Güentanamodiki Uyghur Tutqunlar We Hüseyin Jélil
Muxbirimiz Kamil Tursun
2008-12-09

Kanada metbuatliri, amérikining güentanamo herbiy türmiside tutup turuluwatqan uyghur tutqunlirining teqdirige yéqindin diqqet qilmaqta. Boz hökümiti, bu uyghurlar xitaygha qayturulsa ziyankeshlikke uchraydu dep qarap, ularni xitaygha ötküzüp bermigen bolsimu, emma ular döletning bixeterlikige tehdit yetküzmeydu dep qarighan bu uyghurlarning amérikida yerlishishige ikkilinish pozitsiyiside bolmaqta.

www.theglobeandmail.com / by Geoffrey York

Süret, hüseyin jélilning 75 yashliq anisi sarixan we achisi xeyrigül, hüseyin jélilning türmige kirishtin burunqi baliliridn biri bilen chüshken süritini qolida körsitip turghan körünüsh.


Amérika dairiliri bu uyghurlarni üchinchi bir döletke orunlashturush yolini tutqanidi, emma bu yolmu ongushluq bolmidi. Köpligen döletler xitay bilen düshmenlishishtin özini tartip, bu teleplerge ijabiy jawab qayturmidi.

Kanada dairiliri bilen metbuatlarning chüshendürüshi bir ‏ - Birige oxshimaydu
Kanada uyghur tutqunlirini qobul qilishni ret qilghan döletlerning biri. Amérika hökümiti bu uyghurlarni kanadagha yerleshtürüsh mesiliside, 2005 - Yilining axirliri, kanada libéral hökümiti bilen 2006 - Yili may we 2007 - Yilining otturilirida jemiy üch qétim mexsus söhbet ötküzgenidi. Axirqi hésabta kanada hökümitimu bu telepni ret qildi. Kanada dairiliri güentanamo türmisidiki uyghurlarni kanadagha qobul qilmasliqta amérika bilen kanada otturisida imzalanghan "üchinchi dölet bixeterlik kélishimi"ning asasliq tosalghu bolghanliqini ilgiri sürmekte. Bu kélishimde, amérikida siyasiy panahliq tiligüchi yaki shu xil salahiyettiki kishiler kanadagha kirishke bolmaydu dégen mezmunlar bar.

Kanada metbuatliri bolsa, kanada dairilirining güentanamo türmisidiki uyghur tutqunlarni kanadagha qobul qilmasliqida, xitay türmiside yétiwatqan hüseyin jélil mesilisining asasliq rol oynighanliqini chüshendürmekte. Metbuatlirining eskertishiche, hüseyin jélilni qutuldurush üchün xitay hökümiti bilen söhbet ötküzüwatqan kanada dairiliri, xitayning "oghisini qozghaydighan" heriketlerdin shundaqla "oshuqche"bash aghriqidin özini tartqan.

Amérika mejburiyitini ada qilish kérek
Kechürüm teshkilati kanada bölümi, güentanamo türmisidiki uyghurlarning kanadagha qobul qilinishi üchün köpligen paaliyetlerni élip barghanidi.

Kechürüm teshkilati kanada bölümining bashliqi alex néwe bashqa döletlerning bu uyghurlarni qobul qilmasliqida xitay dairilirining küchlük bésimining muhim rol oynighanliqini, nöwette amérika özining xataliqini tüzitish üchün, bu 17 neper uyghurni amérikigha qobul qilishi kéreklikini tilgha élip: " bizning qarishimizche, bu ishta amérika hökümitining heqiqeten asasliq mesuliyiti bar. Chünki ular güentanamo türmisini ishletti we köpligen bigunah kishilerni u yerge qamidi. Uning üstige bu tutqunlar nöwette yenila intayin éghir sharaitlarda yashimaqta. Bosh hökümitining bu uyghurlarning amérikida yerlishishige qoshulmasliqi nomus qilarliq set ish, amérika öz xataliqini boynigha élishi we bu uyghurlarni amérikigha orunlashturushi kérek," dédi.

Uyghur tutqunlirining köpliri 5000 dollardin sétilghan
Kanada metbuatlirida yene güentanamo türmisidiki uyghurlarning pakistanliqlar teripidin amérika eskerlirige, adem béshigha 5000 dollardin sétilghanliqi, ularning 7 yildin béri amérikining türmiside gunahsiz yétiwatqanliqi, ularning tetür péshane kishiler ikenliki, xitay dairilirining 11 - Séntebir weqesidin kéyin, amérikining térrorluqqa qarshi urushidin paydilinip, musteqilliqi üchün küresh qiliwatqan uyghurlarni térrorchi dep atashqa bashlighanliqi we ularni qattiq basturuwatqanliqi, bu 17 neper uyghurning uyghur millitining ezaliri ikenliki qatarliqlar keng bayan qilinmaqta.

Kanada hüseyin jélilning teqdiridin ensirigen
Kanadadiki york uniwérsitétining siyaset penliri proféssori charles burton hüseyin jélil mesilisi bilen béshi qétip turghan kanadani, xitay hökümitining bu 17 neper uyghur mesilisi bilen agahlandurghanliqini bayan qilip: " hüseyin jélil délosi dawam qiliwatidu. Méningche, bu yerdiki eng chong tosalghu bu. Omumen güentanamo türmisidiki her qandaq bir uyghur tutqunni bu yerge élip kélishning özi nazuk siyasi mesilige yatidu. Kanada ‏xitay hökümiti bilen hüseyin jélil mesiliside söhbet ötküzüwatqan mushundaq waqitta, tebiiy halda bu ish xitay hökümitining oghisini qaynitidu. Xitay dairiliri her qandaq bir döletning, güentanamodiki bu uyghurlarni qobul qilishigha qarshi ikenlikini tekitlimekte we bu uyghurlarning térrorchi ikenlikini ilgiri sürüp, ularning xitaygha qayturulushini telep qilmaqta," deydu.

Kanada hökümiti güentanamodiki uyghur tutqunlarni qobul qilmighan bolsimu, lékin xitay hökümitining hüseyin jélil mesilisige tutqan meydanida yaki hüseyin jélilning teqdiride özgirish bolghini yoq. Xitay dairiliri hüseyin jélilgha muddetsiz qamaq jazasi berdi we uning kanada puqraliq salahiyitini we qanuni hoquqlirini dawamliq ret qilip kelmekte.

Soda munasiwetliriningmu tesiri bar
Kechürüm teshkilati kanada bölümining bashliqi alex néwe kanadaning uyghur tutqunlarni qobul qilmasliqida xitay bilen bolghan soda we meblegh sélish munasiwetlirining belgilik roli bolghanliqinimu eskertip: " kanada hökümiti xitay dairilirige yaman bolup qélishtin özini tartiwatidu. Biz kanada hökümitining xitayning kishilik hoquq mesiliside qattiq meydanining yumshawatqanliqini körüwatimiz. Nöwette kanada hökümiti xitay bilen bolghan soda we meblegh sélish munasiwetlirige alahide köngül bölmekte. Ular xitaydiki kishilik hoquq mesililirige qattiq muamile qilsaq, xitay hökümitining oghisini qozghap qoyimiz‏ - De , buning bilen xitay bilen bolghan soda munasiwetlirige tesir yétidu, dep ensirimekte. Shunga biz kanada hökümitini xitay bilen bolghan munasiwette kishilik hoquq bilen sodigha oxshash muamile qilishqa dewet qiliwatimiz. Kishilik hoquq hergizmu soda munasiwetlirining qurbani bolmasliqi kérek," deydu.

Uning qarishiche, kanada hökümiti bashqa döletler bilen bolghan munasiwetlerdimu kishilik hoquq bilen sodigha oxshashla ehmiyet bérishi kérek. Kanada metbuatliri yene,17 neper uyghurning amérikining térrorgha qarshi urushining qurbanliri ikenlikini tekitlimekte.

Menbe:http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/guantanamo-huseyin-jelil-12102008023928.html/story_main?encoding=latin