Nepretke Tolghan Uyghur Diyari
Muxbirimiz Irade
2010-09-07

Yéqinda amérikida chiqidighan nyuyork waqti gézitide "nepretke tolghan uyghur diyari" mawzuluq bir parche maqale élan qilindi. Maqalide aptor özining ürümchide körgen we hés qilghanlirigha we uyghur diyarini yéqindin küzütüp kéliwatqan közetküchilerning sözlirige yer bergen.

www.nytimes.com Din élindi.

Süret, xotendiki melum bir barazda soda qiliwatqan uyghur ayalliridin bir körnüsh.

Aptor maqaliside, uyghur diyaridiki weziyetning qarimaqqa ténch körünsimu, emeliyetning undaq emeslikini ilgiri sürgen.

Aptor enju jéykobs maqaliside 2009" - Yili 5 - Iyul weqesi yüz bergendin kéyin ürümchide qarimaqqa hayat normalgha qaytqandek körünsimu, her yerge qoyuwétilgen közetküchi kaméralar we etrapta charlap yürgen saqchilar bolushigha qarimay, bu sheherde qayghu we endishini yenila ochuq körüwalghili bolatti" dep bayan qilghan.

U mundaq deydu: "men chüshken méhmanxanida ishleydighan bir mulazimetchi manga 'talagha chiqqanda qoqmisangmu bolidu. Hazir hemme yer ténch' dédi, emma u birdemdin kéyin 'amal bar kechte uyghurlar olturaqlashqan tereplerge ötme' dédi.

U, uyghur rayonida 2009 - Yili yüz bergen étnik toqunushtin kéyin xitay merkizi hökümitining uyghur rayonigha bir yérim milyard dollar meblegh sélish, uyghur diyarining turmushini yaxshilash dégenge oxshash shoarlarni otturigha qoyghanliqini we hetta uyghur rayonining rehbiri wang léchuenni almashturghanliqini, emma bu xil teshwiqat we iqtisadiy tedbirlerning ikki millet otturisidiki ishenchsizlikni yoqitishta köp paydisining bolmighanliqini, chünki hökümetning weqedin kéyin qattiq basturush élip bérip, guman qilghanliki kishilerni tutqun qilishi we 9 kishige ölüm jazasi bérishining weziyetni téximu keskinleshtürüwetkenlikini bildüridu.

U maqaliside Kaliforniyidiki pamona instituti asiya bölümining tetqiqatchisi gledniy ependining sözige yer bergen bolup, gledniy uyghur diyaridiki weziyet heqqide toxtilip: "héchqandaq bir uyghur hökümetning uyghurlarning menpeetini chiqish qilip turup ish qilidighanliqigha ishenmeydu" dégen.

Aptor enju jéykobs uyghur diyarida kishilerning qattiq teqibke uchraydighanliqini, shunga meyli uyghur bolsun, meyli xitay bolsun, ularning heqiqiy oy - Pikirlirini élishning undaq asangha toxtimaydighanliqini, emma nurghunlighan tirishchanliqlar we ularning ismini ashkarilimaydighanliqigha dair bérilgen nurghun wedilerdin kéyin, bezi kishilerning heqiqiy oy ‏ -Xiyallirini alalighanliqini bayan qilidu.

U mundaq deydu: "bir neper xitay ashxana xojayini deslepte manga 'biz hemmimiz bir ailining kishiliri' dégen bolsimu, emma kéyin rast gepni qilip, özlirining uyghurlardin qorqidighanliqini bildürdi. Özining ismini ju dep tonushturghan bu xitay 2004 - Yili yurti sichuendin ayrilip uyghur rayonigha kelgen bolup, u manga 'men bu yerge kélishtin burun uyghurlarni junggoluq we junggoda bextiyar halda yashawatqan 56 milletning biri dep qarighan idim. Emma kélip uzun ötmeyla emeliyetning undaq emeslikini uqtum. Bizning arimizda köp ortaqliq yoq iken' dédi."

Aptor maqaliside Xitay hökümitining uyghur diyarigha üzlüksiz halda xitay köchmenlirini yötkesh arqiliq 1949 - Yilida uyghur rayonida 90 prsent nopusqa ige bolghan uyghurlarni hazir 50 prsenttinmu töwen halgha chüshürüp qoyghanliqini, uyghurlarning buninggha qarita ichide qattiq naraziliqining barliqini bayan qilghan bolup, u "uyghurlar manga xitay hökümiti uyghurlarning medeniyitini ajizlashturushqa urunuwatqanliqini, xitay köchmenlirining bu yerge kélishigila yaxshi xizmetlerge orunlishalaydighanliqini éytip berdi" deydu we uyghur ishchi - Xizmetchilerning xitaychini yaxshi bilmeslik bahanisi bilen ishtin boshitilidighanliqini bayan qilip, béyjing merkizi milletler uniwérsitétining proféssori ilham toxti heqqide qisqiche melumat bergen we ilham toxtining özige "ilgiri dölet igidarchiliqidiki karxanilarning ochuq - Ashkara halda peqetla xitaylar ishqa qobul qilinidu deydighan siyasiti bar idi. Emma hazir siz xizmet üchün ular bilen sözleshkili barghiningizda, sizning yüzingizni körgendin kéyin sizni ret qilidighan boldi" dégen sözige yer béridu we uyghur rayonida xitayche bilmeydighan we talantliq bolmighanlarla emes, belki xitaychini intayin yaxshi bilidighan we ichkiridiki uniwérsitétlarni püttürüp kelgen uyghurlarningmu yaxshi xizmet tépishta qiyinchiliqqa uchraydighanliqini tekitligen.

Aptor uyghurlar yoluquwatqan yene bir awarichiliqning ularning pasport élishning tosalghugha uchrash ehwali ikenlikini, buning nurghun uyghurlarni qattiq narazi qiliwatqan bir ehwal ikenlikini bildürüp : "xitay hökümiti chetelge chiqqan uyghurlarning térrorchi bolup kétishidin ensirigenliktin, ularning chetke xizmet, oqush we tughqan yoqlash üchün chiqishigha tosqunluq qilmaqta. Bu xil ehwal uyghurlarni qattiq narazi qilmaqta" dep bayan qilghan.

U xitay hökümitining uyghur diyarida tor betlerge türlük cheklimilerni qoyidighanliqini, ularni tekshürüdighanliqini, hetta kishilerning shexsi téléfonliri, élxetlirinimu nazaret qilip turidighanliqini bildürüp, yéqinda 3 neper tor bet sahibining qamaq jazasigha höküm qilinish ehwali heqqidimu qisqiche melumat bérip ötken.

Aptor maqalisining axirida, uniwérsitétni püttürgen bir xotenlik uyghur yashning sözige yer bergen bolup, bu uyghur yash aptorgha özining chetellerdiki uyghurlar achqan tor sehipilirige kirishke jüret qilalmaydighanliqini, chünki hökümetning buni bilip qalidighanliqini éytip: "bezide men xuddi özemni ghayet zor bir türmining ichide yashawatqandek hés qilimen" dégen.

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/nepretke-tolghan-uyghur-diyari-09072010190736.html/story_main?encoding=latin

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.