Mehmut Qeshqiri, Yurti Qeshqerde Xatirlendi

Muxbirimiz Erkin
2008-12-29

Uyghur xelqining 11 ‏ - Esirde yashighan tilshunas mutepekkuri mehmut qeshqiri tughulghanliqining 1000 yilliqini xatirilesh paaliyiti alimning yurti qeshqerde ötküzülgen.


Cheklik kölemdiki gheyri hökümet xaraktérlik bu paaliyet qeshqerdiki bezi ammiwi guruhlarning sahipxanliqida ötküzülgen bolup, paaliyetke qeshqerdiki bir qisim namdar ziyaliylar qatnashqan.

Paaliyetni teshkilligüchiler paaliyetning chong kölemlik we daghdugha bilen ötküzülüshini oylashqan, lékin weziyetning cheklimisi tüpeyli zor kölemlik paaliyet élip bérishqa sharait yar bermigen.

27 ‏ - Dékabir küni11 ‏ - Esirdiki uyghur mutepekkuri mehmut qeshqirining yurti qeshqerde ötküzülgen alimni xatir - Lesh paaliyiti b d t 2008 ‏ - Yilni mehmut qeshqiri yili, dep tizimgha alghandin béri dunyaning bir qisim döletliride mehmut qeshqiri tughulghanliqining 1000 yilliqini xatirilesh munasiwiti bilen élip bériliwatqan bir qatar paaliyetlerning bir qisimi.

Bu qeshqerdiki ammiwi guruhlarning mehmut qeshqirining tughulghan yurtida tunji qétim öz aldigha paaliyet uyushturup, uning 1000 yilliqini xatirilishidur. 27 ‏ - Dékabirdiki xatirilesh paaliyitini qeshqer "bilkent til terbiye merkizi" bilen "esirim shéiriyet munbiri" uyushturghan bolup, paaliyet qeshqer pidagogika institutining kona derwaza yénidiki nurlan téz tamaqxanisining 2 ‏ - Qewitide ötküzülgen.

Mehmut qeshqirini xatirilesh paaliyitini uyushturghan shexslerning biri " bilkent til terbiyilesh merkizi" diki ismini ashkarilashni xalimaydighan bir zat radiomizgha paaliyet toghrisida melumat berdi. "Tebriklesh paaliyitige pidagogika institutining oqughuchiliri bolup 200 dek adem qatnashti. Paaliyetke qatnashqan 50 dek edib bizning bilkent terbiyilesh merkizi bilen esirim shéiriyet munbirige béghishlima yézip berdi. Qurbanjan rozi sheydaiy özining hösni xet esirini teqdim qildi. 7 ‏ - We 5 ‏ - Otturidiki oqutquchilar bir qisim eserlirini sogha qildi. Paaliyet addi - Sadda bolghan bolsimu, qeshqerdiki shundaqla aptonom rayonimizdiki edibler eng köp qatnashqan tebriklesh paaliyiti boldi. Bu paaliyet bilkent terbiyilesh merkizi bilen esirim shéiriyet munbiri shexsi ötküzgen paaliyet. Lékin paaliyetke hökümetning neshriyat, senet we qeshqer wilayetlik gézitxanidiki bir qisim rehberler öz shexsi namida qatnashti. Bu paaliyet dölet ichidiki resmi yighin tüsini almighan. Bundaq bolushtiki seweb waqit bir az jiddi bolghach , testiqlitishqa amalimiz bolmay, dostlar chéyigha oxshash addi ötküzüshke toghra keldi. Lékin sorunning keypiyati chong yighinlardin qélishmaydighan derijide qizghin boldi."

Qeshqerning edebiyat - Senet sépidiki namdar ziyaliylar, shairlar teklip qilinghan paaliyetke qatnashqan ishtirakchilar ichide haji mirzahid kérimi, abliz ömer enjani, ömer osman shipatékin, ablikim rozi , qurbanjan rozi sheydaiy, chimengül awutlargha oxshash shair, xettatlar, senetkarlar we ziyaliylar bar idi.

Shair ömer osman shipatékin, esirim munbiridiki sadaqetjanlar shéirlar oqughan. Haji mirzahid kérimi qatarliqlar mehmut qeshqiri we uning türkiy tillar diwani toghrisida nutuqlar sözligen. Ömer osman shipatékin yene mehmut qeshqirining ewladlar nesebnamisini éniqlash jeryanidiki izdinishi toghrisida melumat bergen.

Bilkent terbiyilesh merkizidiki ismini ashkarilashni xalimaydighan yuqiriqi zat mehmut qeshqirini xatirileshtiki meqsitining " özlükni tonush" ikenlikini bildürdi. " Bir éghiz söz bilen éytqanda özlükni tonushdin dérek béridu. Bu néme dégenlik dégende , biz bu yerde yashawatimiz, her xil medeniyetning tesirige uchraymiz, deymiz , lékin biz özlükimizni tonup özimizning millitining shundaqla özimizning ata ‏ - Bowisining yolidin méngip shu arqiliq zamaniwiyliqimizni hés qilmisaq, biz tereqqi qilimiz we yaki özimizni tonutimiz, dégenlik héchnémidin dérek bermeydu. Shunga birla éghiz söz bilen éytqanda ) mehmut qeshqirini xatirilesh( özini tonushtin dérek béridu, dep oylaymen."

Mehmut qeshqirini xatirilesh paaliyiti xitay tili uyghur élide keng - Kölemlik omumlashturuluwatqan, uyghur yesli we bashlanghuch maaripini xitay tilida yolgha qoyush teshebbus qiliniwatqan, uyghur tilining siyasi, ijtimaiy turmushtiki roli barghanséri ajizlishiwatqan bir mezgilde ötküzülgen bolup, bu hadise uyghur ziyaliylirida jiddiy endishe yaratmaqta idi. Bu qétimqi paaliyetni uyushturghan kishilerning yene biri, bilkent terbiyilesh merkizidiki yene bir zat, bu paaliyetning uyghur perzentliride ana til söygüsini küchlendürüshini ümid qildi.

U mundaq deydu": méningche hazirqi sharaitta bizning tilimiz bolupmu xenzu tilining nahayiti küchlük bésimigha uchrawatidu, bizning shinjang sharaitida mesilen , hazir mekteplirimizning hemmisi qosh tilliq bolup ketti. Ata - Anilar peqet jénini béqish üchünla balilirini xenzuche mektepte oqutuwatidu. Chong boluwatqan balilirimiz pütünley özining medeniyitini unutqan. Tipik xenzu medeniyitige masliship ketken balilar chong boluwatidu. Meyli ularning kiyim ‏ - Kéchiki, yürüsh - Turushi yaki xuy - Peyli dégen tereplerdinmu bular peqet özini yoqitip qoyghan kishilernila terbiyilewatidu .... Emdi biz mushundaq bir paaliyet qilip, yashlarning kallisida bu jahan mundaqken, bizning bir alimimizni pütkül dunya qollawétiptu, biz esli mundaq bir ademkenmiz, biz bundin kéyin qandaq yashisaq bolidu. Biz öginish ishlirimizda we kéyinki ishlirimizda biz némini oylisaq bolidu, dégen nersilerni kallisida tonup yashisun, dégen asasta bu paaliyetni élip barghan."

Lékin yuqiriqi zat bu qétimqi paaliyetke qatnashqanlar sani we paaliyetning kölimi cheklik dairide bolup qalghanliqini, esli mehmut qeshqirining öz yurtida zor kölemlik we daghdugha bilen xatirilinishi kérek bolsimu, lékin weziyetning buninggha yar bermigenliki, qeshqer pidagogika inistituti oqughuchilirining paaliyetke zor kölemde qatnishishini ümid qilghanliqini, lékin oqughuchilirining paaliyetke qatnishish ehwali özide ümidsizlik yaratqanliqini bildürdi.

U mundaq deydu: "rast gepni qilsam bu ümidimge yételmidim désem bolidu. Buningda esli paaliyetke qatnashqan kishilerning sani 100 din ashti. Yazghuchi - Shairlar bolup 40 dek adem keldi. Oqughuchilarning sani 60 ke yétidu. Emdi qeshqer sharaitida özimizdimu bir dekke - Dükke bar. Chünki biz bu bir qétimliq paaliyetni qilip bolup yene yashishimiz kérek. Qeshqerning hazirqi weziyiti nahayiti chingip ketti. Bu paaliyetni qilishtimu bir xil dekke - Dükke bar .... Méning oyumda esli mushu qeshqer )rayoni( dikilerni, yiraqlarghighu küchimiz yetmeydu. Lékin yéqin etraptiki qeshqer , xoten, atushtiki yazghuchi ‏ - Shairlardin bolup 200 kishini tizimlighan. Chaqirishqa tégishlik kishilerni. Shularning hemmisini chaqirip , uningdin kéyin pidagogika institutidiki oqughuchilardin 500 - 600 Kishini chaqirip heqiqiy daghdughiliq paaliyet élip barimen, deydighan arzuyum bar idi. Lékin weziyet buninggha yar bermidi.... Lékin ‏)paaliyet( qeshqer mehmut qeshqirining yurti bolush süpiti bilen qeshqerde élip bérilghan eng yaxshi paaliyet boldi, dep qaraymen."

Bilkent terbiyilesh merkizidiki yene bir zat eger paaliyetni hökümetning testiqi bilen keng kölemlik ötküzüshke toghra kelse, munasiwetlik organlarning yighinda oqulidighan maqalilirini tekshüreydighanliqi, lékin bu, yighinning erkin mulahize élip bérishigha tesir yetküzüdighanliqini ilgiri sürdi. U mundaq deydu": sharait buninggha yar bermidi. Eger testiqlatsaq bezi hökümet tarmaqliri bar, bolupmu bir qanche organlar bar, ular qandaq maqalilerni oquydu, kimler qatnishidu, dep özige köre tekshürüsh élip baridu. Uning üstige waqit nahayiti qistap qalghan idi. Paaliyet élip bérilidu, dep élan chiqarghandin kéyin bu bir ay ichide hemmini püttürgili bolmay qaldi. Shunga testiqlitishqa ülgürmigen."

Qeshqer nurlan téz tamaqxanisidiki mehmut qeshqirini xatirilesh paaliyiti, yéqinqi 2 aydin béri qeshqerde élip bérilghan mehmut qeshqiri toghrisidiki 2‏ - Paaliyet bolup, buningdin burun 11 ‏ - Ayning 27 ‏ - Küni qeshqerdiki yerlik dairiler, hökümet kadirlirini asas qilghan tar dairilik bir resmiy xatirilesh paaliyiti uyushturghan. Lékin shu qétimqi paaliyetke qeshqerdiki haji mirzahid kérim, abdulla exmidige oxshash yerlik mötiwer ziyaliylar chaqirilmighan idi.

Menbe:http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/mexmut-qeshqiri-yurtida-12302008070825.html/story_main?encoding=latin