. Bu 1990- we 1997- yilliri yuzbergen weqi’elerni öz ichige
alidu. Xitay hökümiti bu we qi’elernimu “eksil inqilawiy heriket” yaki
“bölgünchilik” meqsitidiki naraziliq heriketliri dégendek qalpaqlarni
keyguzup, bu heriketlerge qatnashqanlarni qattiq qolluq bilen basturghan
idi.17
1990- yili barin yézisidiki yuzligen uyghur déhqanliri yéziliq hökümet binasi
aldigha yighilip naraziliq bildürgende, hökümet küchliri naraziliq
bildürgüchilerni tarqitiwétish üchün kelgen we netijide zorawanliq sheklidiki
toqunushlar yuzbergen. Bu weqi’e toghrisida resmiy bolmighan
menbi’elerning bildürüshiche, yézidiki déhqanlar hökümetning bir
meschitini diniy bayram bolushtin burun taqighanliqigha naraziliq bildurgen.
Xitay da’iriliri bu weqi’eni “eksil inqilawiy heriket” dep teriplep, “hökümetke
ochuq qarshiliq bildürüsh” dep baha bergen. Eyni waqitta xitay hökümet
terepning bildürüshiche bu qétimqi toqunushta jem’iy 22 adem ölgen bolup,
buning ichidin 7 nepiri bixeterlik küchlirining ademliri iken. Resmiy
bolmighan menbelerning éytishiche bu qétimqi toqunushta 50 neper
naraziliq bildürgüchiler ölturulgen bolup, bu ölturulgenlerning ichide bezi öz
jénini qoghdash üchün qachqanlarmu bixeterlik küchliri [saqchilar] teripidin
étip ölturulgen gerche ular héch bir kishige jiddiy zorawanliq tehditini
shekillendürmigen bolsimu.
Xitay da’iriliri bu weqi’ege inkas qayturup, shuar ichide 6000 din artuq
kishini qolgha aldi we rayonluq da’iriler diniy pa’aliyetlerni qattiq cheklesh
üchün belgilimiler tüzüp chiqti we hökümet ijazet bergen sorun (jaylar) din
bashqa yerlerde diniy terbiye élip bérishini cheklidi.
1997- yili féwralda uyghurlar ghuljida narzliq namayishi élip barghanda
bixeterlik küchliri [saqchilar] namayishchilargha qartip oq étip on nechche
kishining ölushi we yaridar bolushini keltürüp chiqardi. Bu deslepte tinchliq
bilen bashlan’ghan namayish bir qanche kün dawam qilghan
qalaymaqqanchiliqqa özgurup birqanche kishi öldi we yaridar boldi.
Weqi’ege guwahliq bergüchilerning éytishiche tinchliq namayishining
qalaymaqqanchiliqqa özgurup kétishige bixeterlik küchlirining namayishni
basturush üchün qebih wastilarni ishlitip qutratquluq qighanlighi asasliq
13 “ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler
Index: ASA 17/027/2010 Amnesty International July 2010
seweb bolghan.
1997- yili yuzbergen namayish bolsa asasliqi da’irilerning ötkenki bir
qanche yillardin buyan ghuljning etrapidiki jaylarda uyghurlarning en’eniwy
medeniyiti we diniy pa’aliyetlirini basturulghan we bu kündin kün’ge
küchiyiwatqan basturush siyasitige narzliq bildürüsh meqsitide namayish
orunlashturulghan. Gerche xitay da’iriliri bu namayish we
qalaymaqqanchiliqlarni “térrorist” lar orunlashturghan dep kéliwatqan
bolsimu emma bu teshebbusini quwetligidek héchbir ispat körsitelmidi.
Xalighanche uyghurlarni tutqun qilish yeni yerlik jama’et we diniy
rehberlerni tutush sewebidin ötkenki bir qanche aydin buyan jaylarda
jiddylik we narazliqlar téximu kücheydi. Belkim bu tutqun qilinighanlar
türmide ten jazasigha we bashqa xorlinsh jazalirigha uchrighan bölishi
mumkin.
2010- yili 5- ayda xitay re’isi hu jintao gerche shuar ning iqtisadi nahayiti
tiz tereqqiy qiliwatqan bolsimu biraq xitayning bashqa rayonlirigha
sélishturghanda yenila arqida ikenlikini étirap qilip, shuar üchün yéngi
tereqqiyat pilanini otturigha qoydi. Uning déyishiche shuar da kishi bérishqa
toghra kélidighan krim (gdp) 2015- yiligha barghanda xitaydiki bashqa
ölkilerning normal sewiyisi bilen tenglishidighanlighini we ahalillerning
desleptiki qedemde zörür bolghan jama’et mulazimetliridin paydilinish
imkaniyetliri barliqqa kélip, xitayning gherbiy-shimalidiki bashqa
rayonlarning sewiyisi bilen tenglishidighanlighini, shuar ning 2020- yiligha
barghanda “birqeder ronaq tapqan jem’iyet” ke aylinishi mumkinlikini, yene
kélip kéyinki 5 yil ichide shuar ning asasiy qurulushida közge körunerlik
netijiler yaritilip, milletler ittipaq bolghan,muqim jem’iyet berpa qilish
lazimliqini otturigha qoydi.18
Bu qétimqi iqtisadni tereqqiy qildurushni milletlerning ittipaq, jem’iyetning
muqim bulishi bilen zich baghlighan démek bu planmu aldinqi nöwet élip
barghan gheripni échish planining perdisi arqisida dawam qildurlishi éniq.
Xitay da’irilirining élip bériwatqan bu iqtisadni tiz tereqqiy qildurush pilani
tenqitlinip kéliwatqan bolup, uyghur we bashqa azsanliq milletlerning teng
barawer menpe’etke érishelmeydighanlighini eksiche özlirini téximu chette
qaldurulidighanlighi otturigha qoyulghan.19
14 ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler
Amnesty International July 2010 Index: ASA 17/027/2010
KEMSITILISH: XELQ’ARALIQ ÖLCHEMLER
Étining millet kélip chiqishi yaki dölet kélip chiqishi seweblik uchraydighan kemsitilishtin xali bolush isan
heqliri oqumining eng négizidur we bu nuqta birleshken döletler teshkilatining nizamnamillirida éniq bayan
qilinip, “irqiy, jinsiy, til we diniy étiqad jehetlerdiki periqlerge qarimastin her bir shexsning insan heqliri we
niégizlik erkinlik hoquqliri hörmet qilinishi” kérekliki qayta-qayta tekitlen’gen. Bu prinsiplar bir katigoriyedin
yene bir katigoriyegiche, barliq insan heqliri ehdinamisini öz ichige alghan halda tekrar-tekrar tekitlen’gen
bolup, xitaymu bu ehdinamige qatnashqan döletdur. Bolupmu xelq’araliq barliq irqiy kemsitilishni yoqitish
ehdinamisining20 [ICERD] 2 (a) –maddisigha xitay döliti imza qoyghan bolup, mezmuni töwendikidek bayan
qilin’ghan:
Mezkur ehdinamige qatnashqan her qandaq bir dölet dölitidiki ademlerge we bir türküm ademler guruppisigha
yaki birer jem’iyetke qarita irqiy kemsitmesliki we irqiy kemsitish élip barmaslighi kérek we bu prinsiplargha
yerlik da’iriler, jem’iyetler, yerliktin dölet derijisige hemme orunlar birdek boysonushi shert.
Emma xitay döliti shuar diki uyghurlargha bolghan mu’amiliside, mezkur nizamnamining irqiy kemsitmesliktin
ibaret bu bash prinsipigha we xelq’araliq barliq irqiy kemsitilishni yoqututish ehdinamisining eynen
prinsiplirigha we bashqa türlük insan heqliri ehdinamillirigha ri’aye qilmidi.
2005- yili 5- ayda Birleshken Doletler Teshkilatining Iqtisad - Ijtimayi we Medeniyet Hoqoqliri Kometitti
2005- yili 5- ayda birleshken döletler teshkilatining iqtisadiy - ijtima’iy we medeniyet hoquqliri kométittining
[CESCR] xitaydiki azsanliq milletlerning irqiy kemsitilishke uchirawatqanlighidin bolupu ishqa orunlishish,
saghlamliq, ma’arip, medeniyet we muwapiq bolmighan töwen turmush sewiyiside yashash ehwali qatarliq
mesililerni alahide tekitlep, bu mesililerde özlirining endishe qiliwatqanliqini otturigha qoydi. Iqtisadiy -
ijtima’iy we medeniyet hoquqliri kométittining yene uyghurlarning diniy étiqad erkinlikidin behrimen bolush we
mekteplerde xitay tilida ders utush yolgha qoyulghandin kéyin azsanliq milletler oqughchillirining xitay tilda
derslerni chushinshi üchün qandaq yardemlerni bériwatqanlighi toghrisida ensirewatqanlighini otturigha
qoydi.21 2009- yili 9- ayda birleshken döletler teshkilatining barliq irqiy kemsitilishni yoqitish kométitti [CERD]
mu yene xitayda azsanliq milletlerning bolupmu uyghurlarning kemsitilishke uchrawatqanlighidin endishe
qiliwatqanliqi otturigha qoyuldi .22
15 “ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler
Index: ASA 17/027/2010 Amnesty International July 2010
2009- YILI IYULDA YUZBERGEN
NARAZLIQ HERKETLIRI – TĒNICHLIQ
BILEN BASHLAN’GHAN NAMAYISHTIN
ZORLUQ KUCH ISHLITILGEN
QALAYMAQQANCHILIQQICHE
“Namayishqa qatnashqanlarning hemmisi dégüdek yashlar.
Ademlerning keypiyati bek jiddiy, ular naheqchilik sewebidin
yurki derdke tolghanlar.”
E, a 40-yash. Ürümchdiki bir bashlanghuch mektep oqutquchisi.23
2009- yili iyulda yuzbergen naraziliq heriketliridin kéyin xelq’ara kechürüm
teshkilati shahitlar bilen élip barghan guwahliq bérish söhbet xatirilirige we
uningdin bashqa teshkilatimiz igiligen xitay we chet’el axbarat orunlirining
teminligen ispatlirigha asasen weqi’eni töwendikidek bayan qilip ötimiz.
Da’irilerning weqi’e yuzbergendin kéyin weqi’e toghrisida éqip yürgen
uchurlarning sirtqa éqishini qattiq kontrol qilip kéliwatqanlighi sewebidin 5-
iyul weqi’esi heqqide nurghunlighan ehwallar yenila namelum halette
turmaqta.
WEQI’ENING YUZBĒRISH SEWEBI: SHAOGUAN WEQI’ESI
2009- yili 26- iyun ürümchidin 3000km yiraqqa jaylashqan xitayning
jenubiy ölkisi guangdongning shawguen shuri oyunchuq zawutidiki uyghur
ishchilar bilen xen xitay ishchilliri arisida qattiq toqunush weqi’esi yuzberdi.
Urushushning deslepki sewebi bolsa 6 uyghur er ikki xitay aylagha
basqunchiliq qilghan dep shikayet qilishitin bashlan’ghan.24 2009- yili 28-
iyul dai’iriler basqunchuluq heqqide saxta xewer tarqatqan shuri oyunchuq
zautining ishtin toxtatqan ishchisini qolgha alghanliqini élan qildi.25
Hökumet terepning resmiy xewerliride éytishiche weqi’ede 2 adem ölgen
bolup ularning ikkilisi uyghurlar iken. Toqunushta 118 din artuq adem
zeximlen’gen we birqismi éghir zeximlen’gen. Bu weqi’e toghrisida
16 ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler
Amnesty International July 2010 Index: ASA 17/027/2010
da’irilerning resmiy bildürgen ölgen ademler sani heqqide chet’eldiki uyghur
teshkilatliri xen xitay ishchilar teripidin élip bérilghan bu hujumda
nurghunlighan uyghur ishchilarning ölgenliki heqqide munazire qilidu.26 Bu
weqi’ede ölgenler sanining xéli köp ikenlikini bashqa menbelermu ispatlaydu
yeni weqi’e yuzbériwatqanda élin’ghan bir sin filimi [wideo] we shungidek
en’gliye muhapizetchiler [guardian] gézitining bir musteqil muxbiri yerlik bir
xen xitay bilen élip barghan söhbet xatirisi élan qilin’ghan. Bu xen xitayning
muxbirgha özi yalghuz 7 uyghurni urup ölturulgenligini éytqan.27
Shawguen weqi’esi heqqide xitayda keng dai’iride ochuq xewerler bérilgen
bolup, bir heweskar sin filimi alghuchi bu weqi’eni filimge élip torbetlerde
keng tarqatqan we bu heqte munaziriler élip barghan. Köpligen uyghur
torbetliri bolsa saqchilarning ehwalni bilip turupmu uyghur ishchilarni
zorawanliq hujumlardin qoghdimasliqtek bu herikiti asasliq témigha
aylan’ghan bolup, yene da’irilerning weqi’ede ölgenler sani heqqide bergen
xewerlirige ishenmeydighanlighini we hökümetning bilip turupmu
uyghurlarni ölturushte mes’uliyiti barlarni jazalimighanlighini tenqid
qilghan. Nurghunlighan uyghurlar bolsa bu ish kemsitilish we
nahaeqchiliqning bir misali dep qarighan.buxildiki köz qarashlar xelq’ara
kechürüm teshkilatining 5- iyul naraziliq herikitige qatnashanlar bilen élip
barghan söhbetlirdimu öz inkasini tapti.
Téximu gewdilik yéri shuki, shawguen weqi’esige, iyul we séntebirde
yuzbergen ürümchi weqi’esige qatnashqan xen xitaylar bilen muxbirlar élip
barghan nurghunlighan söhbet xatiriliride körsutilishiche, söhbet
bergenlerning hemmisining oxshashla hökümetke ishenmeydighanlighini we
bu weqi’elerdin nahayiti jiddiyleshkeligini bildürüp, hökümet bu weqi’ege
waqtida inkas qayturmighan we puqralarning bixeterlikini qoghdimighan dep
jawab bergen.28
2009- yili iyul shuar da yuzbergen weqi’edin kéyin, xitay da’iriliri shawguen
weqi’esige chétishliq bolghan 15 ademni qolgha alghanliqini élan qildi we
bularning ichidin 2 ademge torbetlerde söz-chöchek tarqatqan dégen
shikayet bilen, qalghan 13 ademning ichidin 3 nepiri uyghurlar bolup, ularni
weqi’ede urushushqa qatnashqanliqi üchün qolgha alghan.29 2009- yili
öktebirde bir xen xitay adem ölturush jinayiti bilen ölüm jazasigha, yene biri
meqsetsiz adem ölturush jinayiti bilen menggülük qamaq jazasigha we yene
9 kishige bashqa türlük qamaq jazaliri bérilgen.30
Bu shawguen weqi’esi yuzbergen waqitta shuri oyunchuq zawutida 18, 000
ishchi ishleydighan bolup, bularning 800 nepiri uyghurlar idi.31 uyghur
ishchlarning guangdong ölkisige kélip ishlishi bolsa xitay hökümiti teripidin
shuar diki namratchiliq ehwalini yaxshilash dégen programma asasida
ewetilgen bolup, nurghunlighan uyghurlar hökümetning teshebuskarlighi
17 “ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler
Index: ASA 17/027/2010 Amnesty International July 2010
bilen élip bériliwatqan bu programmini tenqid qilip, ishchilarning ish
jeryanida kemsitilishke we xorlinishqa uchuraydighanlighini bildürgen idi.32
XELQ MEYDANIDA: “HEMME KISHILER HOQOQTA BARAWER BOLSUN”
5-iyul chüshtin kéyin sa’et 3.30 etrapida uyghur namayishchilar shuar diki
ürümchining merkizige jaylashqan xelq meydan’gha yighildi.33 namayish
qilish toghrisidiki uqturush weqi’e yuzbérishning aldinqi künliri salkin,
diyarim we uyghurbiz (uyghur online depmu atilidu) qatarliq uyghur
torbetliride élan qilinip, namayishni sa’et chüshtin kéyin 5 de bashlash
békitilgen. Yene yuqiriqi torbetlerdin bashqa namayish qilish toghrisidiki
uxturushlar qq34 we sms [téléfon arqiliq uchur tarqitish] yolliri bilenmu
tarqitilghan. Toluq ottura we aliy mektep oqughuchilirining bu namayishqa
aktipliq bilen qatnishidighanlighi xewer qilin’ghan. Xitay hökümitining
shawguendiki uyghurlarning ölturulush weqi’esini bilip turupmu tedbir
qollanmasliq meydani bu qétimqi naraziliq heriketliri yuzbérishning tüp
sewebi bolghan. Yene nurghunlighan uyghurlarning bizge bergen guwahliq
bayanlirida bildürüshiche keng da’iride uyghurlargha qarta élip bériliwatqan
basturush, jazalash, kemsitish qatarliq naheqchiliklerni omumiyuzlik tonup
yetken uyghurlarning bu naraziliq bildürüsh herikitini élip bérishigha turutke
bolghan.
Namayish jeryanida bir qisim namayishchilar xitay dölet bayriqini kötürgen
bolup, bir namayishqa qatnashquchi mundaq dégen “chünki biz xitay
puqrasi, biz xitayning bashqurushida yashaymiz we shunga biz hökümetning
bizning teleplirimizni anglishini telep qilimiz.”35
Nurghunlighan namayishchilar shawguen weqi’esige inkas qayturush üchün
toplan’ghan bolup, namayishqa qatnashqan 27 yashliq bir ijtima’iy ishlar
xizmetchisi mundaq didi:36
“Biz shawguen uyghur ishchilarning ölturulgenligige qarita öz
narazlighimizni hökümetke bildürüsh üchün bu namayishni qilmaqchi.
Qatillar choqum jazalinishi kérek. Biz hökümetke[ bu weqi’ege tutqan
meydanigha namayish qilish arqiliq ] tesir körsiteleymiz dep oyluduq. Biz
xitay kommunist partiyisining shuar diki xizmet binasi aldigha yighilduq
biraq [hökümet tereptin] birersimu bizning gépimizni anglighili kelmidi. [...]
biz bu namayishning tinchliq sheklide élip bérilishini arzu qilattuq.”
Yene bir namayishqa qatnashquchi, 30 yash, ishsiz qalghan sehiye
xizmetchisi tekitlep hökümetning eng bolmighanda shawguen weqi’esi
yuzbergenligi heqqide ochuq-ashkara inkas qayturushi kéreklikini emma
undaq qilmighanliqi üchün bu ish hökümetning uyghurlargha qarta resmiy
yürgüzgen kemsitishi dep chüshen’genlik seweb bolghanliqini bayan qilip
18 ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler
Amnesty International July 2010 Index: ASA 17/027/2010
mundaq didi:37
“Egerde xitay [hökümiti] shawguen weqi’esige qarta tedbir qollan’ghan
bolsa, bizning namayish qilishimizningmu zörüriyiti yoqti. Biraq 6- iyulgha
kelgende andin nurbekri [shuar ning hökümet bashliqi] bizge hökümetning
[shawguen weqi’esini bir terep qilish üchün] néme ishlarni qiliwatqanliqi
heqqide bizni xewerlendürdi. Bu xewer elwette baldurraq kélishi kérek idi.”
“Kemsitilish [naraziliq bildürüsh bolushtinmu] burunmu bu yered bar
idi. Biz ma’arip terbiyisi alduq biraq ular bérip xitayning bashqa jayliridin
xen xitaylarni bu yerge élip keldi we ishni ulargha berdi. Gerche uyghurlar
aliy melumatlargha ige bolsimu ishqa orunlishalmaydu. Bu yerde manga
oxshash [uyghur] ishsizlar bek köp.”
Namayish chüshtin kiyin sa’et 5 -6 ariliqida bashlinip, ]kishiler[ meydandin
ayrilishqa bashlighan. Bizge guwahliq bergüchilerning éytishiche saqchilar
adem tutushni bashlighanliqi sewebidin namayish qilish üchün kelge
kishiler meydandin tarqilip ketken. hökümetning resmiy menbeliridmu xelq
meydanda naraziliq bildürgüchilerni qolgha alghanliqi éytilghan.38
Namayishchilar xelq meydanidin ayrilip ketkendin kéyin, ularning sani
köpiyip, hemmisidigudek ürümchi shehirining jenubiy böliki jenubiy qowuq
[nanmen] terepke yötkelgen. Guwahliq bergüchilerning tewsirlishiche 1000
din artuq namayish qilghuchilar jenubiy qowuq [nanmen] bilen senshixang
ariliqida saqchilar teripidin tosuwétligen yol tosaqlirigha duch kelgen.
Ularning yene bizge bildürüshiche deslipide yollar 40-50 saqchilar teripidin
tosup élin’ghan bolsa biz azdin kéyinla nahayiti köp sandiki bexeterlik
küchliri yitip kelgen. Omumiy jehettin alghanda guwahliq bergüchilerning
teswirlep bérishiche ular her xil turdiki saqchi we bixeterlik küchlirini yeni
qoralliq qisim eskerliri we qalaymaqqanchiliqni basturush saqchillirini
körgen.39
YOL TOSAQLIRIDA: UYGHURLAR “ADALET, ADALET” DEP TOWLIDI
Bizge guwahliq bergen bir qisim kishilerning éytishiche yol tosaqlirida
saqchilar namayishchilarning tarqilip kétishini éytqan. qandaqla bulishidin
köre saqchilarning bu körsetmisini peqet namayichilar topining aldida
turghanlar anglighan bolup, ular aldigha ilgirilimey toxtighan emma arqida
turghanlar anglimay dawamliq aldigha qarap mangghan.
Guwahliq bergüchilerning bayanliri: deslepte saqchilar namayishchilarni
agahlandurup asman’gha qartip oq atti we arqidinla namayishchilar topigha
yash aqquzush bombilliri tashlidi. Namayishchilar dawamliq aldigha qarap
igirlidi, saqchilar namayishchilarni urushqa bashlidi biraq ular tash étip
19 “ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler
Index: ASA 17/027/2010 Amnesty International July 2010
saqchilargha qarshiliq körsetti. Bir namayishqa qatnashquchi mundaq
deydu:
“Bixeterlik küchliri sépimizning aldida turup bizni tosup turdi we bu
peqet birqanche minutla dawam qildi. Biz tinchliq bilen naraziliq
bildurwatattuq emma ular bizning bu tinchliq bilen élip bériwatqan
namayishimizni buzuwetti. Ular qorallirini bizge tenglidi, biz bu ehwaldin
nahayiti jiddyleshtuq. Ular qalqan we kaltekler bilen ademlerni - balilarni,
ayallarni, moysipitlarni urushqa we qolgha élishqa bashlidi. Ular yash
aqquzush gazliri shletti.”40
Xelq’ara kechürüm teshkilati söhbet élip barghan barliq guwahliq
bergüchilerning éytishiche ularning hemmisi dégüdek yol tosiqida oq
awazini anglighan. Yene bezi guwahliq bergüchiler saqchilarning
namayishchilar topidiki ayrim shexslerge qartip oq atqanliqini körgen.
guwahchilar peqet saqchilar oq atqandin kéyinla weziyetning
“qalaymaqqan” bolup ketkenlikini teswirlep berdi. Birqanchilighan guwahliq
bergüchilerning xelq’ara kechürüm teshkilatigha éytishiche bixeterlik
küchliri naraziliq bildurgichilerge qartip rast oq atqan. D, 29 yashliq
ürümchilik bir guwahliq bergüchi mundaq didi:41
“Biz xelq meydanidin ayrilip jenubiy qowuq [nanmen] terepke qarap
yorush qilduq. 40 yaki 50 yashlardiki bir ayal xitay yashlirining nurghun
yaxshi pursetlerge ige boluwatqanliqini emma bizning undaq pursetlerdin
mehrum qéliniwatqanllighimizdek teng hoqoqsizliq we kemsitilish ehwalliri
heqqide sözlidi. Andin kéyin 20 dek herbiy aptomobillar yitip keldi.
Bixeterlik küchliri aptomat köturwalghan bolup, namayishchilarni ittirishqa
bashlidi. U ayal ularning aldigha qarap mangdi. Bir saqchi uni atti. Bu ayal
neq meydanda öldi. Bu bekmu qorqunchluq. Men bek qorqup kettim.
Hemme yerni qalaymaqqanchiliq qaplap ketken bolup, bir türküm
uyghur yashliri top bolup eskerlerning aldigha yorush qilip “némishqa?” dep
towlighan. Bixeterlik küchlirimu uyghur yashlirigha qarshi ilgirilep ularni
qolgha élishqa bashlighan. Bu del parakendichilik ewjige chiqqan, bixeterlik
küchliri ademlerni tutqun qilghan, yash aqquzush gazi ishletken, ademler
her terepke qachqan minutlar idi.”
Yene bir 28 yashliq sayahetchiler yétekchisi bixeterlik küchlirining naraziliq
bildurgichilerge qartip oq atqanliqini töwendikidek teswirlep berdi:42
“Men saqchilarning héchqandaq bir buyruqlirini anglimidim. Men peqet
ularning yash aqquzush gazi étiwatqanlighini kördüm. Men 60 yashlardiki
bir moysipit ademning saqchilargha qarap aldigha mangghinini kördüm
belkim u özini qurban qilishni xalighandu. Eskerler uning putigha qartip oq
20 ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler
Amnesty International July 2010 Index: ASA 17/027/2010
atti we bu adem yéqildi. Kéyin biz qéchishqa bashliduq.”
Yene bir qanche guwahliq bergüchilerning éytishiche bixeterlik küchliri
muwapiq bolmighan küch ishletken. 26 yashliq bir terjiman, er, u waqitta
ürümchide ziyarette boluwatqan bolup, u özining qandaq mu’amilige
uchurghanliqini towedikidek bayan qildi:43
“Men oq awazini anglidim emma biz sepning aldida turmighinimiz
üchün héch nersini körelmidim. Biz namayishchilar sepining aldida
turghanlarning saqchilar teripidin ürulup, tutup kétiliwatqanlighini angliduq.
Sepning arqidikiler aldigha qarap ilgirilidi we bizmu ulargha egeshtuq. Ikki
saqchi méni tutuwélip urushqa bashlidi. Ular kaltek bilen mining
burnumgha urdi. Ular mining qollirimni arqigha qayridi we saqchi kaltikini
mining qollirim bilen dümbemning arisigha, qoltuqumgha qoydi. Üchinchi
bir saqchi kélip mining qorsqimgha tepti. tötinchisi kélip minng arqamdin
tepti, bedinimning tengpunglighini yoqattim we esli manga oq tégip yéqilip
chüshtüm dep oylaptikenmen emma saqchilar méni uruptu, burnumdin qan
ketti. Aghzimmu qan’gha toulup ketti. Mining kiyilirimning hemmisi qan
bilen boyilip ketti. [...]. Men omurumde mundaq xorlunup baqmighan, bu
ish men üchün heqiqetenmu bir qorqunchluq sawaq boldi.”
P, 58 yash, pénsiyige chiqqan kishi.44 U gerche namayishqa biwasite
qatnashmighan bolsimu emma qéchip mangghan naraziliq körsetkuchilerni
bixeterlik küchlirining uruwatqanlighini körgenliki heqqide töwendikidek
bayan qilidu:
“Men öyumning derizilliridin sirtqa qarap turattim. U chagh kech sa’et 7
bolghan. Bir qanche ademlerning kochida qéchip yugurewatqanlighini,
saqchilarning arqisidin qoghlawatqanlighini kördüm. Saqchilar
qéchiwatqanlardin birsini tutuwélip, uning putigha urghanliqi üchün u
yéqilip chüshti. Arqidinla saqchilar uni tutup, herbiy aptomobilgha tashlidi.”
Bizge guwahliq bergen nurghunlighan kishngilerning bildürüshiche, ular
namayishini dawam qilip mushu pellige yetkende namayishitin qéchip kétip
özlirini öyliride, qoshnillirining yaki dostliriningkide hetta bezilliri bérey
aylarghiche yoshurunup turghan.
ZORAWANLIQ HERKETLIRINING PARTILISHI
Shu küni axshimida ürümchining jenubiy böleklirini asas qilghan zorawanliq
heriketliri partlap chiqti. Taki hazirghiche néme seweblerdin bu weqi’ening
weziyiti keskinliship zorawanliq heriketliri partlap chiqqanliqi we bu
zorawanliqning kölimining qaysi derijide ikenliki éniqsiz halette turmaqta.
Xelq’ara kechürüm teshkilati toplighan mezkur weqi’ege guwahliq bergen
21 “ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler
Index: ASA 17/027/2010 Amnesty International July 2010
shahitlarning ispatliq bayanliri shuni körsitidiki saqchilarning mejburi küch
ishlitip namayishni basturushqa orunishi we san jehettin tizdin köpeygen
nurghunlighan saqchi we bixeterlik küchlirining kochilarda uyghurlarning
aldini tosushi qutratquluq qilish rolni oynap [bezi qarshiliq
körsetkuchilerning] zorawanliq bilen inkas qayturushigha turutke bolghan.
Guwahchilarning teswirlishiche bu yerde bir nerse éniqki shu küni kech sa’et
8 din bashlap zorawaliq heriketliri körulushke bashlighan. Saqchi we
bixeterlik küchlirimu özlirining küchini ishlitishni kücheytken. Ürümchining
uyghurlar merkezlik yashaydighan bezi mehellilerning asasliq yol kocha
chiraqliri öchurwétilgen we guwahliq bergüchilerning körgenliri bolsa
étiliwatqan oqlarning wal-wul qilip chaqnashliri bolghan we angliniwatqan
oq awazliri taki 6- iyul sehergiche dawam qilghan.
M, 22 yash, er, ishsiz, aliy mektep püttürgen. U öyining aldida bir guruppa
zorawanliq heriketliri élip bériwatqan uyghurlar bilen rast oq atqan bixeterlik
küchliri otturisida yuzbergen ishlarni körgeligini éytp:45
“Mehellide hemme kishiler sirtqa yighilghan idi. Hemme kishiler a’ile
ezalirining öyge qaytip kélishini kütüwatatti. Öylirige qaytip kelgen uyghurlar
bizge bashqa jaylarda néme ish boluwatqanliqini éytti. Kech sa’et 8 ler
etrapida bir guruppa uyghurlar mashinilarni urup-chéqip we bashqa
mülüklerni buzup bizning öyning yénidin jenub terepke qarap ötüp ketti. 30
minuttin kéyin yene bir guruppa uyghurlar keldi. Ular yugurep qéchiwatqan
bolup, bixeterlik küchliri ularning keynidin qoghlawatatti. Uyghurlar
qéchiwatqanda bixeterlik küchliri ularning arqidin oq atti. Perizimche 3
uyghur shu yerdila öldi. Saqchilar qéchiwatqanlarning arqisidin yene oq atti.
Belkim 7 kishi oq bilen yarilandi we ularni yéqin étiraptiki doxturxanilargha
élip ketti. Bu yerde yene 20 ge yéqin kishiler yaridar bolghan bolup,
ularning hemmisini aptomobillargha basti we bixeterlik küchliri miltiqlirini
bizge qaritip turup buyruq qilip ulargha qarimaslighimizni, öyimizge kirip
kétishimizni éytti.”
D, 40 yash, er, axbarat xizmetchisi. U özining öyide turup körgenlirini yeni
bixeterlik küchlirining kéchide qandaq ishlarni qilghanliqlirini xelq’ara
kechürüm teshkilatigha töwendikidek bayan qildi:46
“Kech sa’et 10:30 minut ötkende ikki mashina biz turidighan binaning
aldigha kélip toxtidi we 3 uyghur yash balilar mashinidin chiqiti. ular
‘bizning uyghur doxturxanisi tépishimizgha yardem qilinglar’ dep bizdin
yardem telep qildi. Mashinida 3 yaridar bolup, birsi 10 yashliq qiz bala idi.
Uning yotisigha oq tekken bolup, bu qiz bala köp qansirighanlighidin uning
chirayi aqrip ketken idi. Yaridarning yene birsi 15 yashliq qiz bala bolup,
uning dümbisige oq tekken. Eng axirqi yaridar bolsa 20 yashliq oghul bala
bolup, uning kökrikige oq tekken. U hoshsiz halette yatatti. Biz uning
22 ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler
Amnesty International July 2010 Index: ASA 17/027/2010
tümurining soqushtin toxtighanliqini bayqiduq. [...] biz bu 3 ballilardin
némishqa bu yaridarlarni doxturxanigha élip barmighanlighini
sorighinimizda, ular yaridarlarni shinjang xelq doxturxanisigha élip
barghanliqini emma doxturxana xadimliri doxturxannining toshup
ketkenlikini yenekélip uyghurlarni qobul qilmaydighanliqini éytqanliqini
bizge sözlep berdi. Ular seymachang [ürümchidiki bir uyghur mehellisi] din
kelgenlikini éytti. Ularning déyishiche eskerler hazir seymachangda
ademlerni étiwétiptu.”
Yene mushuninggha oxshash bir weqi’e ürümchining bashqa bir böligide
yuzbergenligini 40 yashlardiki e isimlik bir mektepning oqutquchisi mundaq
bayan qildi:47
“6-iyul seherde ayalim sirtqa süt alghili chiqqan. Bizning binaning
kuzetkuchisi uninggha kéchide bir aptobusning binagha kelgeligini,
aptobusning ichi jesetler bilen liq tolghanliqini körgenlikini sözlep bergen.
Bu kuzetchining chushendurishiche bizning binada bir kichik shipaxane
bolup, bir yaridar bolghan uyghur er bu shipaxanige dawalan’ghili kelgenliki
emma uzaq ötmey ölgenliki shunga bu aptobus ölgen ademing jesitini élip
ketkili kélip binaning aldida toxtighanliqini, kelgenler bu ölgen ademni
xuddi bir taghar yangyuni tashlighandek aptobusqa tashlighanliqini éytqan.”
XITAYLARGHA HUJUM QILISH
Xelq’ara kechürüm teshkilatining mezkur weqi’e toghrisida xen xitay milliti
bilen tepsiliy bir guwahliq söhbiti élip bérish pursetlirining imkaniyiti
bolmay keldi. Qandaqmla bolmisun weqi’e shahidlirining xitay we chet’el
axbarat orunlirigha bergen sözlirini neqil keltürsek, 5- iyul kechte uyghurlar
keng da’iride we nishanliq halda xen xitay millitige we ularning mal-mülkige
hujum qilghan. da’irilerning resmiy hökümet menbeliri bergen weqi’ede
ölgenler we yaridar bolghanlar heqqidiki xewerler yuqiriqi qarashni
destekleydighan bolsimu emma bu mesile yenila talash-tartish üstide
turmaqta (bu heqtiki tepsilatlarni töwende bayan qilinidighan ’ölum-yitim
ehwalliri’ dégen témidin körung).
Da’irilerning resmiy uchurlirida asasliqi zorawanliq weq’eler we
qalaymaqqanchiliq chiqarghuchilarning mashinilarni orup,
köyduruwetkenligi, shexslerge, kespiy we soda orunlirigha tash atqanliqi,
dukanlarning derizillirini chéqip, mallarni bulighanliqi we kochilarda kétip
barghan ademlerge pichaq, kaltekler bilen hujum qilghanliqi qatarliq
ehwallar heqqide inchikilep xewerler bergen.48
Xitay da’iriliri 5- iyul yuzbergen bu weqi’eni “urush, chéqish, bulash we
köydurush” heriketliri bilen shughullan’ghan “pilanliq élip bérilghan
23 “ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler
Index: ASA 17/027/2010 Amnesty International July 2010
zorawanliq jinayi qilmish” dep xulasilighan.49
Da’irlerining resmiy bergen xewerliri bu weqi’ening bashlinishida bolup
otken weq’eler we weqi’e sadir qilghan jinayetchiler heqqide melumatlar
bermestin belki téximu inchikiligen halda bu zorawanliq heriketliri keltürüp
chiqarghan aqiwetler toghrisida merkezlik teshwiqatlar élip barghan yeni
ürümchi da’iriliri 6-iyul bergen melumatida éytichishe qalaymaqqanchiliq
chiqarghuchilar 203 dukanni we 14 ahalining öylirini , 260 qatnash
wastillirini buning ichidin 2 saqchi mashinisini, 190 aptobusni buzughan
we köyduruwetken. Da’iriler deslipide tunji bolup 5- iyul küni weqi’ede 3
ademning ölgenlikini xewer qilghan idi emma bu san nahayiti tizla
köpeytilgen (bu heqtiki tepsilatlarni töwende bayan qilinidighan ‘ölum-yitim
ehwalliri’ dégen témidin körung).50
UCHURLARGHA QOYULGHAN QATTIQ CHEKLIMILER
Xitay hökümitining resmiy axbarati - shinxua agéntilighining péshqedem
muxbiri shi’ia li ning bir qétim bergen léksiyisi torbetlerde ashkarilan’ghan
bolup, bu léksiyining mezmun’gha asaslan’ghinimizda 2009- yili iyul shuar
da yuzbergen milletler otturisidiki irqiy toqunushning jeryanlirini xitay
rehberlirige shinxua agéntliqi teripidin melum qilin’ghan bolsimu emma
xitay axbarat orunliri teripidin jem’iyetke we chet’el axbarat orunlirigha toluq
xewer qilinmighan. Sh’ia li ning xatiriside yézilishiche shinxua agéntliqi bu
naraziliq heriketlerning ürümchining sirtidiki jaylargha kéngiyip kétishidin
saqlinish meqsitide uyghurlar bilen we xen xitaylarning bir-birlirige qarta élip
barghan bu zorawanliq irqiy toqunushning heqiqiy jeryanlirini we kölimini
mumkin bar jem’iyetke kichiklitip xewer qilishqa tirishqan.51
Shuar diki da’iriler 5 we 6- iyul künliri kéchide tor alaqe uchur wastillirini
üzüp tashlighan. Xitay kommunist partiyisining ürümchi sékrétari li jining
sözini neqil keltürsek , u mundaq dégen “bu qalaymaqqanchiliqni tizdin
yoqitish we zorawanliqlarning bashqa yerlerge tarqilip kétishining aldini
élish uchun ”.52 Da’iriler rayondiki sms [téléfon arqiliq uchur yollash] we
xelq’araliq téléfon mulazimetlirinimu késip tashlighan.
Shuar da 2010- yili 1- ayda sms [téléfon arqiliq uchur yollash] mulazimiti
eslige keltürülgen bolsimu emma her bir ademning künige peqet 20 uchur
yollishigha ruxset qilishidek cheklimiler qoyulghan we bu ayda yene
xelq’araliq téléfon mulazimiti eslige keltürülgen.53 gerche da’iriler
xelq’araliq téléfon mulazimitini eslige keltürülgen bolsimu téléfon alaqilliri
da’im nazaret qilinip turudighanlighi sewebidin nurghunlighan kishiler
téléfonda sözleshkende herqandaq shekildiki sezgür témilar heqqide
sözlishishtin ensireydiken.
24 ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler
Amnesty International July 2010 Index: ASA 17/027/2010
Birqanchilighan hökümet teripidin resmiy cheklen’gen xelq géziti [people’ s
daily ] we shinxua nét qatarliq tor betler 2009- yil dikabirda eslige
keltürülgen. Da’iriler bashqa tor betlerningmu asta - asta eslige kelturishke
bashlighan we 2010-yili féwralda élxet [email] alaqillirinimu eslige
keltürgen. 2010- yili 14- may torgha kirishni toluq eslige keltürgen.54
Qandaqla bulishidin qett’iy nezer da’iriler shuar da torgha kirishni xitayning
bashqa jaylirigha oxshashla hökümet nazaret qilish we chekleshni
kücheytkendin biri nurghunlighan tor betler taqiwétilgen we shexslerning
tordiki pa’aliyetliri yéqindin nazaret qilin’ghan.
IRQIY HUJUMLAR
Peqet bir ademning millet kélip chiqishini asas qilghan halda élip bérilghan hujumlar shexslerning ölüshini
keltürüp chiqarsa , zexmilendurse yaki weyran qilsa, hayatidiki tüp insan heqlirini we kemsitilishtin xali bolush
hoquqini zorawanliqqa uchuratsa bu her waqit qobul qilghili bolalmaydighan qilmish bolup, gerche burun
hökümet teripidin zülum qilin’ghan, kemsitilgen yaki zorawanliq heriketliri yürgüzülgen teqdirdimu mundaq
hujumlarni aqlashqa bolmaydu.
Bu témigha munasiwetlik xelq’araliq barliq irqiy kemsitilishni yoqutuish ehdinamisining [ICERD] 2- maddisida
töwendikidek bayan qilin’ghan:
Mezkur ehdinamige qatnashqan her bir dölet öz imkaniyiti da’iriside muwapiq bolghan tedbirler qollinip eger
zörür bolsa yéngi qanun chiqirip, öz döletliridiki her qandaq shexsler yaki teshkilatlar teripidin élip bérilidighan
herqandaq shekildiki puqralargha qaritilghan irqiy kemsitilishni cheklishi we yoq qilishi kérek.
(yene tekitlep mundaq bayan qilin’ghan)
Bu dégenlik bolsa yeni insan heqliri depsendichligidiki ayrim bir qisim weq’eler gerche dölet hakimiyiti
teripidin biwasite élip bérilmighan bolsimu emma xitay hökümitining barliq tedbirlerni qollinip mushuninggha
oxshash weqi’elerning yuzbérishining aldini élishi we toxtitishi, jinayet gumandarlirini jazalishi we
ziyankeshlikke uchurghanlargha tölem bérishi - yeni xelq’araliq insan heqliri qanunining prinsip we ölchemliri
ramkisi ichide élip bérilishi kérek.
UYGHURLARGHA HUJUM QILISH
6-iyul küni tash, pichaq, kaltek we neyziler bilen qorallan’ghan nahayiti köp
sandiki xan xitaylar uyghurlardin öch élish herikitini bashlidi: “uyghurlar biz
yashaydighan yerlerge kélip bizning nerse kéreklirimizni urup-chaqti emdi
biz ularning yashaydighan yerlirige bérip ularni urimiz.” guwahchilarning
axbart orunlirigha qilghan sözliride éytichishe ularning meqsiti peqet öch
élishla bolmastin belki bixeterlikidin endishe qilghan bolup: “biz kechilliri
öyimizning ishikini taqap qorqush ichide yatimiz. Biz emdi mundaq
yashiyalmaymiz. Emdi uyghurlar shuni bilsunki biz xen millitimu küchimizni
25 “ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler
Index: ASA 17/027/2010 Amnesty International July 2010
biryerge keltürüp jem bolalaymiz. Ular emdi özliri qilghan ishning bedilini
tölishi kérek.” Ürümchi xitay kommunistik partiyisining sékrétari li ji
toplan’ghan xen xitaylargha ularning öylirige qaytip kétishini éytip,
hökümetning bu zorawanliq jinayetliri ötkezgen jinayetchilerni choqum
jazalaydighanlighi heqqide ularni xatirjem qilishqa tirishqan.55
Bir guwahliq bergüchi uyghur tijaretchi xitaylarning 6- iyul küni
uyghurlargha qarita élip barghan ejellik zerbe bérish heriketliri toghrisida
töwendikidek bayan qildi:56
“6- iyul küni chüshtin kéyin sa’et 4 ler etrapida men qizim bilen bille
biz turidighan binaning arqisidiki réstoran’gha qarap mangghan. Biz
réstoran’gha yitip bérishimizgha yéqin qalghan chaghda bir guruppa
xitaylarning bizge yéqinliship kéliwatqinini kördüm. Men we mining qizim
derhal bir téléfon qilish dukinigha kirip özimizni yushurwalduq. Bu guruppa
xitaylar réstoran’gha yéqinlashqanda réstoranning igisi we uning ikki
qérindishi réstorandin köchigha chiqti. Bu xitaylar ularning hemmisini
pichaq tiqip ölterdi. Bu guruppa 300 etrapidiki xitaylardin teshkil tapqan
bolup, 20 dek xitaylar birlikte réstoran igisining ikki qérindishini ölterdi. Biz
téléfon dukinida 2 sa’et yoshurunup turduq. Chüshtin kiyin sa’et 6 bolghan
chaghlarda biz öyge qayittuq.Téléfon dukinining igisi xitay idi.”
Xitay bixeterlik küchliri toplinip kochilarda chiqqan xitaylarni bir qisim
jaylarda kontrol qilip, ularning bir-birlirige qoshulushining aldini alghan
bolsimu emma nahayiti köp sanda toplan’ghan xitaylarni kontrol qilishqa
amalsiz qalghan. Bir guwahliq bergüchi eyni waqittiki weziyetni teswirlep
bérishiche xitay bixeterlik küchliri uyghurlarni xen xitaylarning hujumliridin
qoghdimighan.
E, 40 yash, ürümchidiki bir bashlan’ghuch mektepning oqutquchisi,
héchqandaq bir seweb bolmighan shara’itta xen xitaylarning bixeterlik
küchlirining köz aldida turupmu uyghurlargha qilghan hujumlarni mundaq
bayan qildi:57
“Biz xitaylarning biz terepke qarap kéliwatqanliqini angliduq. Biz
binaning ögzisige chiqiwalduq we men u yerdin yanfonim bilen pütün
körunshni filimge aldim. Bizning binaning qéshidiki késishme yol tuginide
bir kichik nerse-kérek toshydighan aptomobil turatti we uning shopuri
uyghur bolup, xitaylar bu uyghur shopurni shu yerdila ölterdi. Bixeterlik
küchliri aptomobildin anche yiraq bolmighan yerde bu uyghurni qutqazmay
qarap turdi. Biraq qandaqla bolmisun, bir mashina kélip u ölgen uyghurning
jesitini élip ketti. Kéyin men bek qorqtum shunga bu körünüshni
yanfonimdin öchurwettim.”
26 ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler
Amnesty International July 2010 Index: ASA 17/027/2010
K, 28 yash, ishsiz, yéngi oqush püttürgen, bixeterlik küchliri basturup
kelgen xitaylarning hujumliridin uyghurlarni qoghdimighanlighini
körgenlikini töwendikidek bayan qildi:58
“7- iyul men uyghurlar merkezliship yashaydighan shinjang xelq
kochisida bir dostumning öyide turuwatattim. Men dérizidin bir top
xitaylarning tash étip biz turuwatqan terepke kéliwatqanliqini kördüm.
Bixeterlik küchliri u waqitta kochilarni qarawul qilip turuwatqan bolup, ular
uyghurlarning bu mehellisdin chiqip kétishige yol qoymighan idi emma bu
xitaylarning kirishige yol qoydi. Xitaylar “uyghurlarning hemmisini
ölturumiz” dep towlawatatti. Uyghurlar kochilarda chiqti we xitaylarning
kélishini kütüp turdi. Bir uyghur binaning ögziside turup warqirap,
xitaylarning qaysi tereptin kéliwatqanliqini éytti. Kéyin uyghurlar kéliwatqan
xitaylar topi terepke qarap yugerdi.
Bixeterlik küchliri otturida uyghurlar bilen xitaylani ayrip turdi emma
ular biz terepkege qarap turdi we quarllirini uyghurlargha tenglidi. Bu peytte
bir uyghur bixeterlik küchliri tereke qarap mangdi, ular derhal yerge qartip
oq atti we yene méngishni dawam qiliwédi u ademge qartip oq atatti.
Xitaylar qollirida her yoghan pichaq, kaltekler we neyzilerni köturwalghan idi.
Uyghurlar bolsa tash, ashxanida ishlitidighan pichaq we tayaqlar
köturwalghan. Xitay bixeterlik küchliri kanay arqiliq towlap uyghurlarning
öylirige qaytip kétishini éytti. Biraq ular xitaylargha héch néme dimidi.”
Xelq’ara kechürüm teshkilatigha teminligen guwahliq bérish ispatliri shuni
körsitidiki 5- iyul künidiki zorawanliq heriketliri deslepte qisqa waqit dawam
qilghandin kéyin bixeterlik küchliri teripidin zorawanliq heriketliri bezide
asasen digendedk kontrol qilghan. D, guwahliq bergüchi, xitaylar bilen
uyghurlarning öz-ara hujum qilish üchün qollirigha tash élip bir-birliri bilen
tirkiship turuwatqan chaghlirida bixeterlik küchlirining otturigha kirip weqi’e
yuzbérishning aldini alghanliqi heqqide mundaq dédi:59
“9- iyul bir guruppa xitaylar bizning mehellige keldi. Chüshtin kéyin
sa’et 3 bolghan chaghlar, 60 etrapidiki bir top xitaylar biz yashaydighan
binaning derwazisi aldigha kélip yighildi. Ular rishatka ustidin halqitip biz
uyghurlargha qartip tash atti. Bizmu rishatkining yene bir teripide yighilduq.
Deslepte biz egerde hemmimiz rishatkining sirtida bir-birimizning qolini
tutup ching tursaq ular bizning öylirimizge bésip kirelmeydu dep oyluduq.
Egerde xitaylar rishatkini bésip ötüp biz turuwatqan binaning hoylisigha
kirse biz özimizni qoghdaymiz dep qollirimizda tash köturwalghan iduq. Biz
yérim sa’etler etrapida rishatkining ichi we sirtigha yugurep yürüp ulargha
tash étip turduq, andin bixeterlik küchliri yitip keldi. Ular ustini yéshil
nersiler bilen oriwetken bir herbiy aptomobilda keldi. Xitay saqchilar
uyghurlar bilen xitaylargha perqliq mu’amile qilidu shunga ularning bizni
27 “ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler
Index: ASA 17/027/2010 Amnesty International July 2010
qolgha élishidin ensirep biz uyghurlar tarqilip öylirimizge kirip kettuq. 2
sa’etlerdin kéyin xitaylar we bixeterlik küchliri qaytip kétishti.”
Qandaq bulishidin qett’iy nezer xen xitaylar bilen uyghurlar otturisidiki bu
jiddychilikler xéli waqit dawamlashqan bolup, bu heqte pénsiyige chiqqan P
isimlik bir guwahliq bergüchi bu qalaymaqqanchiliq weqi’eliri yuzbérip
yérim aydin kéyinmu ürümchidiki keng da’iride tarqalghan kishilerning
qorqush ichide yashighanliqini teswirlep mundaq didi:60
“Weqi’e yuzbérip 15 kündin kéyin [7 iyul yuzbergen
qalaymaqqanchiliqlar] men bir dostumning öyini yoqlidim. Men uning öyide
bir bülungda döwleklik turghan tayaq we tashlarni kördüm. Men uningdin
némishqa mundaq qilghanliqini sorisam u manga jawab bérip egerde xitaylar
topliship yene kélip qalsa bu nersiler bilen özümni qoghdaymen didi.”
HAYATNI QOGHDASH MEJBURIYETLIRI
Xelq’ara kechürüm teshkilati xitay hökümitining shexslerni zorawanliq heriketliridin qoghdash, omumning we
xususlarning mal-mulukini qalaymaqqanchiliq chiqarghuchilarning ziyankeshlikidin qoghdash hoquqi we
mejburiyitining barliqini étirap qilidu we bu mejburiyetlirini choqum ayrim kishilerni perqlendürmigen
[kemsitmigen] halda hemme kishilerge teng-barawer mu’amile qilish asasida élip bérishi kérek.
Her bir kishining yashash hoquqigha ige bölishi insan heq-hoqoqlirining eng muhim négizidur. Bu hoquq
birleshken döletler teshkilati insan heqliri uniwérsal xitapnamisining 3-maddisida alahide gewdilendürülgen
bu bolup, bu heq herqandaq shara’itta hörmet qilinishi we qoghdilishi kérek.
Xelq’araliq ijtima’iy, siyasiy hoqoqlar ehdinamisining 6 maddisining 1- paragrapigha xitay imza qoyghan dölet
bolup, unngda mundaq dep körsitilgen “her bir insanning mewjut bolup yashash hoquqi bar. Bu hoquq qanun
arqiliq qoghdilinishi kérek. Herqandaq bir kishining bashqilarning yashash hoquqini xalighanche mehrum
qilishigha yol qoymaydu.”
Mezkur ehdinamining 4- maddisida “eger jem’yette jiddiy weq’eler yuzbérip, hetta dölettiki xelqlerning
hayatigha tehdit keltürgen” ehwallardimu bu hoqoqlarning cheklenmesliki bayan qilin’ghan.
Birleshken döletler teshkilati bu heqte döletlerning qanuni jehettin boysunushi zöruriyitini telep qilmaydighan
inchike we tepsiliy bolghan ölchemlerni tüzüp chiqti. Qandaq bulishidin qt’iy nezer hazir dunyadiki döletler
otturisida qandaq tedbirlerni qollan’ghanda yeni qanun chiqirish, belgilimiler tüzesh yaki qanunni ijra
qilidighan hökümet apparatlirining xizmiti dawamida ijra qilinish qatarliq yollar arqiliq xelq’araliq insan
heqliri ölchemlirini toluq ijra qilghili we élip barghili bolidighanliqi heqqide ortaq kélishimiler hasil qildi. Bular
bolsa birleshken döletler teshkilatining qanun ijra qilidighan xadimlarning xizmet öolchemliri (1979) 61,
birleshken döletler teshkilatining qanun ijra qilidighan xadimlarning küch we qoral ishlitish prinsipliri (1990)
62, birleshken döletler teshkilatining xalighanche qolgha élish, nurghun ademlerge birla waqitta ölüm jazasi
bérish, heddidin ziyade jazalashlarni ünümlük tizginlesh prinsipliri (1989) 63 qatarliqlarni öz ichige aldu.
Bixeterlik küchlirining zorawanliq we qalaymaqqanchiliq weqi’eliri yuzbergende özlirining xizmet burichini ijra
qilish mes’uliyiti bar emma bu mes’uliyetler choqum yuqirida éytip ötülgen prinsiplarning ölchemliri boyiche
élip bérilishi kérek, bular töwendiki mezmunlarni öz ichige aldu:
28 ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler
Amnesty International July 2010 Index: ASA 17/027/2010
imkaniyetning bariche weziyetni eslige keltürüsh üchün küch we qoral küchi qatarliq zorluq küchlerni
ishlitishtin saqlinish kérek. Egerde [döletler weqi’e yuzbergende] pilanlighan meqsitini emelge ashurush
imkaniyiti bolmisa yaki bashqa qollunilghan tedbirler netije körsetmigen ehwalda küch we qoralliq küchlirini
ishletse bolidu.”64
egerde “jinayet gumandari qoralliq küch ishlitip qarshiliq körsetken we bashqilarning hayatigha xewp
élip kelgen bolsa we mundaq ehwalda anche qattiq bolmighan tedbirler qollunulup emma jinayet gumandarini
tizginlesh yaki qolgha élish imkaniyetliri bolmighan ehwallar astida” qoralliq küch ishlitilse bolidu.65
Egerde küch we qoralliq küch ishlitishtin saqlinish mumkin bolmighan ehwallarda, birleshken döletler
teshkilatining asasiy prinsiplirining 5- maddisida körsitilgen we bashqa munasiwetlik belgilimilerning ölchimi
boyiche qanunni ijra qilghuchi xadimlar töwendiki ishlarni qilishi kérek:
“(a) xaraktéri éghir bolghan jinayetlerge qarita küch ishletkende özini tutuwélish we muwapiq shekilde inkas
qayturush kérek we shundaq qilghandila andin qanunluq bolghan [heriket] meqsetlirini emelge ashuralaydu;
(b) ziyan yetküzüsh we zexmilendurush heriketlirini imkaniyetning bariche azaytish, ademler hayatining
bixeterlikige hörmet qilish we hayatliqni qoghdash;
(c) her qandaq bir yaridar bolghuchigha yaki [weqi’ening] tesirige uchurghanlargha yardem qilish we
ulargha tébbiy yardem bérish mulazimiti imkaniyetning bariche eng qisqa waqit ichide hazir bulishigha
kapaletlik qilinishi kérek”.
2009 – YILI IYULDA YUZBERGEN
QARSHILIQ HERKETLIRIDIN KĒYINKI
WEZIYET
WEQI’EDE ÖLGEN WE YARDAR BOLGHANLAR
Xelq’ara kechürüm teshkilati toplighan weqi’ege guwahliq bergüchilerning
bayanlirini yeni xitay da’iriliri bu weqi’ede saqchilar we bixeterlik
küchlirining küch ishlitishi netijiside ölgen we yaridar bolghan uyghurlarning
sanini toluq xewer qilmidi dégen qarashlarni qollaydu. Bu közqarashni
guwahliq bergüchilerning bizge bergen ispatliri téximu éniq körsitidiki
saqchi we bixeterlik küchliri weziyetni tizginlesh üchün zörür bolmighan
ejellik zerbe bérish küchlirini we ziyade küch ishlitish qatarliq wasitilerni
qollan’ghan.
Xitay da’irilirining resmiy menbeliri weqi’e heqqide ölgen we yaridar
bolghanlarning sanini 18- iyul xewer qildi, unngda éytilishiche 197 adem 5-
iyuldiki zorawanliq herkeliride ölgen.66 Da’iriler ölgen ademlerning bir
qismining millet terkibini 8- ayda élan qildi we unngda körsitilishiche 156
29 “ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler
Index: ASA 17/027/2010 Amnesty International July 2010
adem “gunahsiz ademler” bolup, buning ichide 134 adem xen xitay
millitidin, 11 adem tunggan millitidin, 10 adem uyghur millitidin we 1
adem manju millitidin iken.67 Biraq da’iriler bu ölgen ademlerning ichidin
41 ademning ismini we bashqa tepsiliy ehwalliri heqqide qayil qilarliq
bolghan uchurlar bilen temillimidi. Shuar ning hökümet bashliqi nurbekri
19- iyul étirap qilip bu ölgen 197 ademlerning ichidin “bir guruppa zorawan
jinayetchi” yeni 12 ademning saqchilar teripidin étip ölturulgenligini we
bularning ichidin 3 ademning neq meydanda ölgenlikini we qalghan 9
ademning dawalinish pursitige ige bolalmay olgenligini éytti.68
Da’irilerning 10- iyul bergen xewiride 5- iyul küni eng az bolghanda 46
uyghurning ölgenlikini melum qilin’ghan idi.69 Xelq’ara kechürüm
teshkilatining bilishiche xitay da’iriliri 6-7-iyul künliridiki weqi’elerde
yuzbergen ölüm - yétim ehwallirini jem’iyetke ochuq élan qilmidi.
Da’iriler yene naraziliq bildürüsh heriketliri dawamida 1700 ademning
yaridar bolghanliqini éytqan.70
Qandaq bulishidin qett’iy nezer 2009- yili iyulda yuzbergen naraziliq
bildürüsh heriketliri dawamida ölgen ademlerning sani heqqide xitay
da’irilirining bergen melumatlirigha uyghur guruppilliri guman bilen
qaraydighanliqini bildürüp, mezkur weqi’ede nahayiti köp uyghurlarning
ölgenlikini, mesile, burun wijdan mehbusi bolup turma jazasigha uchurghan
we hazir dunya uyghur qurultiyining re’isi bolup xizmet qiliwatqan rabiye
qadirning shuar ning ichidin igiligen melumatlarni neqil keltürüp éytishiche
peqet 5- iyul künila eng az bolghanda 400 uyghurning ölgenlikini, yene
ayrim qeshqerde 100 uyghurning ölturulgenligini éytidu.71
QANUNSIZ ADEM ÖLTURGENLERNING QILMISHI USTIDIN
TEKSHÜRÜSH ĒLIP BĒRISH WE ULANI JAZALASH MEJBURIYETLIRI
Xelq’araliq qanun we uning ölchemliri boyiche egerde yolluq bolghan qanunsiz ölturush qilmishliri ustidin
shikayet qilin’ghan bolsa bu qilmish choqum tekshurulishi kérek. Bu mes’uliyet döletlerning insan heqliri
zorawaliqining ziyankeshlikige uchurghuchilargha tölem bérish we weqi’ediki heqqi bolghan ehwallarni
ashkarilash, yene döletler insan heqlirining tüp prinsiplirigha hörmet qilish mejburiyetlirini ada qilghan halda
zorawanliq jinayetliri ötkuzgen jinayetchilerni tutup jazalash we mushundaq bir zorawaliq heriketlirining qayta
yuzbermeslikige kapaletlik qilish üchün ünümlük tedbirlerni qollinish qatarliq mejburiyetlirini körsitidu.
Xalighanche qolgha élish, nurghun ademlerge birla waqitta ölüm jazasi bérish, heddidin ziyade jazalashlarni
ünümlük tizginlesh prinsiplirining 9- maddisida 72 mundaq dep körsitilgen: “nurghun ademlerge birla waqitta
ölüm jazasi bérilip, heddidin ziyade jazalash élip bérilghanliqi guman qilin’ghan weqi’elerge qarta inchikilik
bilen, derhal we biterep bolghan tekshürüsh élip bérish yeni ölguchilerning uruq-tughqanliri we yaki ishenchlik
menbeler bu ölushning tebi’iy bolghan hadise emsligi heqqide melumat bergen bolsa... Bu yene dilogha qarita
toplan’ghan ispatlar we analiz matériyallirini yeni ölguchilerning jesitini tekshürüsh we bu usul arqiliq
30 ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler
Amnesty International July 2010 Index: ASA 17/027/2010
érishken delillerni, guwahliq bergüchilerning maddiy we yazma shekilde teminligen ispatliri qatarliqlarni öz
ichige alidu.” yene yuqiriqi prinsipning 18- maddisida jinayet ötkezguchilerning choqum jazagha tartilishi
kérekliki körsitilgen. Prinsipning 20- maddisida bolsa ölüm jazasi bérilgenlerning a’ile tawabi’atliri we
hemrahlirigha muwapiq waqit ichide adil bolghan tölem puli bérishke chaqirghan.
WEQI’EDE QOLGHA ĒLIN’GHANLAR WE IZ-DIREKSIZ YOQAP KETKENLER
Xitay hökumet emeldarliri 7- iyul küni 1,434 ademning naraziliq körsutush
weqi’esige baghlinip qolgha élin’ghanliqini élan qildi.73 xelq’ara kechürüm
teshkilati érishken guwahliq ispatlirigha asaslansaq xitay qoralliq saqchi
qisimliri we saqchilar admelerni naraziliq bulduruwatqan waqitta qolgha
alghan. Qolgha élin’ghan ademlerni élip kétishtin burun ularni
aptomobillargha we aptobuslargha basqan.
Ademlerni naraziliq körsutiwatqanda qolgha alghandin sirt yene 6- iyul küni
saqchilar bir tutash öymu-öy tekshürüsh élip bérip naraziliq körsutush
heriketlirige qatnashti dep qaralghanlar we zorawanliq jinayiti ötküzdi dep
guman qilin’ghan nahayiti köp sandiki ademlerni qolgha alghan we bu xildiki
tekshürüshlerning 6-iyul küni naraziliq heriketliri tarqalghan bashqa
sheherlerdimu élip bérilghanliqi melum boldi.74
Bir guwahliq bergüchi xelq’ara kechürüm teshkilatigha 7-iyul küni
qeshqerde 7 uyghur yashning ürümchidikige oxshash élip bérilghan öymu-öy
tekshürüsh dawamida étip ölturulgenligini bildürdi.
2009- yili 8-ayda birleshken döletler teshkilatining barliq irqiy kemsitilishni
yoqitish kométitti [cherd] gha xitay ömikining bashliqi bolup kelgen duan
ji’élong ning bergen doklatida 718 adem weqi’e gumandari suptide qolgha
élinip tutup turulwatqanlighi, yene 83 ademning qatilliq, ot qoyush we
bulangchiliq jinayetliri bilen jazagha tartilghanliqini éytqan.752009-
dikabirda da’iriler yén 94 kishining “qolgha élish” tizmlikidiki kishiler bolup
“qattiq zerbe bérish” herikiti da’irisi ichde qolgha élin’ghanliqini élan qildi.76
Qandaq bulishidin qett’iy nezer, xitay da’iriliri qolgha élin’ghanlarning ismini
we bashqa ehwallirini jem’iyetke öchuq – ashakre élan qilmighanliqi üchün
deslipide jem’iy qanchilik ademlerning qolgha élin’ghanliqi we yene
qanchilik ademlerning tutup turulwatqanlighi heqqide toghra bir melumatqa
érishish imkaniyetlirining bolmasliqi we bu sewebtin guman qilin’ghan
hökümet küchlirining küch ishlitish seweblik yoqap ketkenler sanining
qanchilik ikenlikini mölcher qilmaq tes.
Xelq’ara kechürüm teshkilati igiligen guwahchilarning ispatigha
31 “ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler
Index: ASA 17/027/2010 Amnesty International July 2010
asaslan’ghanda bezi kishiler qolgha élinip bir qanche kündin kéyinla qoyup
bérilgen. Belkim bu qoyup bérilgenler emeliyette qoyup bérilmigen bölishi
mumkin yaki qoyup bérilip özlirining erkinlikini qoligha alghan bölishimu
mumkin emma 24- iyul nurbekrining egerde ademler “heqiqetni bilmey
turup” bu namayishqa qatnashqan bolsa emma urush, chéqish, bulash we
köydurush heriketlirige qatnashmighan we bu ademler weqi’ege “chongqur
arilashmighan” bolsa, ular qoyup bérilidu biraq ular yenila [bizning weqi’eni
bir terep qilish xizmitimizge] yéqindin ”dawamliq yardemlishishi we
tebiyelinishi” kérek, bu yighiwélish orunlirida “terbiye” qobul qilghandin
kéyin “ öz qilmishlirini “ tonup töwe qilghan” gha qeder tutup turulidu
dégen sözliri yuqiriqi nuqtini ispatlaydu.77
Xelq’ara kechürüm teshkilati guwahliq söhbiti élip barghan bir qanche
kishilerning guwahliq sözliride bayan qilishiche a’ililer qolgha élin’ghan
uruq-tuqqanlirining türmidin qoyup bérilishi üchün emeldargha nahayiti köp
pul töligen yeni yuqurisi 100,000 yuen (14,700 amérika dolliri)78gha qeder
pul bergen. Bezi ayrim dilolarda da’iriler qolgha élin’ghanlarning a’ilillirige
türmidiki uruq-tuqqanlirining salametlikining nahayiti nachar ikenlikini we
a’ililer dora puli töligendila andin bu uruq-tuqqanlirining dawalinish
pursitige érisheleydighanliqini éytqan.
Xelq’ara kechürüm teshkilati söhbet élip barghan bir qanche kishiler
özlirining 2009- yili iyulda yuzbergen weqi’edin kéyin yoqap ketken
dostliridin endishe qiliwatqanliqini bildürdi. Insa heqlirini kuzutush
teshkilati özlirining baldur élan qilghan doklatida küch ishlitishi sewebidin
2009- yili 7-ayning axiridin aydin 8- ayning bashlirigha qeder bu ariliqta eng
az bolghanda on nechche yashliq oghul balilarnimu öz ichige alghan 43
ademning yoqap ketkenlik ehwalini tepsilatliri bilen élan qildi. Küch
ishlitishi sewebidin yoqap ketkenlerning heqiqiy sani xéli köp bölishi
mumkin.79
7- iyul küni ürümchining seymachang mehellilliridiki uyghur ayallar aldinqi
küni öylirige qaytip kelmigen oghllirining, erlirining, aka-ukillirining yaki
atillirining kimlik guwahnamisini kötürüp bir yerge toplan’ghan we
da’irilerdin bu ademler heqqide jawab bérishini telep qilghan.
“Bu nahayitimu ademning könglini yérim qilidighan bir namayish boldi.
Hemme ademler yighlidi we bezilliri yéqilip qaldi. Bir qisim a’illillerdin ikki
– uch kish qolgha élin’ghan...Men u chaghda toy qilidighan yigitimning
a’iliside idim. Bu tinchliq bilen élip bérilghan namayish boldi. Eskerlening
bizning teleplirimiz bilen kari bolmidi, ular bizning etrapimizni qorshiwaldi,
bek qopal mu’amile qildi we bezenlirimizni urdi. Biz taki hazirghiche men
toy qilidighan yigitimning hayatmu, u hayat bolsa hazir qayerde, bu ehwalliri
heqqide héchqandaq xewerge érishelmiduq.”80
32 ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler
Amnesty International July 2010 Index: ASA 17/027/2010
2009- yili 19- noyabir kambodzha hokumiti teripidin xitaygha qayturulghan
20 uyghur musapirlirining qayerde ikenliki we ularning hazirqi teqdiri ta
bügün’ge qeder namelum halette turmaqta. Eyni waqitta xitay da’iriliri bu
20 musapirlarni ularning 2009- yili iyuldiki naraziliq heriketlirige
qantashqanlighi üchün xitaygha qayturup élip ketidighanlighini bildürgen
idi. Xelq’ara kechürüm teshkilati we bashqa insan heqliri teshkilatliri,
birleshken döletler teshkilati terkibidiki bir qisim teshkilatlar xitay
hökumitidin bu qayturuwétilgen uyghur musapirlirining hazir qayerde
ikenliki, qanuniy salahiyiti we teqdiri heqqide melumat bérishini telep
qilghan idi emma xitay da’iriliri bu teleplerge jawab bermidi.81
TEN JAZASIGHA UCHURASH WE XORLINISH HEQQIDE SHIKAYETLER
Bir qisim kishilerning xelq’ara kechürüm teshkilatigha éytishiche ular
saqchilar teripidin tutup turuluwatqan waqitta ten jazasi bérilish we xorlinish
mu’amillirige uchurghan. Ularning sözlep bérishiche saqchilarning tutup
turush orunlirida turuwatqan waqitlirida yéterlik tamaq bérilmigen, usuzliqi
üchün tuzluq su bérilgen, urulghan we ularni taziliqi nachar bolghan
muhitta tutup turghan, bu waqitlarda ularning dawalinishigha yol
qoyulmighan. Bu tutup turush orunlirida yene jinsiy xorlinish
qilmishliriningmu yüz bergenliki shikayet qilindi.
Bir ayalning xelq’ara kechürüm teshkilatigha éytishiche naraziliq herikiti
tunji bashlinip bir heptidin kéyin u qolgha élinip bir hepte saqchilarning
qamaqxanisida tutup turulghan we deslepte ikki künde uninggha tamaq we
su bérilmigen. Kéyin tamaq we usuzliqi üchün tuzluq su bérilgen. Saqchilar
uningdin naraziliq körsutush herikitide qandaq rol oynighanliqini sorap
su’al-soraq qilghan we bu jeryanda uning yüzige shaplaq bilen tekrar urghan.
Saqchi xadimi bu ayalning yüzini shehwaniliq bilen silap turup, uning
bashqa qolgha élin’ghan ayallargha qarighanda nahayiti teleylik ikenlikini
éytqan. Kéyin bu ayalning atisi da’irilerge 100,000 yüen (texminen 14,700
amérika dolliri) pul pare bérip uni saqchilarning qamaqxanisidin élip
chiqqan.
2009- yili iyuldin bashlap xelq’ara kechürüm teshkilati 2009- yili iyuldiki
naraziliq körsutush heriketlirige chétilip qolgha élin’ghan bir qanche
kishilerge yardem qilish heriketlirini bashlighan bolup, ularning türmilerde
ten jazasigha uchrash we xorlinsh xewipide ikenliki körsitilgen.82
33 “ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler
Index: ASA 17/027/2010 Amnesty International July 2010
SOTLASH
Shuar ning hökümet bashliqi nurbekri 2010- yili mart xitay xelq
qurultiyining yighinigha qatnashqan waqtida muxbirlargha söz qilip 2009-
yili iyuldiki naraziliq heriketlirige chétishliq dep qaralghan 97 türlük dilolar
ustidin ayrim höküm chiqirilip 198 ademning jawabkarliqi békitilip jazagha
tartilghanliqini, yene sotlashning dawamlishidighanliqini éytqan.83
Xitay da’iriliri sotlash élip barghanliqi heqqide jemi’yetni nahayiti az
uchurlar bilen temillidi. Nurghunlighan sot échilghan dilolar jem’iyetke
ochuq bildürülmidi. Hazirgha qeder axbarat orunliri arqiliq xewer qilin’ghan
sotlash dilolirida sotlunup höküm bérilgenlerning mutleq köpchiliki uyghur
millitidin. Köp sandiki eyiplen’guchiler qatilliq, ot qoyush we zorawanliq
hujumliri qilish jinayetliri bilen eyiblinip her türlük qamaq jazalirigha yeni
menggülük qamaq jazasigha yaki ölüm jazalirigha höküm qilindi.
Xelq’ara kechürüm teshkilati söhbet élip barghan ayrim shexsler weqi’ege
qatnaship qolgha élin’ghan uruq-tuqanlirining yénikirek jazagha tartilishi
üchün emeldarlargha, bolupmu yerlik saqchixanilarning bashliqlirigha
nahayiti köp miqdarda pul töligenliki heqqide ispat berdi. 8- iyul xitay
kommunist partiyisining ürümchi sékrétari li ji axbarat élan qilish yighinida
mundaq dédi: “rehimsiz jinayetchilerge ölüm jazasi bérilidu.” 84
2009- yili noyabirda xitay resmiy metbu’atliri 2009- yili iyuldiki weqi’ege
chétishliq bolghan 9 uyghurning ölumge höküm qilin’ghanliqini jem’iyetke
ochuq élan qildi. Bu 9 ademning ichidin 8 kishi uyghur we yene birsi xen
xitay millitidin bolup ularning hemmisige ayrim halda türlük jinayetler yeni
bulangchiliq qilish, ot qoyush we qatilliq jinayetliri bérilgen. Sot
mehkimilliri bu 9 ademning délosini ishleshni bashlap 4 heptidin kéyinla
ularning ölumge höküm qilin’ghanliqini élan qildi. mushu qisqighine waqit
ichide bu dilolarni ölke derijilik we aliy xelq sot mehkimmilliri qayta körüp
chiqip bolghan.85 Buxildiki aldirashchiliq bilen élip bérilghan ölüm jazasi
xitay öz dölitidiki ichki qanunlarning sot resmiyetliridiki telep qilinidighan
sot tertiplerning ölchemlirige we xelq’araliq adil sotlash ölchemlirige ri’aye
qilinip élip bérilghanliqi heqqide éghir guman toghdurudu.
Bu 9 kishining ölumge höküm qilinip ölturulgenligidin tashqiri yene xitay
da’iriliri 26 kishining qoshulup ölüm jazasigha hökum qilin’ghanliqini,
bularning ichide ikki yil kéchikturup ijra qilinidighan ölüm jazalirigha höküm
qilin’ghanlarning barliqini élan qildi.
Xelq’ara kechürüm teshkilati ötkezgen jinayetning qandaq bulishidin yaki
jinayet ötkezguchilerning qandaq xarektérge ige bulishidin weyaki döletler
mehbuslarni ölturush üchün qandaq usul qollunishidin qett’iy nezer
34 ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler
Amnesty International July 2010 Index: ASA 17/027/2010
herqandaq shekildiki barliq délolargha qarta ölüm jazasi bérishke qarshi
turidu. Teshkilatimiz ölüm jazasi bérilishini yashash hoquqigha qilin’ghan
zorawanliq, eng uchigha chiqqan wehshiylik, insansizliq we peskeshlik jazasi
dep qaraydu.
5-iyul weqi’esige chétilip hökum qilinighan uyghurlarning adwokatlar
teripidin aqlinish hoquqigha yaki öz tallishi boyiche biterep bolghan qanuniy
yardemlerge érishish qatarliq hoqoqlardin mehrum qilin’ghanliqi melum
bolmaqta. Shinjang adwokatlar birleshmisining bash sékrétari mao li ning
bayanlirigha asaslansaq, shuar edliye nazariti 2009- yilidiki iyul naraziliq
körsutush weq’esige baghlinishliq bolghan dilolardiki eyiplen’guchilerni
heqsiz qanuniy mulazimet bilen teminligen emma eyiplen’guchilerge
qanuniy yardem qilidighan adwokatlar yerlik da’iriler teripidin nahayiti
éhtiyatchanliq bilen tallan’ghan we ularni 3 kündin 5 kün’giche jinayi ishlar
qanuni boyiche terbiyilesh élip barghan.86
Xelq’ara kechürüm teshkilatining burun élan qilghan doklatida béyijing
sheherlik edliye ishxanisining béijingdiki qanun mulazimet shirketlirini
agahlandurup “döletning birlikini we milletler ittipaqliqini qoghdash” üchün
2009- yilidiki iyul naraziliq körsutush weqi’esige chétishliq dilolarni qobul
qilghanda “éhtiyatchan” bolushqa chaqiriq qilinighan. Bu ishxana yene bezi
insan heqliri adwokatlirini agahlandurup weqi’ege chétishliq dilolarni
bolghan qobul qilmasliqqa dewet qilghan.87
Buningdin bashqa yene shuar yuqiri xelq sot mehkimisi 5- iyul naraziliq
herikitige munasiwetlik bolghan dilolarni bir terep qilish üchün siyasiy bilimi
chongqur we kesipchanliqi üstün bolghan yuqiri derijilik sotchilarni tallap
chiqqan we ulargha naraziliq herikiti weqi’esidiki dilolarni bir terep qilishta
xitay asasiy qanunini we jinayi ishlar qanunini tebdiqlash bilenla qalmay
yene “dölet we shuar ning siyasetliri we qollinilidighan qanunlarni
oylushushi kérekliki” toghrisida terbiyiligen.88
Sot mehkimisining qarar chiqirishigha siyasiy jehettin arilishish,
eyiplen’guchilerning öz xahishi boyiche erkin qanuniy wakaletchilerni
tallishini cheklesh we yene kélip biterep bolghan qanuniy yardem bilen
temillesh xadimlirigha siyasiy jehettin bésim ishlitish we qamaqxanilarda
mehbuslargha ten jazasi bérip xorlinsh we bu usullar arqiliq mejburlap
élin’ghan “jinayiyetni öz üstige élish iqrar namilliri” ni qollinish qatarliq
mundaq heriketler sot qilish jeryanlirining adil bolghanliqigha éghir derijide
guman tughduridu we bu qilmish da’irilerning adaletni mesxire qilghanliqi
bilen barawerdur.
35 “ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler
Index: ASA 17/027/2010 Amnesty International July 2010
XELQ’ARALIQ ADIL SOTNING ÖLCHEMLIRI
Döletlerning öz hoquqliri bolghan we mejburiyitini ada qilghan waqitta xelq’arada birdek étirap qilin’ghan
jinayetlerni ötkuzgen kishilerni jazalishi kérek bu jazalash choqum jinayet ötkezgen kishilerning insan heqlirige
hörmet qilinish sherti astida élip bérilishi hem bashqa heq-hoqoqlirimu hörmetlinishi kérek. Bu hoqoqlar
töwendikilerni öz ichige aldu:
qanun arqiliq qurup chiqilghan qabiliyetlik, musteqil we biterep bolghan sot mehkimmilliri [sot
kollogiyesi] teripidin adil we jem’iyetke ochuq bolghan anglash élip bérilishi [sotlinishi];
qanun boyiche gunahkar ikenliki békitilgen’ge qeder gunahsiz dep qarishi;
qarlan’ghuchilar özige bérilgen hökümning jeryanlirini we eyipblinish seepirini bilishi üchün ulargha
chushenchilik bolghan til bilen öz waqtida bildurlishi;
eyplen’guchige özini aqlishi üchün muwapiq bolghan waqit we shara’it hazirlap bérilishi we
sözleshkende meslihet sheklide bölishi, eyplen’guchining öz tallishi bolghan bölishi;
eyplen’guchi [sotqa] özi qatnashqan halda qanuni yardemge érishishni öz xahishi boyiche tallishi;
eyiplen’guchige qarshi guwahliq berguchinini tekshürüshi yaki tekshürülgen bölishi, we shuningdek
eyplen’guchi özige paydiliq bolghan guwahliq bergüchini [sotqa] qatnashturushqa ige bölishi yeni eyipliguchi
terepning guwahliq beguchisige oxshash shara’itlar hazir bölishi;
[[sotta] eyiplen’guchiler özi özige qarshi guwahliq bermesliki yaki özining gunahini iqrar qilmasliqi;
egerde gunahkar dep jaza békitilgen bolsa we herqandaq bir késim hökümi ijra qilin’ghan bolsa, qanun
boyiche bir derijilik yuqiri sot mehkimmilliri qayta körüp chiqqan bölishi kérek;
Hökumetler bu hoqoqlargha hörmet qilish asasida choqum öz qanun sistémilirining ishenchilikligini we
qanunining izzet-hörmitini qoghdishi kérek.
Egerde ademler qanunni ijra qilidighan xadimlar teripidin ten jazasigha we xorlinsh mu’amillirige uchursa,
gunahsiz ademlerge jaza bérilidu yaki jinayi ishlar qanuni ademlerning erkin pikir qilish hoqoini depsende
qilghan bolidu we bu xildiki sotlash roshen halda qanun sistémilirining ishenchilikligini tamamen yoqqa
chiqiridu.
Noor-Ul-Islam Sherbaz, naraziliq körsutush herikitige qatnashqan waqtida
17 yash bolup, 2009- yili iyuldiki weqi’ege chétilip qolgha élinip menggülük
qamaq jazasigha hökum qilin’ghan.
U 2009- yili 27-iyul qolgha élin’ghan. Saqchilar uning 5- iyul namayishige
qatnashqanliqi sewebidin qolgha élin’ghanliqini a’ilisige uqturghan. Ular
mushu balining beden qurlshigha oxshaydighan bir baliing namayishta
saqchilargha tash atqanliqidin guman qilghanliqini éytqan. Nur-ul-islamsherbaz
qolgha élin’ghandin tartip hazirgha qeder uning herqandaq bir adem
bilen körushishige yol qoyulmighan.
Nur-ul-islam-sherbaz aqsuda sotlan’ghan (xitay tilida: akesu). Aqsu ottura
xelq sot mehkimisi uning dilosi ustidin peqet 30 minutla sot achqan we bu
sot échilish heqqidiki xewer peqet bir kün ilgirila bildürülgen.
36 ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler
Amnesty International July 2010 Index: ASA 17/027/2010
Sot bir top uyghurlarning bir ademni kochida uruwatqan körunishtiki bir sin
filimi [widi’o] ispat qatarida körsetken emma bu bir top uyghurlarning bir
ademni kochida uruwatqanlighi yaki uning qolida tash kötürüp
mangghalighidek bir körünüsh bu sin filimde körulmigen. Biraq qandaqla
bolmisun bu sin filimida uning shu kochida kétip barghan bir körunishi
élin’ghan.
Sot yene bir qanche aylardin kéyin filimge alghan bashqa bir sin filimni yeni
saqchi xadimliri nur-ul-islam-sherbazni qatilliq yuzbergen yerge élip barghan
bir körünüshni ispat qatarida körsetken. Bu sin filimige yene nur-ul-islamsherbazning
adem ölturgenligige iqrar qilghan körunushimu élin’ghan.
Démek peqetla uning jinayet ötkuzgeligini ispatlaydighan ispat uning öz
iqrarnamisi bolghan we mundaq bir iqrarnamining ten jazasi arqiliq
élin’ghanliq éhtimali bar chünki xitayda [mehbuslargha ten jazasi bérish
arqiliq iqrar qildurushtek] mundaq qilmish omumlashqan bir adetke
aylan’ghan.
Bu sot mehkimisi nur-ul-islam-sherbazni “qatilliq” we “qutratquluq qilip
weqi’e chiqarghan” (ayrim halda jinayi ishlar qanunining 232 we 293
maddilliri boyiche) dégen jinayetlerni artip, gunahkar dep höküm
chiqarghan. Sot mehkimisi uning sotlinishi dawamida bir aqlighuchi
adwokat belgilep bergen..
Gülmire imin 14- iyul ürümchidiki öyide qolgha élin’ghan. 1- apéril ürümchi
ottura xelq sot mehkimisi unini bashqa 5 eyplen’guchining diloliri bilen
birlikte sotlighan. Uning soti etigende bashlinip taki kech sa’et 9 ghiche
dawam qilghan. Eng axirda gülmire menggülük turma jazasigha hökum
qilin’ghan. Uninggha “bölgünchilik, dölet mexpiyetlikini ashkarilash we
qanunsiz namayish orunlashturush” qatarliq jinayetler artilip, gunahkar dep
hökum chiqirilghan.
Gülmirege mundaq hökümning bérilishi uning salkin torbétige da’imliq eser
yézip turghanliqi bilen munasiwetlik bolup, bu torbettimu bashqa torbetlerge
oxshash 2009- yili 5- iyulda namayish qilishqa chaqiriq qilin’ghan
uxturushlar chaplan’ghan torbetlerning biri idi.
Xitay merkizi téléwiziye istansisi bergen bir xewerde gülmirening norwigiyede
yashaydighan yoldishi we dunya uyghur qurultiyi bilen baghlinishi barliqini
bayan qilghan.89
Gülmirening soti échilghanda yene 5 eyiplen’guchilerning sotimu birlikte
échilghan bolup, ular 15 yilgha qeder bolghan muqim qamaq jazalirigha we
menggülük turma jazalirigha höküm qilin’ghan bolup, xelq’ara kechürüm
teshkilati ularning kimler ikenliki heqqide héchqandaq melumatlargha ige
37 “ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler
Index: ASA 17/027/2010 Amnesty International July 2010
bolalmidi.
Gülmirening soti échilghan waqitta u sotta özining saqchilarning yighiwélish
orunlirida tutup turulghan waqitta bu tutup turush orni ademler bilen liq
tolup ketkenliki, u yerde yuyunush shara’itlirining yoqluqi, uninggha
usuzlighi üchün tuzluq su berilgenligi, hajetxanigha bérishqa yol
qoymighanlighi, urulghanliqi we bu sewebtin bedinide qalghan
jarahetlerning dawalashsiz qaldurulghanliqi qatarliq ten jazasigha we
xorlinishqa uchurghanliqini yitishqa urun’ghan. Eng axirida glmire özimu
bilmeydighan néme mezmunda yézilghanliqi namelum bir höjetke imza
qoyushqa mejbur qilin’ghan.
ERKINLIK WE HOQOQLARNING TĒXIMU QATTIQ CHEKLINISHI
Shuar xelq wekiller qurultiyi teripidin 2009- yili 27- séntebir da’iriler “dölet
bixeterlikige xewp yetküzidighan, döletning we omumning menpi’etini
ziyan’gha uchurtidighan, milletler ittipaqliqigha buzghunchiliq qilidighan,
milliy bölgunchilikni terghib qilip jem’iyet muqumlighini buzush we alaqe,
bixeterlik séstimillirigha xeter élip kélish” éhtimalliqi bar dep qarighan tor
alaqe [intérnét] pa’aliyetlirini cheklesh toghrisida yéngi bir belgilime
maqullidi.90
Yerlik da’iriler bu yéngi belgilimini “öz waqtida chiqirilghan we zörür
bolghan” belgilime ikenlikini sherhlep, qarshi alidighanliqini bildürüp , uch
xil küchler “xata we qanunsiz uchurlarni torda tarqitip, milletler otturisida
toqunush peyda qilghan” dep eyiplidi.91
Qandaq bulishidin qett’iy nezer xelq’ara kechürüm teshkilati mezkur
belgilime éniqki uyghurlarning pikir erkinlikini téximu boghidu we rayonda
uchurlarning tarqilishini chekleydu dep qaraydu.
Ürümchi dölet xewpsizlik idarisi 2009- yili 11- iyul yollarda we ammiwi
sorunlarda “qanunsiz” yighilish, yorush qilish we namayish qilishni cheklesh
toghrisida belgilime chiqarghan. Unngda éytishiche eger kishiler bu
belgilimige xilapliq qilsa jerimane qoyulidighanlighi we jinayi jawabkarliqqa
tartilidighanlighi bayan qilin’ghan.92 Bu doklatni teyyarlash üchün xelq’ara
kechürüm teshkilati teripidin söhbet élip bérilghan bir adem özining 2009-
yili öktebirde kechte bir réstoranda dostliri bilen ghizaliniwatqanda
“qanunsiz yighilishqa qatnashqan” dep qarilip saqchilar teripidin qisqa
waqit tutup turulghanliqini éytip berdi.93
Da’iriler 2009- yili iyulda ürümchidiki barliq ademlerning
tekshurulidighanlighini shunga özining kimlik kinishkisini yénida bille élip
yürüshi kéreklikini uqturup buyruq élan qilghan.94 Da’irilerning éytishiche
38 ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler
Amnesty International July 2010 Index: ASA 17/027/2010
köp sandiki qalaymaqqanchiliq chiqarghuchilar shuar ning jenubidin kelgen
köchmenler bolup, köpinchisi ürümchide waqitliq turush ruxsiti alghanlar
yaki qanunsiz turuwatqanlar iken.95
2010- yili mart ürümchi shehirining sheher bashliqi xitay axbaratlirigha söz
qilip sheherlik hökümetning sheherde yashawatqan köchme nopuslargha
qarita nazaret qilishni yenimu kucheytidighanlighini we bu herkitning
“jem’iyet amanliqigha kapaletlik qilish” meqsitide élip bériliwatqanlighini
éytqan. U melumat bérip hökümet xadimliri we kocha charlaydighan
qatnash wastillirining sheher kochillirining hemme jaylirigha “orunlushup”
bolghanliqini, 3000 kishilik alahide saqchi küchlirini qobul qilghanliqini,
bixeterlik eslihelirining yéngilan’ghalighi we kochilarni nazaret qilidighan
bixeterlik apparatlirining köpeytilgenlikini bayan qilghan. U yene sözide
bunngdin kéyin sheherlik hökümet da’irilirining “milletler otturisidiki milliy
öchmenlik” ni yoq qilish üchün ishsizliq qatarliq ijtima’iy mesililerge
“köprek köngül bolidighanliqi” ni bildürgen.96
INSAN HEQLIRI QANUNINING BELGILIMILLIRI BOYICHE JIDDIY
WEQI’ELERGE CHARE QOLLINISH ÖLCHEMLIRI
Xelq’araliq insan heqliri qanuni we uning öolchemliri eger jiddiy weq’eler yuzberse qattiq chariler qollinish
zörürlükini étirap qilidu we bu belgilik turdiki insan heqlirige cheklime qoyushni körsitidu emma bu xildiki
cheklesh normal waqitta qollunilsa mundaq heriketni toghra dep qarighili bolmaydu. Qandaqla bulishidin
qett’iy nezer mundaq bir cheklimiler tüp insan hoquqini cheklesh derijisige kéngeytilp qollunulmaslighi kérek
bu dégenlik yashash hoquqi, kemsitilishtin xali bolush hoquqi we qiynash, rehimsizlik qilish, insansizlarche
izzet-hörmitini chüshüridighan mu’amililerge uchrash we jazalinishtin xali bolush hoquqlirini we bashqa
munasiwetlik hoqoqlani körsitidu. Oxshashla döletler yene jiddiy weq’eler yuzbergen waqitta shexslerni
erkinlikidin xalighanche mehrum qilmasliqi yaki sot qilishning asasiy prinsiplirigha zit bolghan adaletsiz sot
élip barmaslighi yene eyiplen’guchilerning gunahsiz bolush éhtimalliqinimu nezerdin saqit qilmasliqi kérek.
Jiddiy weqi’elerning éhtiyaji tüpeylidin yolgha qoyulghan ademlerning hoquqini cheklesh cheklimillirining chéki
cheklik da’iride bölishi we mundaq weq’eler toxtighandin kéyin cheklimiler derhal bikar qilinishi kérek. bu
xildiki cheklesh charillirini qollunshta choqum döletlerning öz üstige alghan xeql’araliq qanunlargha ri’aye
qilish mejburiyetliri asasida ademlerni milliti, renggi, jinsi, tili, dini we ijtima’iy kélip chiqishi sewebidin
kemsitish heriketliride bolmasliqi kérek. Bu prinsiplar insan heqliri kométittining omumiy izahatida tepsilati
bilen buyruq shekilde chüshendürülgen bolup we bu kométittining mutexessislerdin teshkillen’gen mes’ul
orgini jiddiy weq’eler yuzbergende döletlerning xelq’araliq puqraliq we siyasiy hoqoqlar ehdinamisining 4-
maddisining ijra qilinish ehwallirini nazaret qilidu.
Gerche xitay bu ehdinamige qatnashmighan dölet bolsimu emma imza qoyghan. Démek bu shuni
chüshendürdiki xitay mezkur ehdinamining obékti we meqsetlirige qarshi ish qilmasliqi we ehdinamige bezi
türlük insan heqlirini “kémeytmeslik” prinsipliri boyiche dölet küchini cheklik derijide ishlitishi kérek we bu
nuqta yuqirida chüshendürüp ötulgendek mezkur ehdinamining obékti we nishaniniing bir ayrilmas terkiwidur.
97
39 “ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler
Index: ASA 17/027/2010 Amnesty International July 2010
XULASE
Xitay da’iriliri yene adettikidekla 2009- yili iyulda yuzbergen naraziliq
herikitini “urush, chéqish, bulash we ot qoyush” xaraktérini alghan we “uch
xil küchler” weten ichi we sirtidin planlap orunlashturghan “éghir zorawanliq
jinayi herikiti” dep qarimaqta emma bu weqi’ening tinch namayishitin
partlap chiqqanliqini kemdin kem tilgha almaqta.98
Shuar xelq qurultiyi 2009- yili awghusta yene özining “muqimliqini hel
qilishning chariliri we milletler ara ittipaqliq” qararini maqullap, yene tekrar
halda bu qétim yuzbergen naraziliq korsutush we qalaymaqqanchiliq
weqi’esini peqet dölet ichi we chet’ellerdiki uyghur “bölgünchi” küchler
qutratquluq qilish arqiliq keltürüp chiqarghan bir “siyasiy küresh” dep
eyiblimekte bu “düshmen” küchlerge qarshi “teshebbuskarliq bilen zerbe
bérish” arqiliq “milletler ittipaqliqini qoghdash” ni terghib qilmaqta.99
Xelq’ara kechürüm teshkilati mundaq dep qaraydu egerde da’iriler mezkur
weqi’ege qarita etrapliq we muwapiq bolghan analizlar élip bérip, weqi’eni
jinayi qilmish dep qarlashtin köre meslihet bérish, qalpaq keydurushtin köre
uyghurlarning dert-elemlirini anglash rayonda uzun muddetlik jem’iyetning
muqumlighini ishqa ashurup, éqip yürgen qorqunch we öz-ara ishenmeslikin
tugutishke paydiliqtur.
Da’irilerning ötken yili iyudin bashlap shuar gha qarta yuguzidighan
siyasetlirini tengsheshning zörürlükini tonup yetkenlikining bésharitimu
boluwatidu. Shianggangda neshrdin chiqidighan ming pao gézitining bir
xewiride “weqi’e yuzbergendin kéyin merkizi hökümetning nurghun
tekshürüsh we tetqiqat élip barghanliqini yene mezkur weqi’eni shinjang
musteqilliq küchlirining tesiride yuzbergen dep qaraydighanliqini we yene
aptonom rayondiki partiye kométittining, hökümet we her qaysi tereplerning
saqliniwatqan ijtima’iy mesililerni we bu yuzbergen weqi’elerni birterep
qilishta yétersizliki barliqini” bayan qilghan.100 2009- yili séntebirde
ürümchi xitay kommunist partiye sékrétari we ürümchidiki saqchi
bashlighining wezipisi, 2010- yili aprélda shuar ning xitay kommunist
partiye sékritarining wezipisi almashturuldi.
Yenimu tepsilerek toxtalsaq xitay da’iriliri 2009- yili iyulda yuzbergen
naraziliq weqi’esige inkas qayturush meqsitide tunji qétim mexsus shinjang
xizmet yighini échilidighanlighini élan qilip bu yighinni 2010- yili mayda
ötküzdi. Bu shinjang xizmet yighini del tibet aptonom rayoni toghrisida
échilghan yighin’gha oxshash bir shekilde élip bérilghan bolup, xitay
kommunist partiyisi merkizi kométittining siyasiy biyrosining barliq heyi’et
ezaliri qatnashqan we bu yighin yépiq sheklde échilghan bolup, xitay re’isi
40 ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler
Amnesty International July 2010 Index: ASA 17/027/2010
xu jintaw rayon’gha qarita 10 milliyard yuen (texminen 1 milliyard 400
milliyon amérika dolliri) meblegh sélinidighan yéngi bir tereqqiyat pilanini
élan qildi. Bu tereqqiyat planining meqsiti rayonda “halqima tereqqiyat”
élip bérip “menggülük eminlik” berpa qilish dep bayan qilghan. Démek xitay
da’iriliri bu iqtisadni tereqqiy qildurush pilanini ghelibilik élip bérishi üchün
aldi bilen rayondiki xen xitay milliti bilen az sanliq milletler otturisida
saqliniwatqan iqtisadiy jehettiki tengsizlikni hel qilip, az sanliq milletlerge
qarita iqtisadni tereqqiy qildurush pursetlirini yaritip bérish we mebleghlerni
teqsim qilishta kemsitilmesligi hem bu tereqqiyat choqum az sanliq
milletlerning kelgüsi teqdirige zor özgirishlerni élip kélishi kapaletlendürüshi
kérek.
Xitay da’iriliri 2009- yili iyulda yuzbergen naraziliq weqi’esige qarita
musteqil we biterep bolghan tekshürüsh élip bérishqa ruxset qilishi we
weqi’e yuzbergen jaylargha bérish, weqi’e shahitliri we tutup turliwatqanlar
bilen körushush arqiliq weqi’e toghrisida igiligen uchurlarning hemmisini
ochuq-ashkara neshr qilish qatarliq xizmetlerni élip bérishqa toluq
hemkarlishishi kérek. 2009- yili iyul naraziliq herikiti dawamida we
weqi’edin kéyin yuzbergen insan heqliri depsendichiliki toghrisidiki
shikayetler choqum tekshurulishi we ochuq-ashkara shekilde otturigha
qoyulushi kérek. Da’iriler mushundaq bir tekshürüsh élip bérilip érishken
uchurlarni qollinish asasida élip bérilidighan herqandaq bir sotlashning
choqum xelq’araliq ölchemler boyiche adil bulishigha we ölüm jazasi
bermeslikke kapaletlik qilishi kérek.
XITAY HÖKUMITIGE BÉRILIDIGHAN TEKLIPLER
weqi’e toghrisida etrapliq, ünümlük bolghan musteqil we biterep
tekshürüsh élip bérish we tekshürgüchilerning weqi’e yuzbergen jaylargha
bérishigha, munasiwetlik höjjetlerni körushige, weqi’e shahitliri, tutup
turush orunlirida turuwatqan tutqunlar bilen körushishige kapaletlik qilinishi
hem bu weqi’e toghrisida igellen’gen uchurlar eynen tepsilati bilen neshr
qilin’ghanda kishiler herqandaq shekildiki ziyankeshlikke uchrashtin
qoghdulushi kérek;
we mushundaq bir tekshürüshke hökumetsiz teshkilatlarnimu öz ishige
alghan musteqil kuzetkuchilerning qatnishishigha yol quyushi;
weqi’e toghrisida igellen’gen uchurlar kéyin birdek xelq’araliq adil sot
élip bérish öolchemliri boyiche adil sot qilish we ölüm jazasi bermeslik
kapaletke ige qilinishi;
weqi’ede ölgen we dawamliq tutup turush orunlirida turuwatqanlarning
qayerde ikenliki hem ularning hazirqi ehwalliri heqqide toluq hésab bérish;
41 “ADALET, ADALET”
2009- yili iyul xitayning shinjangda yuzbergen naraziliq herketler
Index: ASA 17/027/2010 Amnesty International July 2010
qolgha élin’ghanlarning ten jazasigha we xorlinsh mu’amillirige
uchurghanliq heqqidiki shikayetler ustidin tekshürüsh élip bérip, bu
qilmishlargha jawabkar bolghanlarni jazalash, qolgha élin’ghanlarning ten
jazasigha we xorlinsh mu’amillirige uchurmaslighigha kapaletlik qilish we
ziyankeshlikke uchurghuchilargha tölem bérish;
ten jazasi bergüchi jawabkarliqqa tartilip élip bérilghan sotta ten jazasi
arqiliq élin’ghan guwahliqni ispat ornida ishlitishtin bashqa qanun arqiliq
herqandaq shekilde ten jazasi qollinish usuli bilen élin’ghan herqandaq bir
guwahliq ispatini qanunni ijra qilishta ispat qatarida qollinish men’i qilinishi
kérek;
peqet özlirining erkin pikir qilish, yighilish we oyushush erkinliki
hoquqini ishlitish sewebidin qolgha élin’ghanlar derhal we shertsiz qoyup
bérilishi kérek;
qanunni ijra qilghanda erkin pikir qilish, yighilish we oyushush erkinliki
qatarliq insan heqliri hoquqini ishlitish arqiliq élip bérilghan tinchliq
pa’aliyetliri bilen xelq’arada birdek étirap qilin’ghan jinayi ishlar qanuni
otturisidiki perqni éniq ayrish kérek
xelq’araliq insan heqliri qanunining öolchemliri asasida uyghurlarning öz
medeniyitidin behrimen bolush, diniy pa’aliyetlerge qatnishish we öz tilini
qollinish hoquqliri hörmet qilinishi we qoghdlishi kérek;
xitay döliti özining ichki qanunigha xelq’araliq barliq irqiy kemsitilishni
yoqutuish ehdinamisining 1- maddisidiki herqandaq shekildiki kemsitilish
heriketlirini men’i qilishi dégen maddisini éniq sherhlishi we bu ehdinamini
tebdiqlap qollinishi kérek;
birleshken döletler teshkilatining irqiy kemsitilishni yoqitish
kométittining munasiwetlik tekliplirini ijra qilishi kérek;
tereqqiyat planigha jem’iyet ezalirining toluq qatnashturulushi we
hemme milletlerning teng menpe’etke érishishi kapaletke ige qilinishi kérek;
az sanliq milletlerning hoquqini qoghdash mesilliliride birleshken
döletler teshkilatidin yardem sorishi kérek;
xelq’araliq puqraliq we siyasiy hoqoqlar ehdinamisini we
birleshken döletler teshkilatining ten jazasi we bashqa rehimsiz,
insansiz we izzet-hörmitini chüshüridighan mu’amillilerge we
jazalashlargha qarshi turush ehdinamisining ixtiyari bolghan
kélishimnamisini [optional protocol] we bashqa munasiwetlik
xelq’araliq insan heqliri ehdinamillirini testiqlishi kérek.
IZAHATLAR
1 Xelq’ara kechürm teshkilatining n (er) bilen élip barghan söhbiti, 2010- yili may.
2 Xelq’ara kechürüm teshkilatining g (er) bilen élip barghan söhbiti, 2010- yili may.
3 ShUAR ni milliy terkiw jehettin milletler bir-birlirige ariliship ketken rayon bolup, az sanliq
milletler nopusining 60% teshkil qilidu. Xen xitay millitining rayondiki nopusi 1949- yili
5.5% bolup, hazir texminen 41% ni teshkil qilidu. Uyghurlar sani eng köp étining millet
bolup, nopusning texminen 47% ni igileydu. Bu rayonda yene 12% teshkil qilidighan qazaq,
qirghiz, tatar, özbék we tajiklarni öz ichige alghan bashqa az sanliq milletler yashaydu. 1949-
yilidin buyan hökümetning xen xitay ahalillirining rayon’gha köchüp kélip yerlishishini
iqtisadiy jehettin righbetlendürüsh siyasitini qollinishi netijiside xen xitay millitining rayondiki
nopusi tézdin köpeygen. 2000- yili ürümchide élip bérilghan nopus sitastistikiside
körsutilishiche ürümchi shehirining 75,3% nopusini teshkil qilidighan xen xitaylargha
sélishturghanda uyghurlarning nopusi peqet 12,8% ni igiligen.
4 Tunggan (Hui) asasliq xitay tilida sözlishidighan musulmanlar bolup, shuar nopusining 5%
ni teshkil qilidu. Ürümchide tungganlar nopusning 8 % ni igileydu.
5 Puqralar we qoralliq saqchi xadimliri xitayning gherbiy shimalida öltürüldi [Civilians and
armed police officer killed in NW China violence]. Xinhua, 2009- yili 6-iyul, towendiki torbet
ulunishidin korgili bolidu: http://news.xinhuanet.com/english/2009-
07/06/content_11658819.htm
6 Xelq’ara kechürüm teshkilatining 2010- yili mayda élip barghan söhbet xatirisi; Rabiye
qadir teripidin Wall Street Journal de élan qilin’ghan [The Real Story of the Uighur Riots by
Rebiya Kadeer] uyghur qalaymaqqanchilighining heqqi mahiyiti dégen maqalidin körüng;
Töwendiki torbet ulunishidin körgili bolidu:
http://online.wsj.com/article/SB124701252209109027.html
7 Saqchi ikki uyghurni ürümchidiki bir meschitning yénida ölturdi. [Police kill two Uighurs
near Urumqi mosque] . Xinhua (BBC arqiliq élin’ghan), 2009- yili 13- iyul.
8 Xitay jinayi ishlar qanunining 48- maddisida ölüm jazasi bérilgenlerge ijra qilinish ikki yil
kéchikturlidu “eger jinayetchige bérilgen ölüm jazasini derhal ijra qilishning zörüriyiti
bolmighan shara’itta” dep körsitilgen. Eger ölüm jazasigha höküm qilin’ghan mehbuslarning
“qestenlik bilen adem ölturgenligige munasiwetlik ispatlar resmiy békitilse” ulargha bérilgen
ölüm jazasi dawamliq ijra qilinidu. Xitay hökümitining wekilliri ölüm jazasini kéchikturup ijra
qilish hökümlirining adette jinayiti yiniktilp menggülük qamaq jazasigha özgiridighanlighini
chushendurdu.
9 Obzor: qalaymaqqanchiliq shinjanggha balayi-qaza élip keldi [Commentary: Riot a
catastrophe for Xinjiang]. Xinhua, 2009- yili 6- ay. Bu menbeni töwendiki torbet ulunishidin
köreleysiz: http://news.xinhuanet.com/english/2009-07/06/content_11662490.htm kéyin
xitay da’iriliri rabiye qadirning 5- iyul weqi’esige qomandanliq qilghanliqi toghrisida uning
ürümchidiki ademlerge weqi’e yuzbérishtin ilgiri qilghan téléfonini ispat qatarida otturigha
qoydi. U téléfonda sözleshken waqtida ademlerge “ürümchide birer ish yuzbéridu” shunga
munasiwetlik ispatlarni yighinglar digenligi éytilghan. Bir qeder tepsilerek uchurlargha ige
bolush üchün saqchi terepning ispat qatarida dunya uyghur qurultiyi qalaymaqqanchiliqqa
qomandanliq qildi dégen xewerni körün. Xinhua, 2009- yili 7- iyul, bu xewerni töwendiki
torbet ulunishidin köreleysiz :http://news.xinhuanet.com/english/2009-
07/07/content_11663784.htm; Qirghinchiliqtin kéyin weziyet eslige keltürüldi, China Daily,
2009- yili 7- iyul we bu xewerni töwendiki ulunushtin köreleysiz:
http://www.chinadaily.com.cn/china/2009-07/07/content_8385032.htm
10 Toqunush yuzbergen shinjangda iqtisadni tereqqiy qildurush planlandi [Strife-hit Xinjiang
set for economic boom], South China Morning Post, 22 may 2010- yili.
11 “5- iyul zorawanliq weqi’esige qatnashqan jinayet gumandarlirini melum qilish her millet
xelqining bash tartip bolalmaydighan mes’uliyiti…herqandaq adem jinayet gumandarlirini
melum qilsa mukapat bérilidu we maxtilidu. […] hazir shinjang duch kéliwatqan eng chong
xeter bölgünchilik we jinayi qilmishlardur.” zorawanliq weqi’esidin kéyin, xitay ürümchige
teshwiqat hujumi bashlidi [After the violence, China hits Urumqi with propaganda blitz] .
Agency France – Press, 2009- yili 17- iyul.
12 Tepsilatini körüsh üchün xelq’ara kechürüm teshkilatining: xitayda uyghurlarning milliy
kimliki xeter astida [Uighur ethnic identity under threat in China,] 2009- yili april (Index:
ASA 17/021/2004), töwendiki ulunushtin köreleysiz:
http://www.amnesty.org/en/library/info/ASA17/021/2004/en; we We xelq’ara kechürüm
teshkilatining: shinjang uyghur aptonom rayonda yurguzuliwatqan éghir insan heqliri
zorawaliqliri [Gross violations of human rights in the Xinjiang Uighur Autonomous Region],
Mart 1999 (Index: ASA17/018/1999), töwendiki ulunushtin köreleysiz:
http://www.amnesty.org/en/library/info/ASA17/018/1999/en.
13 Xitay 2008- yili 1,300 musulmanlarni qolgha aldi [China arrested 1,300 Muslims in
2008], Agence France-Presse, xewri, 5 – yanwar 2009.
14 Shinjangda meschitlerni we diniy basturush [Crackdown on Xinjiang Mosques, Religion],
Radio Free Asia, 14 awghust 2008, bu ulunushtin körung:
http://www.rfa.org/english/news/ ... 08142008114700.html
15 ‘‘Térrorizmgha qarshi urush qilish” üchün shinjangda xitay (manju) tilini ders qilip utush
[Mandarin Lessons in Xinjiang ‘Help Fight Terrorism’], China Daily, 4 iyun 2009, töwendiki
ulunushtin köreleysiz http://www.chinadaily.com.cn/china/2009-
06/04/content_8250223.htm
16 Hökumet shinjangda az sanliq milletlerning ishqa orunlushishini cheklesh qatarliq
kemsitish heriketlirini dawamliq élip bériwatidu [Governments in Xinjiang Continue to
Sponsor, Sanction Job Recruitment That Discriminates Against Ethnic Minorities],
Congressional-Executive Commission on China, bu ulunushtin körung:
http://www.cecc.gov/pages/virtua ... d?showsingle=117001
17 Téximu köp uchurgha ige bolush we misal uchun töwendikilerni körung: xelq’ara kechürüm
teshkilati- mexpiy zorawanliq: shinjangda insan heqlirining depsende qilinishi [Secret
violence: human rights violations in Xinjiang], Nowember 1992 (Index: ASA 17/050/1992),
bu ulunushtin körung: http://www.amnesty.org/en/library/info/ASA17/050/1992/en; Xelq’ara
kechürüm teshkilati: 1997- yili ghulja basturushida ziyankeshlikke uchurghanlargha adalet
yoq [No justice for the victims of the 1997 crackdown in Gulja], Fewral 2003 (Index: ASA
17/011/2003), töwendiki ulunushtin köreleysiz:
http://www.amnesty.org/en/library/info/ASA17/011/2003/en; Yene xelq’ara kechürüm
teshkilatining : rabiye qadirning 1997- yili 5-féwral ghulja qirghinchiliqtin kéyin weqi’e
heqqide éytqanliri [Rebiya Kadeer's personal account of Gulja after the massacre on 5
February 1997], Fewral 2007 (Index: ASA 17/001/2007), töwendiki ulunushtin körung
http://www.amnesty.org/en/library/info/ASA17/001/2007/en
18 Xitay merkizi hökumitining shinjangning menggü emin bölishi uchun sizip chiqqan
“halqima tereqqiyat” xeritisi [Chinese central authorities outline roadmap for Xinjiang's
leapfrog development, lasting stability], Xinhua, 20 May 2010, bu ulunushtin körung:
http://news.xinhuanet.com/englis ... 5/20/c_13306534.htm
19 Téximu köp uchurgha ige bolush we xitaydiki misal üchün töwendiki maqalini körüng: az
sanliq milletlerning siqip chiqirilishi, sirtta qaldurulushi we yuqiri örlewatqan jiddiylik
[Minority exclusion, marginalization and rising tensions], Minority Rights Group International,
2007, bu ulunushtin körung: http://www.minorityrights.org/10 ... -minorityexclusion-
marginalization-and-rising-tensions.html
20 Xelq’araliq Irqiy Kemsitilishni Yoqutush Ehdinamisi [ICERD] birleshken döletler teshkilati
omumiy yighinining 2106 (xx) qétimliq qarari asasida 21 dékabir 1965 özgertish kirgüzülüp,
4 yanwar 1969- yili küchke ige qilin’ghan.
21 Iqtisadi, ijtima’iy we medeniyet hoquqliri kométittining xitay ustidin élip barghan
tekshürüsh xulasisi [Concluding observations of the Committee on Economic, Social and
Cultural Rights: China]. E/C.12/1/Add.107. May 2005, bu ulunushtin körung:
http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/(Symbol)/E.C.12.1.Add.107.En?Opendocument
22 Irqiy Kemsitilishni Yoqutush Kometittining xitay ustidin élip barghan tekshürüsh xulasisi
[Concluding observations of the Committee on the Elimination of Racial Discrimination,
China]. CERD/C/CHN/CO/10-13. Sentebir 2009, bu ulunushtin körung:
http://www2.ohchr.org/english/bo ... .CHN.13.CO.1013.doc
23 Xelq’ara kechürüm teshkilatining E (er) bilen élip barghan söhbiti, 2010- yili may.
24 Ikki adem oyunchuq zawutida yuzbergen irqiy toqunushta öldi [Two killed in Ethnic clash
at toy plant], South China Morning Post, 27 iyun 2009.
25 Guangdong oyunchuq zawutida yuzbergen jédelning söz-chöchek tarqatquchisi qolgha
élindi [Rumormonger held over Guangdong toy factory brawl], Xinhua, 28 iyun 2009, bu
ulunushtin körung: http://news.xinhuanet.com/english/2009-06/29/content_11616274.htm
26 Misal uchun töwendikilerni körung: uyghur amérika jem’iyiti guangdongdiki zawutta uyghur
ishchilarning ölturulgenligini eyiblidi [See for example UAA condemns killing of Uighurs
workers in at Guandong factory] , Uyghur American Association, 29 iyun 2009, torbettiki
ulunush: http://www.uhrp.org/articles/235 ... ng-of-Uyghur-worker
27 Kona gumanxorluq ürümchidiki irqiy toqunushta téximu gewdilendi [Old suspicions
magnified mistrust into ethnic riots in Urumq], The Guardian, 10 July 2009, bu ulunushtin
körung: http://www.guardian.co.uk/world/ ... uighurs-han-urumqi.
“Muhapizetchiler” géziti élip barghan bu söhbet bergüchilerning bayanlirining rastliqini
musteqil tereplerning muqerrerleshtürüp bérishige amal qilalmighan.
28 2009-yili séntebir, zorawanliq herikiti ürümchide qayta partlidi. Nahayiti köp sandiki xen
xitaylar özliri yasighan qorallarni kötürüp hökümetning özlirini yingne bilen qorallan’ghan
uyghurlarning hujumidin qoghdiyalmighanlighi toghrisidiki söz-chöchek asasida daghdughiliq
namayish élip bérip shuar xitay kommunist partyesi sékrétari wang léchuenning istépa
bérishini telep qildi. Da’irilerning resmiy xewiride bayan qilishiche bu namayishta 3-séntebir
5 adem ölgen. (misal üchün ürümchining ehwali asasiy jehettin kontrol astida: mu’awin
sheher bashliqi: http://news.xinhuanet.com/english/2009-09/04/content_11998382.htm).
153- yolda qatnaydighan bir yoluchi aptobusi penler akadéimiyesining qéshida tosulup turup
qalghanda bir ayal xelq’ara kechürüm teshkilatigha özining bir xen xitayning manga yingne
sanjidi dep waqirighanlighini körgenlikini we bu ayalning béshigha yaghliq chigiwalghan
uyghur ayal dep perez qilghan bir ayalgha 40-50 aemning örulup qarighanliqini “shu
chaghda u ayal qéchishqa urundi biraq qollirigha tash éliwalghan bir qanche ademler
teripidin ürulup, yerge yatquzuwétildi. kéyin ademler u aylani qorshuwalghanlighi üchün yene
néme ishlarning bolghanliqini éniq körelmidim biraq ularning u ayalni tépiwatqanlighini
kördüm.” séntebirning otturilirida 9 adem yingne kötürüp yurgenligi we bashqilargha yingne
sanjip hujum qilish tehditi peyda qilghan dégen eyibleshler bilen höküm élan qilip qamaq
jazasi bérildi.
29 Shinjang qalaymaqqanchilighini keltürüp chiqirishqa seweb bolghan zawutta majira
qilghan 15 jinayet gumandari qolgha élindi [15 suspects detained over factory fight that
triggered Xinjiang violence], Xinhua, 7 iyul 2009, bu ulunushtin körung:
http://news.xinhuanet.com/english/2009-07/08/content_11675994.htm
30 Jenubiy xitaydiki zawutta yuzbergen ejellik toqunushqa qatnashqan bir ademge ölüm jazasi
bérildi [Man sentenced to death after fatal factory brawl in South China], Xinhua, 10 Oktebir
2009, xewerni bu ulunushtin körung: http://news.xinhuanet.com/english/2009-
10/10/content_12205433.htm
31 Xen [xitay] we uyghur guruppilliri zawutta bille ishlimekte [Han, Uygur groups working
together at factory], China Daily, 8 iyul 2009, bu ulunushtin körung:
http://www.chinadaily.com.cn/china/2009-07/08/content_8390577.htm
32 Téximu kop melumatqa we misallargha érishish üchün bu dokilatni körüng: amérika
kéngesh palatasi ijra’iye kométittining xitay toghrisidiki 2009- yilliq doklati [Congressional-
Executive Commission on China Annual Report 2009], bu ulunushtin köreleysiz:
http://www.cecc.gov/pages/annual ... /CECCannRpt2009.pdf
33 Ölchemlik xitay waqti UTC+8, bu waqit xitay xelq jumhuriyitide ölchem qilip qollunulidi.
Qandaqla bolmisun joghurapiyelik jaylishishi sewebidin shuar yerlik xelqler ürümchi waqtini
ölchem qilip qollunidu we bu waqit (UTC+6) béyijing waqtidin ikki sa’et kéyin. Bu doklatta
éytilghan waqitlarning hemmisi ürümchi waqtini qollandi
34 QQ xitayda nahayiti omumlashqan tor (intérnét) alaqilishish sehipisidur.
35 Xelq’ara kechürüm teshkilatining N (er) bilen élip barghan söhbiti, 2010- yili may.
36. Xelq’ara kechürüm teshkilatining H (ayal) bilen élip barghan söhbiti, 2010- yili may.
37 Xelq'ara KechürümTeshkilatining P (er) élip barghan söhbiti, 2010- yili may.
38 156 adem qirghin qilin’ghandin kéyin ürümchidiki weziyet eslige keltürüldi [Order restored
in Urumqi after carnage kills 156], China Daily, 7 iyul 2009, xewerni bu ulunushtin
koreleysiz http://www.chinadaily.com.cn/china/2009-07/07/content_8385032.htm
39 Xitay xelq qoralliq saqchi qisimliri merkizi herbiy ishlar kométitti bilen dölet ishlar
mehkimisining qosh qumandanlighi astida bolup, wezipisi asasliqi xelq’araliq bixeterlikke
köprek merkezlishidu. Egerde térror hujumliri we qalaymaqqanchiliq qatarliq jiddiy weq’eler
yuzbese ularning qanunluq inkas qayturush mes’uliyiti bar.
40 Xelq'ara KechürümTeshkilatining G (er) bilen élip barghan söhbiti, 2010- yili may.
41 Xelq'ara KechürümTeshkilatining D (ayal) bilen élip barghan söhbiti, 2010- yili may.
42 Xelq'ara KechürümTeshkilatining B (er) bilen bilen élip barghan söhbiti, 2010- yili may.
43 Xelq'ara KechürümTeshkilatining A (er) bilen élip barghan söhbiti, 2010- yili may.
44 Xelq'ara KechürümTeshkilatining P (ayal) bilen élip barghan söhbiti, 2010- yili may.
45 Xelq'ara KechürümTeshkilatining M (er) bilen élip barghan söhbiti, 2010- yili may.
46 Xelq'ara KechürümTeshkilatining D (er) bilen élip barghan söhbiti, 2010- yili may.
47 Xelq'ara KechürümTeshkilatining E (er) bilen élip barghan söhbiti, 2010- yili may.
48 Téximu köp melumatqa we misallargha érishish üchün bu dokilatni körüng: etinik
toqunushta 140 adem öldi [Ethnic violence in China leaves 140 dead], The Guardian, 6 July
2009, menbeni bu ulunushtin körung: http://www.guardian.co.uk/world/2009/jul/06/chinariots-
uighur-xinjiang; Qalaymaqqanchiliqta 156 ölturulgendin kéyin ürümchi kochilliri
qan’gha toldi [Blood on the streets of Urumqi after 156 people are killed in riot], The Times,
7 iyun 2009, menbe bu ulunushta:
http://www.timesonline.co.uk/tol ... /article6653133.ece; Xitaydiki
qalaymaqqanchiliqta ölgenlerning sani toghrisida talash- tartish [aDeath Toll Debated In
China's Rioting], Washington Post, 11 iyun 2009, , bu ulunushtin körung:
http://www.washingtonpost.com/wpdyn/
content/article/2009/07/11/AR2009071100464.html; Xitayning gheribidiki
qalaymaqqanchiliq milletler otturisidiki sürkilishni ulghaytti [Riots in Western China Amid
Ethnic Tension], New York Times, 5 iyun 2009, menbeni bu ulunushtin körung:
http://www.nytimes.com/2009/07/06/world/asia/06china.html; Qorqunchluq eslimiler:
shinjang qalaymaqqanchilighi toghrisida guwahchilarning éytqanliri [Recalling the nightmare:
witnesses' account of Xinjiang riot], Xinhua, 6 iyul 2009, xewerni bu ulunushtin körung:
http://news.xinhuanet.com/english/2009-07/06/content_11662652.htm
49 Shinjiangdiki xelqler zorawanliq jinayetlerni eyiblidi [People in Xinjiang condemn violent
crimes], People’s Daily, 7 iyul 2009, xewer menbesi bu ulunushta:
http://english.peopledaily.com.cn/90001/90776/90882/6695058.html
50 Shinjang qalaymaqqanchilighidiki ölgen sani 140 neperge yitip bardi [Death toll in
Xinjiang riot rises to 140], China Daily, 6 iyul 2009,
http://www.chinadaily.com.cn/china/2009-07/06/content_8384017.htm
51 Misal üchün töwendiki xewerni körüng- xitayning mexpiy axbarati: xitaylar pichirlawtidu
[China’s secret media: Chinese whispers], The Economist, 17 Jiyun 2010, menbe bu
ulunushta: http://www.economist.com/node/16379897; We yene: liéksiye sözligende
ashkarilinip qalghan xitayning xewerlerni qandaq yoq qilghanliqi toghrisidiki tepsilatlar [In
leaked lecture, details of China’s news cleanups], New York Times, 3 iyun 2010, menbe
töwendiki ulunushta: http://www.nytimes.com/2010/06/04/world/asia/04china.html
52 Hökumet xewiri: shinjangda toplangning bashqa jaylargha tarqilip kétishining aldini élish
üchün tor alaqilliri uzuwétildi [Official: Internet cut in Xinjiang to prevent riot from
spreading], Xinhua, 7 iyul 2009, menbe töwendiki ulunushta:
http://news.xinhuanet.com/english/2009-07/07/content_11666802.htm
53 Kishilerning normal tor alaqe hayati eslige keltürüldi [With Net, life returns to normal],
China Daily, 17 May 2010, xewer menbesi töwendiki ulunushta:
http://www.chinadaily.com.cn/china/2010-05/17/content_9854646.htm
54 Kishilerning normal tor alaqe hayati eslige keltürüldi [With Net, life returns to normal],
China Daily, 17 May 2010, menbe töwendiki ulunushta:
http://www.chinadaily.com.cn/cndy/2010-05/17/content_9854726.htm
55 Guwahliq bergüchilerning éytqanliri: ürümchi kochilirida jiddiychilik yuqiri pellide
[Eyewitness: tensions high on the streets of Urumqi], Telegraph, 7 Jiyul 2009, menbe
töwendiki ulunushta:
http://www.telegraph.co.uk/news/ ... ss-tensions-highon-
the-streets-of-Urumqi.html
56 Xelq'ara KechürümTeshkilatining J (er) bilen élip barghan söhbiti, 2010- yili may.
57 Xelq'ara KechürümTeshkilatining E (er) bilen élip barghan söhbiti, 2010- yili may.
58 Xelq'ara KechürümTeshkilatining K (er) bilen élip barghan söhbiti, 2010- yili may.
59 Xelq'ara KechürümTeshkilatining D (er) bilen élip barghan söhbiti, 2010- yili may.
60 Xelq'ara KechürümTeshkilatining P (ayal) bilen élip barghan söhbiti, 2010- yili may.
61 Birleshken döletler teshkilatining omumiy yighini, qanun ijra qilidighan xadimlarning
xizmet ölchemliri 1979-yili özgertish kirgüzülüp maqullan’ghan 34/169 – nomurluq qarari
[United Nations General Assembly, Code of Conduct for Law Enforcement Officials, adopted
by Resolution 34/169 of 17 December 1979]
62 Birleshken döletler teshkilatining ijtima’iy we iqtisadiy ishlar idarisi, qanun ijra qilidighan
xadimlarning küch we qoralliq küch ishlitishidiki asasiy prinsiplar we bu 8-öwetlik birleshken
döletler teshkilatining jinayet yuzbérishning aldini élish we jinayetchilerge bolghan
mu’amililler témisida échilghan yighinida özgertish kirgüzüldi. [United Nations Economic and
Social Council, Basic Principles on the Use of Force and Firearms by Law Enforcement
Officials, adopted by the Eighth United Nations Congress on the Prevention of Crime and the
Treatment of Offenders], Havana, Cuba, 27 awghust – 7 sentebir 1990
63 Birleshken döletler teshkilatining ijtima’iy we iqtisadiy ishlar idarisi we xalighanche qolgha
élish, nurghun ademlerge birla waqitta ölüm jazasi bérish, heddidin ziyade jazalashlarni
ünümlük tizginlesh prinsiplirining teklip layihisi - qarar 1989/65, 24-may 1989 [United
Nations Economic and Social Council, Principles on the Effective Prevention and
Investigation of Extra-legal, Arbitrary and Summary Executions, recommended in Resolution
1989/65 of 24 May 1989.]
64 Kuch ishlitishning asasiy prinsipliri toghrisida 4 madda. [Principle 4 of the Basic
Principles on the Use of Force.]
65 Birleshken döletler teshkilatining qanunni ijra qilidighan xadimlarning xizmet öolchemliri
[UN Code of Conduct for Law Enforcement Officials, Commentary to Article 3, para. (c).]
66 Shinjangda yuzbergen qalaymaqqanchiliq rayonning térorgha qarshi turush nérwisigha
tegdi [Xinjiang riot hits regional anti-terror nerve], Xinhua, 18 iyul 2009, menbe töwendiki
ulunushta:http://news.xinhuanet.com/english/2009-07/18/content_11727782.htm
67 Ürümchide yuzbergen qalaymaqqanchiliqta ölgen gunahsiz ademlerning sani 156 neperdin
éship ketti [Innocent civilians make up 156 in Urumqi riot death toll], Xinhua, 5 awghust
2009. Menbe bu ulunushta: http://news.xinhuanet.com/english/2009-
08/05/content_11831350.htm
68 Hökumet resimi tereplirining xewer qilishiche 12 zorawan
jinayetchilerqalaymaqqanchiliqta étip ölturulgen, shinjangning qayta gullunushke ishenchi
kamil [Official says 12 mobsters in riot shot dead, Xinjiang confident of revival], Xinhua, 19
July 2009, menbe töwendiki ulunushta : http://news.xinhuanet.com/english/2009-
07/19/content_11730463.htm
69 Xitaydiki qalaymaqqanchiliqta hökumet terepning ölgen ademler sani toghrisida bergen
melumati heqqide munazire [Death toll debated in China’s rioting], Washington Post, 11 iyul
2009, menbe bu ulunushta: http://www.washingtonpost.com/wpdyn/
content/article/2009/07/11/AR2009071100464.html
70 Misal uchun –harry potter filimining ürümchidin qéchip kétishi [See for example Potter
film offers Urumqi escapism], China Daily, 16 July 2009, menbe töwendiki ulunushta :
http://www.chinadaily.com.cn/china/2009-07/16/content_8435289.htm
71 Ürümchi qalaymaqqanchilighining heqqi arqa körunishi, Aptori Rabiye Qadir [The Real
Story of the Uighur Riots by Rebiya Kadeer], The Wall Street Journal, 8 iyul 2009, menbe bu
ulunushta: http://online.wsj.com/article/SB124701252209109027.html
72 Ijtima’iy we iqtisadiy ishlar idarisining teklip layihe qarari 1989/65, 24 may 1989
[Recommended by Economic and Social Council resolution 1989/65 of 24 May 1989.]
73 Xitaydiki étining toplangda nurghunlighan ademler qolgha élindi [Ethnic unrest in China
leads to mass arrests], CNN, 7 July 2009, available online at
http://edition.cnn.com/2009/WORL ... .protest/index.html
74 Xelq’ara kechürüm teshkilatining 2010- yili mayda élip barghan söhbetliri. J (er) bilen élip
barghan söhbet we töwendiki xewerni körüng: ürümchi qalaymaqqanchilighining heqqi arqa
körunishi, Aptori Rabiye Qadir [The Real Story of the Uighur Riots by Rebiya Kadeer], The
Wall Street Journal, 8 iyul 2009, menbe töwendiki ulunushta:
http://online.wsj.com/article/SB124701252209109027.html
75 Tibettiki toplangda qolgha élin’ghan 1,200 adem qoyup bérildi we shinjangda 700 adem
qolgha élindi. [China freed 1,200 in Tibet unrest, holds 700 over Xinjiang], Agence France-
Presse, 10 awghust 2009.
76 Shijangdiki qalaymaqqanchiliq weqi’esige chétilip yene ademler qolgha élindi [New arrests
over Xinjiang riots], BBC, 9 dikabir 2009, menbe töwendiki ulunushta:
http://news.bbc.co.uk/1/hi/8404245.stm
77 Nurbekri: amal bar jinayetchilerni eng qisqa waqit ichide qolgha chushurmiz [白克力: 儘
早將犯罪分子捉拿歸案], Xinhua (via Ta Kung Pao), 24 July 2009, Menbeni towendiki
ulunushtin korung: http://www.takungpao.com/news/09/07/24/xjsl_xgbd-1116822.htm
78 Xitay sitastistika idarisining tor bétidiki uchurlardin paydilan’ghan [According to the
statistics available at the National Bureau of Statistics of China website
(http://www.stats.gov.cn/english/) ] shuar diki yéza ahalillirining ottura hésab bilen yilliq kishi
béshigha toghura kélidighan jughlanma kirimi 3502 yuen (texminen 517 amérika dolliri). We
bu oxshash yildiki putun memilikettiki yéza ahallilirining otturiche kirimi 4760 yuen
(texminen 702 amérika dolliri). Sheher ahalillirining yiligha kishi béshigha ayrim halda
11432 yuendin 15780 yuen’giche toghra kelgen (texminen 1687 din 2329 amérika
dollirighiche).
79 Biz ulargha qarashqimu jür’et qilalmiduq- shinjangda yuzbergen naraziliq herikitidin kéyin
mejburi küch ishlitish sewebidin yoqap ketkenler [We are afraid to even look for them.
Enforced Disappearances in the Wake of Xinjiang’s Protests]. Human Rights Watch,
oktebir2009, menbe töwendiki ulunushta: http://www.hrw.org/en/reports/2009/10/22/we-areafraid-
even-look-them-0
80 Xelq’ara kechürüm teshkilatining R (ayal) bilen élip barghan söhbiti, 2010- yili may.
81 Misal uchun Xelq'ara KechürümTeshkilatining : Uyghur panahliq tiliguchilerning mejburi
qayturuwetilgenligi heqqide ochuq xet [Amnesty International: Open letter on forcibly
deported Uighur asylum-seekers], dikabir 2009 (Index: ASA 17/073/2009), menbeni
towendiki ulunushtin koreleysiz: http://www.amnesty.org/en/library/info/ASA17/073/2009/en;
yene Xelq'ara KechürümTeshkilatining: Kamdodijadiki Uyghur panahliq tiliguchiler toghursida
ochuq xet [Amnesty International: Open letter on Uighur asylum seekers in Cambodia],
dikabir 2009 (Index: ASA 23/023/2009), menbe töwendiki ulunushta:
http://www.amnesty.org/en/library/info/ASA23/023/2009/en
82 Téximu köp menbege érishish uchun xelq’ara kechürüm teshkilatining: xitayda 18 yashqa
kirgen biriylen naheq sotlunup menggülük qamaq jazasigha höküm qilindi [Amnesty
International: China: Life sentence for 18-year-old, unfair trial], April 2010 (Index: ASA
17/017/2010), bu ulunushtin körung:
http://www.amnesty.org/en/library/info/ASA17/017/2010/en; Xitayda qolgha élin’ghan uyghur
zhurnalist ten jazasigha uchrash xewpi astida [ China: Uighur journalist detained, risks
torture], oktebir 2009 (Index: ASA 17/060/2009), menbeni towendiki ulunushtin korung:
http://www.amnesty.org/en/library/info/ASA17/060/2009/en; We xitayda ikki uyghur ten
jazasigha uchrash xewpi astida [China: Uighur website editor at risk of torture], sentebir
2009 (Index: ASA 17/056/2009), menbe töwendiki ulunushta:
http://www.amnesty.org/en/library/info/ASA17/056/2009/en; we Xitayda ikki Uyghur ten
jazasigha uchurash xewpi astida [China: Two Uighur men at risk of torture], sentebir 2009
(Index: ASA 17/053/2009), menbe töwendiki ulunushta:
http://www.amnesty.org/en/library/info/ASA17/053/2009/en
83 Xinjiang Shinjang hokumiti bölgunchilerge qarshi turushni tekitlidi we ejellik
qalaymaqqanchiliqta 198 ademning hökümge élan qilin’ghanliqini éytti [Xinjiang official
stresses fighting separatism, says 198 sentenced for deadly riot], Xinhua, 7 Mart 2010,
menbni töwendiki ulunushtin köreleysiz http://news.xinhuanet.com/english2010/china/2010-
03/07/c_13201007.htm
84 Ürümchi shehirining partkom sékrétari: qebihlik bilen adem ölturgen jinayetchiler éghir
jazalinidu [乌鲁木齐市委书记：对残忍杀人分子要处以极刑], Xinhua 9 iyun 2009
(www.people.com.cn din elin’ghan), menbe töwendiki ulunushta:
http://leaders.people.com.cn/GB/9618880.html
85 Shinjiangdiki qalaymaqqanchiliq weqi’esige baghllinishliq bolghan 9 adem ölüm jazasigha
hökum [Nine executed over Xinjiang riots, BBC, 9 November 2009], menbe töwendiki
ulunushta: http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/asia-pacific/8350360.stm
86 Qalaymaqqanchiliq weqi’esidiki jinayet gumandarliri üchün aqlighuchi adwokatlar heqsiz
[Defense attorneys free for riot suspects], Global Times, 24 iyul 2009.
87 Téximu köp melumatqa ige bolush üchün xelq’ara kechürüm teshkilatining: xitayda qanun
buzuldi- insan heqliri adwokatliri we qanun pa’aliyetchilliri basturuldi [Amnesty International:
China: Breaking the law: Crackdown on human rights lawyers and legal activists in China],
sentebir 2009 (Index: ASA 17/042/2009), menbni töwendiki ulunushtin köreleysiz:
http://www.amnesty.org/en/library/info/ASA17/042/2009/en
88 5- iyul weqi’esi toghrisida sot échish xizmetlirining teyyarliqi püttürülüp nurghun sot zalliri
qurup chiqildi [“7•5”案件审理工作准备就绪 目前已组建多个合议庭], Xinjiang Xinhua, 28
Jiyul 2009, menbe töwendiki ulunushta: http://www.xj.xinhuanet.com/2009-
07/28/content_17228319.htm
89 Bu xewer 3 qisimgha bölün’gen bolup töwendiki ulunushtin köreleysiz::
http://www.youtube.com/watch?v=2a0kN7E4GlA&feature=related,
http://www.youtube.com/watch?v=JaObRk6h7jY&feature=related we
http://www.youtube.com/watch?v=xlg6sI7-3qA&feature=related
90 Shinjangda tor alaqillirinining bixeterlikini qattiq kontrol qilinmaqta [Xinjiang to undergo
tighter Net scrutiny], South China Morning Post, 28 September 2009.
91 Xinjiangda tor alaqillirinining bixeterligini qattiq kontor qilinmaqta [Xinjiang to undergo
tighter Net scrutiny], South China Morning Post, 28 sentebir 2009.
92 Ürümchide saqchilar qanunsiz yighilishni cheklidi [Urumqi police ban illegal assembly],
Xinhua, 11iyul 2009, menbni töwendiki ulunushtin köreleysiz:
http://news.xinhuanet.com/english/2009-07/11/content_11693704.htm
93 Xelq'ara KechürümTeshkilatining M (er) bilen élip barghan söhbiti, 2010- yili may.
94 Ürümchidiki puqralar tekshürüshni qobul qilish üchün kimlik guwahnamisini bille élip
yürüshke buyruq qilindi [Urumqi orders citizens to carry identity documents for inspection],
Xinhua, 13 iyul 2009.
95 Ürümchide köchmenlerge qarshi heriket bashlandi [Urumqi acts against migrants], South
China Morning Post, 10 awghust 2009.
96 Muqimliqning kapaliti jem’iyetke baghlan’ghan-urumchi sheher bashliqi: shehirimiz
buningdin kéyin nazaret qilishni kücheytidu, ijtima’iy mesililerni yaxshi birterep qilidu
[Stability rests on community: Urumqi mayor: City to increase surveillance, better address
social problems], China Daily, 12 Mart 2010, menbni töwendiki ulunushtin köreleysiz
http://www.chinadaily.com.cn/chi ... content_9577036.htm
97 Insan heqliri kométittining omumiy izahati [Human Rights Committee, General comment
no. 29: States of emergency (article 4), UN Doc. CCPR/C/21/Rev.1/Add.11], 31 awghust
2001.
98 Misal uchun töwendiki melumatni körüng: hökümetning xewer qilishiche 12 zorawan
jinayetchiler étip ölturulgen, shinjangning qayta gullunishige ishench kamil [Official says 12
mobsters in riot shot dead, Xinjiang confident of revival, Xinhua], 19 iyul 2009, menbni
töwendiki ulunushtin köreleysiz http://news.xinhuanet.com/english/2009-
07/19/content_11730463.htm
99 Misal uchun töwendiki xewerni körüng: shuar xelq qurultiyida muqimliq, milletler
ittipaqliqi toghrisida qarar maqullidi [XUAR People’s Congress Resolution on Stability,
Interethnic Unity], Xinjiang Ribao, 16 awghust 2009.
100 Misal uchun bu xewerni körüng: xitayning shinjanggha teyilligen yéngi partiye bashliqining
“yumshaq” siyaset qollinishi omut qilinmaqta [See for example China’s new Xinjiang Party
chief expected to adopt “soft” stance, Ming Pao (via BBC)], 24 April 2010


http://www.amnesty.org/en/librar ... /asa170272010ug.pdf