Sherqiytürkistanda Üzlüksiz Küchiyiwatqan Milliy Isyanlar

Obzorchimiz Perhat Muhemmidi
2008-12-02
Sherqiy türkistanning jenubiy rayonlirini öz ichige alghan we uyghurlar teripidin 6 sheher dep atalghan tarim oymanliqining omumiy kölimi 530 ming kwadrat kilométir bolup, tarixtin buyan tarim wadisi uyghurlarning siyasi, iqtisadi, diniy we medeniyet jehettiki asasliq merkizi bolup kelgen, memurchiliq qaplighan bayashat bir rayon idi.


Bügün bolsa tarim oymanliqi xitay boyiche eng muqimsiz rayonlarning biri bolup, tarim wadisidiki milliy isyanlar we qarshiliq körünüsh heriketliri bir - Birige ulushup ayiqi üzülmey dawam qilmaqta. Tarim oymanliqida néfit quduqliri, tebiiy gaz éghizliri we zawut, kan - Karxanilarning sani köpeygenséri, bu wadidiki yerlik xelqning chuqan we isyan sadaliri shunche küchüyüp bardi.

Mesilen, bu yilning özinila élip éytsaq, 3 - Ayning 23 - Küni xotende uyghur ayallirining hökümetke qarshi keng kölemlik namayish yüz berdi.

8 - Ayning 4 - Küni qeshqerde chetelning küchlük diqqet - Étibarini qozghighan semen yoli weqesi yüz berdi.

8 - Ayning 10 - Küni kuchar nahiyiside xitay hakimiyitige qarshi bir qatar partlitish weqeliri meydangha keldi.

8 - Ayning 12 - Küni peyziwat we qeshqer yéngisheher nahiyiliride yene milliy qarshiliq küchliri bilen xitay saqchi - Eskerliri otturisida qoralliq toqunush yüz berdi.

Yuqiriqilar peqetla tarim oymanliqida yüz bergen wekil xaraktérlik chongraq hadisilerdinla ibaret idi.

Aptonom rayon ning reisi nur bekrining buyil 9 - Ayning 10 - Küni ürümchide chaqirilghan, aptonom rayonluq kadirlar yighinida bergen doklatining bash qismida, 1990 - Yili 4 - Ayning 5 - Küni meydangha kelgen barin weqesi din buyan yüz bergen wekil xaraktérlik 11 qétimliq milliy qarshiliq körünüsh herikiti neqil qilip körsitilgen bolup, buning ichide, ghulja we ürümchide yüz bergen ikki hadisidin bashqisining hemmisi tarim oymanliqida, yeni 6 sheher rayonida meydangha kelgen idi.

Undaqta tarim oymanliqida kündin - Künge ulghiyishqa bashlighan milliy küresh yalqunliri némidin dérek béridu ?

Sherqiy türkistanning jenubiy rayonlirini ziyaret qilip kelgen chetellik muxbirlar we sayahetchilerning ortaq qarishiche, bu rayondiki milliy isyanlarning kélip chiqish sewebi heqqide artuqche bash qaturushning hajiti yoq, chünki tarim wadisining sirtqi körünüshila hemmige toluq jawab bolalaydu.

Mesilen, bügün tarim oymanliqidiki néfit quduqliri, tebiiy gaz éghizliri, kömür kanliri shu derijide köpki, xuddi asmandiki yultuzlarni eslitidu, néfit we gaz turubiliri xuddi boghmaq yilandek pütün wadini chirmap alghan, korlidin tartip taki xotengiche asasliq chong nahiyilerning hemmiside dégüdek chong we ottura tiptiki néfit - Ximiye zawutliri, néfit qomandanliq shitapliri tesis qilinghan bolup, xitay merkizi hökümitige biwaste qaraydighan bu néfitlik we kan - Karxanilarda ishlewatqan 100 minglighan ishchi - Xizmetchilerning hemmisi xitaylardin ibaret we bular üchün sansizlighan zamaniwi olturaq rayonliri berpa qilinghan.

Bu xitay ishchi - Xizmetchilerning otturiche ayliq maashi 5000 yüendin kam emes we bu, jenubi rayonlardiki uyghur déhqanlirining 3 - 4 Yilliq kirimi bilen teng. Shunga ularning uchisida moda we ésil kiyim, astida pikap, yéyishi gösh - May, ichishi sharap, öyi bikarliq, otun qalaydighan ish yoq, hemmisining öyide zamaniwi gaz ochaqliri bar, sudin, toktin ghémi yoq.

Epsuski, ular keyip sürüwatqan muhitning etrapida yashawatqan uyghurlarning ehwaligha qarap béqing:

Köpinchisining olturidighini lay - Késekte sélinghan xarabe öyler, öy - Öylerde qizlirini xitayning ichki ölkilirige ishlemchilikke ewetishke mejbur bolghan ata - Anilarning yigha - Zarliri, ochaqta qalaydighangha gaz turmaq hetta kömürmu yoq, kocha - Bazarlarni uchusi jul - Jul, qosiqi ach yerlik tilemchiler qaplighan, sheher - Bazarlardiki uyghur yashlirining köpinchisi ishsiz, saqchi mashinilirining siren sadasi hemme yaqni qaplighan, yerliklerning közliri teshwish we nepretke tolghan.

Déhqanchiliq ishlepchiqirishi yene burunqidek iptidaiy we qalaq, yuqurqidek roshen sélishturmilar heqqide chetel metbuatlirida we téléwiziye qanallirida köpligen maqale we programmilar élan qilindi.

Ularning qarishiche, xitay hakimiyitining yerliklerge qaratqan iqtisadi jehette mustemlikilerche sümürüsh, ékspilatatsiye qilish, qarshi chiqquchilarni bésim, tehdit we zerbe bilen singdürüsh siyasiti, bu rayonlarda milliy isyanlarning téximu ewji élishigha sewebchi boluwatqan asasliq amillardin ibaret.

Emeliyette bolsa bügün tarim oymanliqi xitayning énérgiye we xam eshya jehettiki eng asasliq bazilirining biri.

Mesilen, xitay axbarat agéntliqi ning 2008 - Yili 7 - Ayning 29 - Küni xewer qilishiche, nöwette tarim oymanliqida tekshürüp bayqalghan néfit zapas miqdari bir milyart 730 milyon tonna bolup, 2000 - Yili tarim oymanliqidiki yilliq néfit ishlepchiqirish miqdari 1 milyon 940 ming tonna bolghan bolsa, 2007 - Yili 5 milyon 360 ming tonnigha yetken, buyil 6 milyon 900 milyon tonnigha yétishi mumkin.

Xitayning pilani, 2010 - Yiligha qeder yilliq néfit ishlepchiqirish miqdarini 10 milyon tonnigha yetküzüsh.

Ötken yili sherqiy türkistan boyiche ishlepchiqirilghan tebii gaz miqdari 21 milyart 100 milyon kup métir bolup, buning mutleq köp qismi tarim oymanliqidin ishlepchiqirilghan.

Yene kélip bay nahiyisige we xotenning buya yézisigha tesis qilinghan dölet igilikidiki chong tiptiki kömür kanlar bolsa xitayning sherqiy türkistandiki eng asasliq kömür ishlepchiqirish baziliri bolup, xuddi mozduzning putida ayaq yoq dégendek, bu ikki nahiyidiki uyghur déhqanlirining mutleq köp qismi hazirghiche qalighili kömür yoq, janggaldin otun térip hayat kechürmekte.

Yene mesilen, 1988 - Yili merkezning buyruqi bilen poskam nahiyiside tesis qilinghan dölet igilikidiki néfit - Ximiye zawutimu xitayning nuqtiliq karxanilirining biri bolup, bu zawutta ishlepchiqirilghan bénzin, ximiyiwi oghut qatarliq mehsulatlar xitayning köpligen ölkilirining hayatliq menbesi bolup kelmekte.

Emma poskamchu ?

Yer - Yéridin bulduqlap néfit éqip turghan bu nahiye, xitay hökümiti teripidin, jenubiy shinjyangdiki eng namrat nahiye dep békitilgen nahiyilerning biri bolup, déhqanchiliq ishlepchiqirishi iptidaiy, térilghu yer az, emgek küchi köp, xelqi namrat, déhqanlarning yilliq otturiche kirimi 1300 yüen etrapida, eger xitay hakimiyiti bu zawutta ishlepchiqirilghan senerke we ximiyiwi oghuttin yerliklerge biraz iltipat qilghan bolsa idi, u chaghda poskamning déhqanchiliqi mashinilashqan, ishlepchiqirishi tereqqi qilghan, turmush sewiyisimu yuqiri kötürülgen bolatti.

Échinishliq yéri shuki, nöwette poskam nahiyisi, uyghur qizlirini xitayning ichki ölkilirige mejburi ishlemchilikke eng köp éwetiwatqan nahiyilerning biri bolup, bezi sanliq melumatlarda körsitilishiche, bu nahiyidin 2004 - Yilidin buyan peqetla shendung ölkisige ewetilgen qizlarning sani 5000 din ashidu.

Yene mesilen, qaghiliqtiki kökyar néfitlikini élip éytsaq, 1977 - Yili bayqalghan bu néfitlik, tarim oymanliqidiki eng chong néfitliklerning biri bolup, 30 yildin buyan xitayni zor miqdarda néfit bilen teminlep kéliwatidu - Yu, emma bu nahiyimu 30 - Yildin buyan namrat nahiye dégen namdin qutulalmaywatidu we bu nahiyimu ichki ölkilerge uyghur qizlirini ishlemchilikke ewetishning bayraqdari.

Mesilen, gérmaniyidiki sherqiy türkistan informatsiye merkizining igilishiche, tey jin shehiridiki shinxuan mayka toqush zawuti gha qaghiliq nahiyisidin 300 neper uyghur qizi yötkep kélingen bolup, ularning künlük ish waqti 15 saet we ayliq maashi aran 340 yüen, bu pulmu ularning qoligha bérilmey qaghiliq nahiyilik hökümet yaki ayallar birleshmisige ewetilidu.

Qaghiliqliq qizlar bu zawutni, shinxuan türmisi dep atiwalghan, sewebi, bu zawutning tüzümi intayin rehimsiz bolup, ularning zawut qorosidin sirtqa chiqishi cheklengen, héch birining salametlik sughurtisi yoq, jebri - Japagha chidimighan 60 neper qiz zawuttin qéchip ketken, 150 neper qiz késelge giriptar bolup ishliyelmeydighan halgha chüshüp qalghini üchün yurtigha qayturuwétilgen.

Manabu, bayliqqa tolghan tarim oymanliqining heqiqi igilirining bügünki échinishliq weziyiti, buxil éghir adaletsizlik we qattiq ekispilatatsiye mewjut bolup turghan bir muhitta yene qandaqtur muqimliq, tinchliq dégenlerdin éghiz échish mumkinmu ?

Menbe:http://www.rfa.org/uyghur/obzor/obzor-parhat-12022008230402.html/story_main?encoding=latin