Muxbirimiz Erkin Tarim
2008-12-11
Birleshken döletler teshkilati pen - Maarip komitéti 2008 - Yilini mexmut qeshqiri yili élan qilghandin kéyin, dunyaning her qaysi jaylirida mexmut qeshqiri tughulghanliqining 1000 - Yilliqi munasiwiti bilen mexmut qeshqiri we türkiy tillar diwani heqqide ilmiy muhakime yighinliri we her xil xatirilesh paaliyetliri ötküzülmekte.
RFA Photo / Erkin Tarim
Turkiyide saqliniwatqan " diwan lughet turki " ning eng kona nusxisi.
Bu xil ilmiy muhakime yighinlirida mexmut qeshqiri we uyghurlar heqqide köp sanda ilmiy maqalilar oqup ötülmekte. Bu maqalilarda hazirghiche otturigha qoyulup baqmighan yéngi köz qarashlar otturigha qoyulmaqta.
11 - Ayning 12 - Küni enqerede ötküzülgen mexmut qeshqiri we uyghurlar namliq yighinda türkiye til tetqiqat idarisining sabiq bashliqi ghazi uniwérsitéti oqutquchisi prof. Dr. Axmet bijan erjilasun `mexmut qeshqiri we uyghurlar` témisida söz qildi.
Prof. Dr. Axmet bijan erjilasun sözide, uyghurlarning tang sulalisi mezgilide u dewirdiki eng küchlük döletlerdin birini qurghanliqini, uyghur dölitining qandaq yoq bolghanliqini anglatqandin kéyin, mexmut qeshqiri mezgilidiki uyghurlar heqqide melumat berdi. U sözide hazirghiche uyghur tarixi heqqide ilgiri sürüliwatqan bezi köz qarashlarning xata ikenlikini anglatqandin kéyin, özining uyghurlar heqqidiki köz qarishini otturigha qoydi.
Uyghur döliti qandaq bir dölet idi? u dewrlerde uyghurlarning xitaylar bilen bolghan munasiwiti qandaq idi? uyghurlar bügünki wetenlirige qachan kelgen? mexmut qeshqiri uyghurmu?
8 - Esirning axirqi yilliridiki uyghurlar
Prof. Dr. Axmet bijan erjilasun ependi sözige 700 - Yillardiki uyghurlar heqqide melumat bérip mundaq bashlidi: " men mexmut qeshqiri we uyghurlar toghrisida sözleshtin burun, mexmut qeshqiridin burunqi uyghurlar heqqide toxtilip ötey. Mexmut qeshqirining esiri 1070 - Yillarda yézilghan. Bu eser yézilishtin burun 770 - Yillarda, ordu baliqtiki uyghur dölitining textide bugixaqan olturatti. 750 - Yilidiki talas urushida meghlup bolghan, enlushen qozghilingi bilen qalaymiqan bolup weyran bolghan xitaylar, uyghurlarning yardimi bilen dölitini qutuldurup qalghan idi. Xitay dölitidiki qozghilanglarni uyghurlar basturup bergechke, uyghurlargha rexmitini bildürüsh üchün her yili ming top yipekni uyghur xaqanliqigha yeni uyghur dölitining paytexti ordubaliqqa ewetip béridiken."
"Tangname" de bu heqte shundaq dep yézilghan: "tang xandanliqi ghezinisi qurup, dölet kadirlirigha maash bérelmeydighan derijide chüshüp qalghan bolsimu, tang xandanliqi her yil uyghurlargha 100 ming top yipek ewetetti. Uyghurlar xitaygha bérip kélip yürüp könüp qalghan bolghachqa her yili bahar peslide xitayning paytexti changenge baridiken. Uyghurlar tijaretke mahir bolghachqa dawamliq xitaydin mal élip tijaret qilidiken. Uyghurlar xitaylargha bir at bérip 40 top yipek alidiken. Yene xitay menbeliride, 773 - Yilida xitaylar uyghur dölitige rexmet éytish üchün ming at harwisi yipekni orxun deryasi boyidiki uyghur dölitige apirip bergenliki yézilghan."
800 - Yillarning bashliridiki uyghurlar
Prof. Dr. Exmet bijan erjilasun sözide 800 - Yillarning béshidiki uyghurlar heqqide toxtilip mundaq dédi: "800 - Yillarning bashlirigha kelsek, bu waqitta uyghur xaqanliqining textide edis xandanliridin alt ulugh bilge xaqan olturuwatatti. Yénisey boylirida bolsa qirghizlar bar idi, alt ulugh bilge xaqan qirghizlargha hujum qilip, 400 ming eskiri bar qirghiz armiyisini meghlup qilghan idi. Uyghurlar qirghizlarni xaniweyran qiliwetken. 820 - Yiligha kelgende tamin binbah isimlik bir erep sayahetchi uyghur dölitining paytexti ordubaliq shehirige barghan bolup, u sayahetnamiside uyghur dölitide körgenliri heqqide toxtilip mundaq dep yazidu: `ordubaliq intayin chong bir sheher iken, sheherning etrapi térilghu yer we méwe baghliri bilen qaplanghan bolup, xelqi intayin bay iken. Xelqi bayliq ichide bayashat yashaydiken. Xelqi mani dinigha étiqat qilidiken.` Erep sayahetchi kitabida uyghur dölitining herbiy küchi heqqide toxtilip mundaq dep yazghan: `uyghurlarning 17 qebilisi bar, her qebilining qebile reisige qarashliq 13 ming eskiri bar, bulardin bashqa xaqanning qol astida 12 ming herbiy bar bolup, uyghurlarning jemi 333 ming eskiri bar iken."
Uyghur Imparatorluqining aghdurulushi
Prof. Dr. Axmet bijan erjilasun ependi sözide 839 - Yiligha kelgende uyghur dölitining chöküshke qarap yüz tutqanliqini anglitip mundaq dédi: "nachar bir weziyet, aridin 20 yil ötüp 839 - Yiligha kelgende, kürebir isimlik bir wezir, uyghur xaqanini texttin chüshürüsh üchün topilang chiqarghan. Uyghur xaqani alt qulu bilge xaqan buni körüp chidiyalmay ölüwalidu. Topilang qozghighan wezir qazar tékinni textke chiqarghan. Bular anglitilghan `köch` namliq bir dastanmu bar, bu topilangdin kéyin qish mewsumi yétip kélip, uyghurlarning barliq at - Ulaghliri ölüp, namratliq acharchiliq yüz bérip uyghur döliti weyran bolup ketken. Topilang chiqqanda uyghur paytextining sirtida bolghan tulugh bugha isimlik bir uyghur herbiy qomandan buningdin xewerdar bolghandin kéyin, derhal qirghizlarning yénigha bérip, 100 ming qirghiz eskirini élip uyghur paytexti ordubaliq shehirige yeni uyghur dölitige hujum qilghan. Qirghizlar uyghurlardin öch élishqa tirishiwatqan del bu mezgilde, qirghizlar bu xain uyghur qomandangha yardem qilip 100 ming kishilik qirghiz armiyisi bilen uyghur dölitini aghdurup tashlaydu. Shuning bilen 840 - Yilida uyghurlar gherbke qarap yeni bügünki sherqiy türkistangha qarap köchüshke bashlighan. Bizning meshhur `köch` dastanimiz bu köch netijiside meydangha chiqqan. Mexmut qeshqiri türkiy tillar diwanida dégen uyghurlar mana mushu uyghurlar. Undaqta uyghurlar sherqiy türkistangha kélishtin burun sherqiy türkistanda uyghurlar barmidi?"
Menbe:http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/tepsili_xewer/mexmut-qeshqiri-uyghurlar-12112008230638.html/story_main?encoding=latin
